રેડિયેશન થેરાપી (Radiation Therapy)

રેડિયેશન થેરાપી, જેને રેડિયોથેરાપી પણ કહેવાય છે, તે કેન્સરની સારવારની એક પદ્ધતિ છે જેમાં કેન્સરના કોષોનો નાશ કરવા અને ગાંઠોને સંકોચવા માટે ઉચ્ચ-ઊર્જાવાળા કિરણોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.

આ કિરણો એક્સ-રે, ગામા કિરણો અથવા પ્રોટોન જેવા કણોના સ્વરૂપમાં હોઈ શકે છે. રેડિયેશન થેરાપી કેન્સરના કોષોના DNAને નુકસાન પહોંચાડીને કામ કરે છે, જેથી તેઓ વિભાજીત થઈ શકતા નથી અને મરી જાય છે.

રેડિયેશન થેરાપીનો હેતુ

રેડિયેશન થેરાપીનો ઉપયોગ વિવિધ હેતુઓ માટે થાય છે:

• કેન્સરને મટાડવું (Cure): કેટલાક કેન્સરના કિસ્સાઓમાં, રેડિયેશન થેરાપી એકમાત્ર સારવાર તરીકે અથવા અન્ય સારવારો (જેમ કે સર્જરી કે કીમોથેરાપી) સાથે સંયોજનમાં કેન્સરને સંપૂર્ણપણે મટાડી શકે છે.
• ગાંઠને સંકોચવી (Shrink tumors): સર્જરી પહેલાં મોટી ગાંઠોને નાની કરવા માટે રેડિયેશન આપવામાં આવે છે, જેથી તેમને દૂર કરવાનું સરળ બને.
• કેન્સરનો ફેલાવો અટકાવવો (Prevent recurrence): સર્જરી પછી બાકી રહેલા કેન્સરના કોષોનો નાશ કરવા અને કેન્સર ફરીથી ન થાય તે માટે રેડિયેશન આપવામાં આવે છે.
• લક્ષણોમાં રાહત (Palliation): જો કેન્સર મટાડી શકાય તેમ ન હોય, તો રેડિયેશન થેરાપી પીડા, રક્તસ્રાવ અથવા ગાંઠના દબાણને કારણે થતા અન્ય લક્ષણોને ઘટાડવામાં મદદ કરી શકે છે.

રેડિયેશન થેરાપીના પ્રકારો

રેડિયેશન થેરાપી મુખ્યત્વે બે પ્રકારની હોય છે:

૧. બાહ્ય બીમ રેડિયેશન થેરાપી

આ સૌથી સામાન્ય પ્રકારની રેડિયેશન થેરાપી છે. તેમાં એક મશીન શરીરની બહારથી કેન્સરવાળા ભાગ પર કિરણો છોડે છે.

• કઈ રીતે કામ કરે છે: દર્દી એક ટેબલ પર સૂઈ જાય છે અને મશીન શરીરની આસપાસ ફરે છે, જુદા જુદા ખૂણાઓથી કેન્સરવાળા ભાગ પર કિરણો કેન્દ્રિત કરે છે. આનાથી આસપાસના તંદુરસ્ત પેશીઓને થતું નુકસાન ઘટાડી શકાય છે.
• સત્રો (Sessions): સારવાર સામાન્ય રીતે અઠવાડિયામાં પાંચ દિવસ, ઘણા અઠવાડિયા સુધી (સામાન્ય રીતે ૪ થી ૭ અઠવાડિયા) આપવામાં આવે છે. દરેક સત્ર થોડી મિનિટો જ ચાલે છે.
• ઉપયોગ: શરીરના કોઈપણ ભાગમાં કેન્સર માટે તેનો ઉપયોગ થાય છે.

૨. આંતરિક રેડિયેશન થેરાપી (Internal Radiation Therapy / Brachytherapy)

આ પ્રકારમાં રેડિયોએક્ટિવ સ્ત્રોતને સીધો ગાંઠની અંદર અથવા તેની નજીક મૂકવામાં આવે છે.

• કઈ રીતે કામ કરે છે: નાના રેડિયોએક્ટિવ “બીજ” (seeds), ગોળીઓ, તાર અથવા કેપ્સ્યુલ્સને સર્જરી દ્વારા અથવા ખાસ ટ્યુબ દ્વારા કેન્સરગ્રસ્ત વિસ્તારમાં દાખલ કરવામાં આવે છે.
• ઉપયોગ: પ્રોસ્ટેટ કેન્સર, સર્વાઇકલ કેન્સર, સ્તન કેન્સર અને ફેફસાના કેટલાક કેન્સર માટે સામાન્ય રીતે ઉપયોગ થાય છે.
• ફાયદા: આનાથી રેડિયેશન સીધું ગાંઠ પર કેન્દ્રિત થાય છે, જેનાથી આસપાસના તંદુરસ્ત પેશીઓને ઓછું નુકસાન થાય છે. તે લાંબા સમય સુધી શરીરમાં રહી શકે છે (કાયમી ઇમ્પ્લાન્ટ્સ) અથવા ટૂંકા સમય માટે દૂર કરી શકાય છે.

રેડિયેશન થેરાપીની આડઅસરો

રેડિયેશન થેરાપીની આડઅસરો શરીરના કયા ભાગમાં સારવાર આપવામાં આવી રહી છે અને રેડિયેશનના ડોઝ પર આધાર રાખે છે.

• થાક (Fatigue): સારવાર દરમિયાન સામાન્ય રીતે થાક અનુભવાય છે.
• ત્વચામાં ફેરફાર (Skin Changes): સારવારવાળા વિસ્તારમાં ત્વચા લાલ, સુકી, ખંજવાળવાળી, છાલ ઉતરતી અથવા કાળી પડી શકે છે.
• વાળ ખરવા (Hair Loss): જો માથા પર રેડિયેશન આપવામાં આવે તો વાળ ખરવાની શક્યતા છે.
• મોં અને ગળામાં ચાંદા (Mouth and Throat Sores): જો માથા કે ગળાના કેન્સર માટે રેડિયેશન હોય તો મોં અને ગળામાં દુખાવો કે ચાંદા પડી શકે છે.
• ઉબકા અને ઉલટી (Nausea and Vomiting): જો પેટના વિસ્તારમાં રેડિયેશન હોય તો ઉબકા આવી શકે છે.
• પાચન સંબંધી સમસ્યાઓ: ઝાડા અથવા કબજિયાત થઈ શકે છે.
• રક્ત કોષોમાં ઘટાડો (Low Blood Counts): ક્યારેક રક્ત કોષોનું પ્રમાણ ઘટી શકે છે, જોકે કીમોથેરાપી જેટલું ગંભીર નથી.

આડઅસરો સામાન્ય રીતે સારવાર પૂરી થયા પછી ધીમે ધીમે ઓછી થાય છે, પરંતુ કેટલાક કિસ્સાઓમાં લાંબા ગાળાની આડઅસરો પણ થઈ શકે છે. તમારા ડોક્ટર તમને આડઅસરોનું સંચાલન કરવામાં મદદ કરશે.

રેડિયેશન થેરાપી દરમિયાન કાળજી

રેડિયેશન થેરાપી દરમિયાન અને પછી તમારી કાળજી લેવી ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે:

• ત્વચાની સંભાળ: સારવારવાળા વિસ્તારની ત્વચાને નમ્રતાથી ધોવો. સુગંધ વગરના મોઇશ્ચરાઇઝરનો ઉપયોગ કરો. સૂર્યપ્રકાશથી બચો.
• આહાર: સંતુલિત અને પૌષ્ટિક આહાર લો. પૂરતા પ્રમાણમાં પાણી પીવો.
• આરામ: પૂરતો આરામ લો, કારણ કે થાક સામાન્ય છે.
• આલ્કોહોલ અને ધુમ્રપાન ટાળો: આલ્કોહોલ અને ધુમ્રપાન આડઅસરોને વધુ ખરાબ કરી શકે છે.
• ડોક્ટરની સલાહ: કોઈપણ નવી આડઅસર અથવા ચિંતા જણાય તો તરત જ તમારા ડોક્ટર અથવા નર્સનો સંપર્ક કરો.

રેડિયેશન થેરાપી એ કેન્સરની સારવારમાં એક શક્તિશાળી અને અસરકારક સાધન છે. સારવારનો પ્રકાર અને અવધિ તમારા કેન્સરના પ્રકાર, તબક્કા અને તમારા સામાન્ય સ્વાસ્થ્ય પર આધાર રાખે છે. તમારા ઓન્કોલોજિસ્ટ (કેન્સર નિષ્ણાત) તમને શ્રેષ્ઠ સારવાર યોજના વિશે માર્ગદર્શન આપશે.