પ્લાઝ્માફેરિસિસ (Plasma Exchange)

પ્લાઝ્માફેરિસિસ, જેને પ્લાઝ્મા એક્સચેન્જ (Plasma Exchange) પણ કહેવાય છે, એક તબીબી પ્રક્રિયા છે જેમાં દર્દીના શરીરમાંથી રક્ત બહાર કાઢીને તેમાંથી પ્લાઝ્મા (રક્તનો પ્રવાહી ભાગ) ને અલગ કરવામાં આવે છે અને તેને નવા પ્લાઝ્મા કે અન્ય રિપ્લેસમેન્ટ પ્રવાહીથી બદલીને ફરીથી શરીરમાં દાખલ કરવામાં આવે છે.

પ્લાઝ્માફેરિસિસ એક પ્રકારની એફેરેસિસ (apheresis) પ્રક્રિયા છે, જેમાં રક્તના અમુક ભાગને જ અલગ કરવામાં આવે છે. આ લેખમાં, આપણે પ્લાઝ્માફેરિસિસ કેવી રીતે કાર્ય કરે છે, તેના ઉપયોગો, જોખમો અને આડઅસરો વિશે વિગતવાર માહિતી મેળવીશું.

પ્લાઝ્માફેરિસિસની પ્રક્રિયા

પ્લાઝ્માફેરિસિસની પ્રક્રિયા સામાન્ય રીતે એક હોસ્પિટલ કે ક્લિનિકમાં કરવામાં આવે છે અને તેમાં આશરે 2-3 કલાકનો સમય લાગે છે. આ પ્રક્રિયાના મુખ્ય પગલાં નીચે મુજબ છે:

1. પ્લાઝ્માને અલગ કરવું: એકવાર રક્ત બહાર કાઢ્યા પછી, તે એક ખાસ મશીનમાં જાય છે, જે સેન્ટ્રીફ્યુગેશન (centrifugation) અથવા ફિલ્ટ્રેશન જેવી ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરીને પ્લાઝ્માને રક્તના અન્ય ઘટકો (જેમ કે લાલ રક્તકણો, શ્વેત રક્તકણો અને પ્લેટલેટ્સ) થી અલગ કરે છે.
2. નવા પ્રવાહી સાથે બદલવું: અલગ કરાયેલા પ્લાઝ્માને ફેંકી દેવામાં આવે છે.
3. રક્ત ફરીથી દાખલ કરવું: આ રિપ્લેસમેન્ટ પ્રવાહી સાથે ભેળવેલા રક્તને દર્દીના શરીરમાં બીજી નસ દ્વારા ફરીથી દાખલ કરવામાં આવે છે.

આ પ્રક્રિયાને વારંવાર પુનરાવર્તિત કરવામાં આવે છે, જ્યાં સુધી પૂરતા પ્રમાણમાં પ્લાઝ્માને બદલી ન નાખવામાં આવે. સારવાર સત્રોની સંખ્યા અને આવર્તન રોગ અને દર્દીની સ્થિતિ પર આધાર રાખે છે.

પ્લાઝ્માફેરિસિસના મુખ્ય ઉપયોગો

પ્લાઝ્માફેરિસિસનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે એવા રોગોની સારવાર માટે થાય છે જે લોહીમાં હાનિકારક એન્ટિબોડીઝ અથવા પ્રોટીનનું ઉત્પાદન કરે છે.

• ન્યુરોલોજીકલ રોગો (Neurological Diseases):
  • પ્લાઝ્માફેરિસિસ હાનિકારક એન્ટિબોડીઝને દૂર કરીને રોગની પ્રગતિને અટકાવવામાં મદદ કરે છે.
  • ક્રોનિક ઇન્ફ્લેમેટરી ડિમાયલિનેટિંગ પોલિન્યુરોપથી:
    • પ્લાઝ્મા એક્સચેન્જનો ઉપયોગ લાંબા ગાળાની સારવાર તરીકે થઈ શકે છે.
  • માયસ્થેનિયા ગ્રેવિસ (Myasthenia Gravis): આ રોગ સ્નાયુઓની નબળાઈનું કારણ બને છે. પ્લાઝ્માફેરિસિસનો ઉપયોગ ગંભીર હુમલા દરમિયાન તાત્કાલિક રાહત આપવા માટે થાય છે.
• રક્ત સંબંધિત રોગો (Blood-related Diseases):
  • થ્રોમ્બોટિક થ્રોમ્બોસાયટોપેનિક પરપુરા (TTP): આ એક દુર્લભ રક્ત રોગ છે જેમાં રક્તના ગંઠાવા બને છે અને પ્લેટલેટની સંખ્યા ઘટે છે. પ્લાઝ્મા એક્સચેન્જ આ રોગ માટે મુખ્ય સારવાર છે.
  • હાયપરવિસ્કોસિટી સિન્ડ્રોમ (Hyperviscosity Syndrome): આ સિન્ડ્રોમ રક્તમાં પ્રોટીનનું પ્રમાણ વધવાથી થાય છે, જેનાથી રક્ત ખૂબ ચીકણું બને છે. પ્લાઝ્માફેરિસિસ રક્તની ચીકાશ ઓછી કરવામાં મદદ કરે છે.
• સ્વયંપ્રતિરક્ષા રોગો (Autoimmune Diseases):
  • ગંભીર સ્વરૂપના વાસ્ક્યુલાઇટિસ (Vasculitis): અમુક પ્રકારના વાસ્ક્યુલાઇટિસ જેમાં રક્તવાહિનીઓમાં સોજો આવે છે.
  • ગુડપાસ્ચર સિન્ડ્રોમ (Goodpasture Syndrome): એક દુર્લભ રોગ જે ફેફસાં અને કિડનીને અસર કરે છે.

જોખમો અને આડઅસરો

પ્લાઝ્માફેરિસિસ સામાન્ય રીતે સલામત પ્રક્રિયા છે, પરંતુ તેની કેટલીક આડઅસરો અને જોખમો હોઈ શકે છે.

• હાયપોકેલ્સિમિયા (Hypocalcemia): પ્રક્રિયા દરમિયાન ઉપયોગમાં લેવાતા પ્રવાહીને કારણે શરીરમાં કેલ્શિયમનું સ્તર ઘટી શકે છે. આનાથી ઝણઝણાટી, સ્નાયુઓમાં ખેંચાણ અને ધ્રુજારી થઈ શકે છે.
• લો બ્લડ પ્રેશર (Hypotension): પ્રક્રિયા દરમિયાન રક્તના પ્રવાહીના સ્તરમાં ફેરફારને કારણે બ્લડ પ્રેશર ઘટી શકે છે.
• રક્તસ્ત્રાવ: પ્લાઝ્મામાં ગંઠાઈ જવાના પરિબળો દૂર થવાથી રક્તસ્ત્રાવનું જોખમ વધી શકે છે.
• ચેપ: કેથેટરના ઉપયોગને કારણે ચેપનું જોખમ રહે છે.
• એલર્જીક પ્રતિક્રિયા: રિપ્લેસમેન્ટ પ્રવાહી પ્રત્યે એલર્જીક પ્રતિક્રિયા થઈ શકે છે.

આ આડઅસરોને નિયંત્રિત કરવા માટે, દર્દીનું નિરીક્ષણ કરવામાં આવે છે અને જરૂરિયાત મુજબ દવાઓ આપવામાં આવે છે.

નિષ્કર્ષ

પ્લાઝ્માફેરિસિસ એક આધુનિક અને અસરકારક તબીબી પ્રક્રિયા છે જે અનેક ગંભીર સ્વયંપ્રતિરક્ષા અને ન્યુરોલોજીકલ રોગોની સારવારમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. તે લોહીમાંથી હાનિકારક એન્ટિબોડીઝ અને અન્ય પદાર્થોને દૂર કરીને રોગની પ્રગતિને અટકાવવા અને લક્ષણોને ઘટાડવામાં મદદ કરે છે.

જોકે આ પ્રક્રિયાના કેટલાક જોખમો છે, પરંતુ યોગ્ય તબીબી દેખરેખ હેઠળ તે સુરક્ષિત રીતે થઈ શકે છે. જો કોઈ દર્દીને પ્લાઝ્માફેરિસિસની ભલામણ કરવામાં આવે, તો તેના ફાયદા અને જોખમો વિશે ડૉક્ટર સાથે વિગતવાર ચર્ચા કરવી જરૂરી છે.