ડાયાબિટિક ફૂટ

ડાયાબિટીસ એક એવી દીર્ઘકાલીન બીમારી છે જેમાં શરીર લોહીમાં ગ્લુકોઝ (બ્લડ સુગર) નું સ્તર યોગ્ય રીતે નિયંત્રિત કરી શકતું નથી. લાંબા સમય સુધી અનિયંત્રિત ડાયાબિટીસ શરીરના ઘણા અંગોને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે, અને તેમાં પગ (ફૂટ) સૌથી વધુ સંવેદનશીલ અંગોમાંના એક છે.

ડાયાબિટીસના કારણે પગમાં થતી વિવિધ સમસ્યાઓને સામૂહિક રીતે “ડાયાબિટીક ફૂટ” તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જો તેની સમયસર કાળજી અને સારવાર ન કરવામાં આવે તો તે ગંભીર ચેપ, અલ્સર અને ક્યારેક પગ કાપવા (amputation) સુધીની સ્થિતિ તરફ દોરી શકે છે.

ડાયાબિટીક ફૂટ શા માટે થાય છે?

ડાયાબિટીક ફૂટ પાછળ મુખ્યત્વે બે કારણો જવાબદાર છે:

1. ડાયાબિટીક ન્યુરોપથી (Diabetic Neuropathy):
   • લાંબા સમય સુધી હાઈ બ્લડ સુગર ચેતાતંત્રને નુકસાન પહોંચાડે છે. આનાથી પગમાં સંવેદનશીલતા ઘટી જાય છે અથવા સંપૂર્ણપણે જતી રહે છે.
   • દર્દીને ગરમ-ઠંડાનો અનુભવ થતો નથી, દુખાવો થતો નથી, અથવા દબાણનો અહેસાસ થતો નથી.
   • આ કારણે, પગમાં નાનો કાપો, ફોલ્લો, ઘર્ષણ કે ઈજા થાય તો પણ દર્દીને તેની જાણ થતી નથી. પરિણામે, નાની ઈજા મોટો ઘા (અલ્સર) બની શકે છે અને ચેપ લાગી શકે છે.
2. પેરિફેરલ આર્ટરી ડિસીઝ (Peripheral Artery Disease – PAD):
   • ડાયાબિટીસ રક્તવાહિનીઓને પણ નુકસાન પહોંચાડે છે, જેના કારણે પગ અને પગની ઘૂંટીઓ સુધી લોહીનો પ્રવાહ ઘટી જાય છે.
   • ઓછો રક્ત પ્રવાહ એટલે ઘા રૂઝાવવામાં વધુ સમય લાગે છે, કારણ કે ઘાને રૂઝાવવા માટે જરૂરી પોષક તત્વો અને ઓક્સિજન પૂરતા પ્રમાણમાં મળતા નથી.
   • ઓછા રક્ત પ્રવાહને કારણે ચેપ સામે લડવાની શરીરની ક્ષમતા પણ ઘટી જાય છે.

આ ઉપરાંત, નબળી રોગપ્રતિકારક શક્તિ, પગની વિકૃતિઓ (જેમ કે બ્યુનિયન, હેમર ટો), અને અયોગ્ય ફૂટવેર પણ ડાયાબિટીક ફૂટની સમસ્યાને ગંભીર બનાવી શકે છે.

ડાયાબિટીક ફૂટના લક્ષણો:

ડાયાબિટીક ફૂટના લક્ષણો વ્યક્તિએ વ્યક્તિએ અલગ હોઈ શકે છે અને તે સમસ્યાની ગંભીરતા પર આધાર રાખે છે. સામાન્ય લક્ષણોમાં શામેલ છે:

• પગમાં સંવેદનશીલતામાં ઘટાડો: ગરમ, ઠંડુ કે દુખાવો ન અનુભવવો.
• ઝણઝણાટ અથવા બળતરા: પગમાં સોય ભોંકાતી હોય તેવી લાગણી અથવા બળતરા.
• પગમાં કળતર અથવા નબળાઈ.
• પગમાં ખુલ્લા ઘા (અલ્સર): ખાસ કરીને પગના તળિયે અથવા અંગૂઠા પર, જે રૂઝાતા ન હોય.
• ઘામાંથી પાણી, પરુ કે દુર્ગંધ: આ ચેપના સંકેત છે.
• પગની ત્વચામાં ફેરફાર: ત્વચા સૂકી, ફાટેલી, લાલ અથવા કાળી પડવી.
• પગમાં સોજો.
• પગની આંગળીઓના નખમાં ફેરફાર: જાડા, પીળા અથવા ફૂગવાળા નખ.
• ચાલવામાં તકલીફ અથવા પગમાં દુખાવો (જો રક્ત પ્રવાહ ઓછો હોય).
• પગના આકારમાં ફેરફાર (ચાર્કોટ ફૂટ): ગંભીર કિસ્સાઓમાં હાડકાં નબળા પડીને પગનો આકાર બદલાઈ શકે છે.

ડાયાબિટીક ફૂટની જટિલતાઓ:

જો ડાયાબિટીક ફૂટની સમયસર સારવાર ન કરવામાં આવે તો તે નીચેની ગંભીર જટિલતાઓ તરફ દોરી શકે છે:

• પગનો ચેપ: નાના ઘામાં પણ ગંભીર ચેપ લાગી શકે છે, જે હાડકાં સુધી ફેલાઈ શકે છે.
• ડાયાબિટીક અલ્સર: ગંભીર અને રૂઝાવવામાં મુશ્કેલ હોય તેવા ઘા.
• એબસિસ (Abscess): પરુનો ભરાવો.
• ગેંગ્રીન (Gangrene): પેશીઓનો મૃત્યુ પામવો, જે પગ કાપવાનું કારણ બની શકે છે.
• અંગવિચ્છેદન (Amputation): ગંભીર ચેપ અથવા ગેંગ્રીનના કિસ્સામાં પગ કે પગના ભાગને કાપી નાખવો પડી શકે છે.

ડાયાબિટીક ફૂટનું નિવારણ:

ડાયાબિટીક ફૂટની સમસ્યાઓથી બચવા માટે નિવારણ એ સૌથી મહત્વપૂર્ણ પગલું છે.

1. બ્લડ સુગરનું કડક નિયંત્રણ: બ્લડ સુગરને સામાન્ય સ્તરે રાખવું એ સૌથી અસરકારક નિવારક પગલું છે.
2. દરરોજ પગની તપાસ:
   • દરરોજ તમારા પગની ઝીણવટપૂર્વક તપાસ કરો. જો તમને જાતે જોવામાં મુશ્કેલી પડતી હોય તો અરીસાનો ઉપયોગ કરો અથવા પરિવારના કોઈ સભ્યની મદદ લો.
   • નાના કાપા, ફોલ્લા, લાલાશ, સોજો, ત્વચા ફાટવી, દુર્ગંધ કે નખમાં ફેરફાર પર ધ્યાન આપો.
3. પગની સ્વચ્છતા:
   • દરરોજ તમારા પગને હળવા સાબુ અને હુંફાળા (ગરમ નહીં) પાણીથી ધોઈ લો.
   • પગ ધોયા પછી ટુવાલ વડે બરાબર સૂકવો, ખાસ કરીને અંગૂઠાની વચ્ચેની જગ્યા, જેથી ફૂગનો ચેપ ન લાગે.
   • પગની ત્વચાને ભેજવાળી રાખવા માટે લોશન લગાવો, પરંતુ અંગૂઠાની વચ્ચેના ભાગમાં નહીં.
4. યોગ્ય ફૂટવેર અને મોજાં:
   • હંમેશા આરામદાયક, યોગ્ય માપના અને બંધ પગરખાં પહેરો.
   • ખુલ્લા ચંપલ, સેન્ડલ કે હાઈ હીલ્સ ટાળો.
   • પગરખાં પહેરતા પહેલા અંદર તપાસ કરો કે કાંકરા, ખીલી કે કોઈ વસ્તુ નથી.
   • સુતરાઉ કે ભેજ શોષી લે તેવા સ્વચ્છ મોજાં દરરોજ બદલો.
5. નખની કાળજી:
   • નખને સીધા કાપો અને ખૂણા ગોળાકાર ન કરો, જેથી નખ અંદર ન વધે (ingrown toenail).
   • જો તમને નખ કાપવામાં મુશ્કેલી પડતી હોય અથવા ન્યુરોપથી હોય, તો ડોક્ટર કે પોડિયાટ્રિસ્ટ (પગના નિષ્ણાત) પાસે જ કરાવો.
6. ધૂમ્રપાન ટાળો: ધૂમ્રપાન રક્ત પ્રવાહને ઘટાડે છે અને પગની સમસ્યાઓનું જોખમ વધારે છે.
7. નિયમિત વ્યાયામ: ડોક્ટરની સલાહ મુજબ નિયમિત વ્યાયામ કરો, જે રક્ત પ્રવાહ સુધારવામાં મદદ કરે છે.
8. નિયમિત તબીબી તપાસ: ડાયાબિટીસના દર્દીઓએ નિયમિતપણે ડોક્ટર અને પોડિયાટ્રિસ્ટની મુલાકાત લેવી જોઈએ, જેથી કોઈપણ સમસ્યા વહેલી તકે ઓળખી શકાય અને તેની સારવાર થઈ શકે.

ડાયાબિટીક ફૂટની સારવાર:

જો ડાયાબિટીક ફૂટની સમસ્યા થાય તો તાત્કાલિક સારવાર લેવી જરૂરી છે. સારવારમાં શામેલ હોઈ શકે છે:

• ઘાની સંભાળ: અલ્સરને સાફ કરવો, મૃત પેશીઓ દૂર કરવી (debridement) અને યોગ્ય ડ્રેસિંગ કરવું.
• ચેપ નિયંત્રણ: એન્ટિબાયોટિક્સનો ઉપયોગ.
• દબાણ ઘટાડવું (Offloading): અલ્સર પર દબાણ ઘટાડવા માટે ખાસ પગરખાં, કાસ્ટ અથવા વૉકિંગ બૂટનો ઉપયોગ.
• રક્ત પ્રવાહ સુધારવો: જરૂર જણાય તો સર્જરી (જેમ કે એન્જીયોપ્લાસ્ટી) દ્વારા રક્તવાહિનીઓ ખોલવી.
• બ્લડ સુગરનું કડક નિયંત્રણ: સારવાર દરમિયાન બ્લડ સુગરને નિયંત્રણમાં રાખવું આવશ્યક છે.

યાદ રાખો, ડાયાબિટીક ફૂટની સમસ્યાઓ અટકાવવી એ તેની સારવાર કરવા કરતાં વધુ સરળ અને સુરક્ષિત છે. તમારા પગનું ધ્યાન રાખો અને કોઈપણ શંકાસ્પદ લક્ષણ જણાય તો તાત્કાલિક તમારા ડોક્ટરનો સંપર્ક કરો.