એનાફિલેક્સિસ (Anaphylaxis)
એનાફિલેક્સિસ (Anaphylaxis): એક જીવલેણ એલર્જીક પ્રતિક્રિયા
એનાફિલેક્સિસ એ એક ગંભીર, સંભવિતપણે જીવલેણ એલર્જીક પ્રતિક્રિયા છે જે કોઈ ચોક્કસ પદાર્થના (જેને એલર્જન કહેવાય છે) સંપર્કમાં આવ્યા પછી શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિ દ્વારા અતિશય પ્રતિક્રિયાના કારણે થાય છે. આ પ્રતિક્રિયા ખૂબ જ ઝડપથી શરૂ થઈ શકે છે, ઘણીવાર એલર્જનના સંપર્કમાં આવ્યાની થોડી મિનિટો કે કલાકોમાં, અને જો તેની તાત્કાલિક સારવાર ન કરવામાં આવે તો તે જીવલેણ બની શકે છે.
એનાફિલેક્સિસના કારણો
એનાફિલેક્સિસ ઘણા વિવિધ પદાર્થો દ્વારા ટ્રિગર થઈ શકે છે. સૌથી સામાન્ય કારણોમાં શામેલ છે:
- ખોરાક: મગફળી, વૃક્ષના બદામ (જેમ કે અખરોટ, બદામ), દૂધ, ઇંડા, માછલી, શેલફિશ, સોયા અને ઘઉં જેવા એલર્જન ધરાવતા ખોરાક.
- જંતુના ડંખ: મધમાખી, ભમરા, કીડી જેવા જંતુઓના ડંખ.
- લેટેક્સ: રબરના ઉત્પાદનો જેમ કે મોજા, ફુગ્ગા.
- અન્ય: કેટલાક કિસ્સાઓમાં, વ્યાયામ (ખાસ કરીને અમુક ખોરાક ખાધા પછી) અથવા અજ્ઞાત કારણોસર પણ એનાફિલેક્સિસ થઈ શકે છે.
એનાફિલેક્સિસના લક્ષણો
એનાફિલેક્સિસના લક્ષણો સામાન્ય રીતે એલર્જનના સંપર્કમાં આવ્યા પછી તરત જ દેખાય છે અને ઝડપથી બગડી શકે છે. લક્ષણો શરીરના વિવિધ પ્રણાલીઓને અસર કરી શકે છે:
- ત્વચા: ખંજવાળ, લાલ ફોલ્લીઓ (શિળસ/urticaria), ત્વચા પર લાલાશ, ચહેરા, હોઠ, જીભ, ગળા અથવા અન્ય ભાગોમાં સોજો (એન્જીયોએડીમા).
- શ્વાસનળી: શ્વાસ લેવામાં તકલીફ, ઘરઘરાટી (wheezing), ગળામાં કડકાઈ, ગળવામાં મુશ્કેલી, નાક બંધ થવું કે વહેવું, અવાજ બેસી જવો.
- પાચનતંત્ર: પેટમાં દુખાવો, ઉબકા, ઉલટી, ઝાડા.
- રુધિરાભિરસંચરણ તંત્ર: ચક્કર આવવા, નબળાઈ, બ્લડ પ્રેશરમાં અચાનક ઘટાડો, ઝડપી કે અનિયમિત ધબકારા, બેભાન થવું.
- અન્ય: ગભરાટ, માથાનો દુખાવો, ગભરામણ, શરીરનું તાપમાન ઘટવું.
એનાફિલેક્સિસની કટોકટીની સારવાર
એનાફિલેક્સિસ એ તબીબી કટોકટી છે અને તાત્કાલિક સારવારની જરૂર છે. જો કોઈ વ્યક્તિને એનાફિલેક્સિસના લક્ષણો દેખાય, તો તરત જ નીચેના પગલાં લેવા જોઈએ:
- તાત્કાલિક તબીબી સહાય બોલાવો: તરત જ 108 (એમ્બ્યુલન્સ સેવા) પર ફોન કરો અથવા નજીકની હોસ્પિટલના ઇમરજન્સી વિભાગનો સંપર્ક કરો.
- એપિનેફ્રાઇન (Epinephrine) ઇન્જેક્શન: જો વ્યક્તિને એપિનેફ્રાઇન ઓટો-ઇન્જેક્ટર (જેમ કે EpiPen) સૂચવવામાં આવ્યું હોય, તો તાત્કાલિક તેનું ઇન્જેક્શન આપવું જોઈએ. એપિનેફ્રાઇન એ એનાફિલેક્સિસ માટે પ્રાથમિક સારવાર છે કારણ કે તે બ્લડ પ્રેશરને સ્થિર કરવામાં, શ્વાસનળી ખોલવામાં અને અન્ય ગંભીર લક્ષણોને ઘટાડવામાં મદદ કરે છે.
- વ્યક્તિને આરામદાયક સ્થિતિમાં રાખો: જો વ્યક્તિ સભાન હોય, તો તેને પીઠ પર સૂવાડીને પગ ઊંચા કરવા મદદરૂપ થઈ શકે છે. જો શ્વાસ લેવામાં તકલીફ હોય, તો તેને બેસવા દો.
- ગરદન અને કમરના કપડા ઢીલા કરો: શ્વાસ લેવામાં સરળતા રહે તે માટે કપડા ઢીલા કરવા.
- વ્યક્તિને એકલા ન છોડો: તબીબી સહાય ન આવે ત્યાં સુધી વ્યક્તિને એકલા ન છોડો અને તેમના લક્ષણો પર નજર રાખો.
એનાફિલેક્સિસનું નિવારણ
એનાફિલેક્સિસને ટાળવા માટે, એલર્જનને ઓળખવા અને તેના સંપર્કમાં આવવાથી બચવું સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે.
- એલર્જીનું નિદાન: જો તમને અથવા તમારા બાળકને એલર્જી હોય તેવું શંકા હોય, તો એલર્જીસ્ટ (એલર્જી નિષ્ણાત) નો સંપર્ક કરો. તેઓ પરીક્ષણો દ્વારા ચોક્કસ એલર્જનને ઓળખવામાં મદદ કરી શકે છે.
- એલર્જનથી દૂર રહો: જો એલર્જન જાણીતું હોય, તો તેના સંપર્કમાં આવવાથી સંપૂર્ણપણે બચવાનો પ્રયાસ કરો. ખોરાકની એલર્જીના કિસ્સામાં, ખોરાકના લેબલ કાળજીપૂર્વક વાંચો અને રેસ્ટોરાંમાં ભોજન વિશે પૂછપરછ કરો.
- એપિનેફ્રાઇન ઓટો-ઇન્જેક્ટર સાથે રાખો: જો તમને એનાફિલેક્સિસનો ઇતિહાસ હોય, તો હંમેશા તમારી સાથે એપિનેફ્રાઇન ઓટો-ઇન્જેક્ટર રાખો અને તેનો યોગ્ય રીતે ઉપયોગ કેવી રીતે કરવો તે જાણો. તમારા પરિવારના સભ્યો, મિત્રો અને સહકાર્યકરોને પણ તેનો ઉપયોગ કેવી રીતે કરવો તે શીખવો.
- મેડિકલ એલર્ટ બ્રેસલેટ/નેકલેસ: તબીબી એલર્ટ બ્રેસલેટ કે નેકલેસ પહેરવાથી કટોકટીની સ્થિતિમાં અન્ય લોકોને તમારી એલર્જી વિશે જાણ કરવામાં મદદ મળી શકે છે.
- શિક્ષણ: એલર્જી અને એનાફિલેક્સિસ વિશે જાણવું અને અન્યને શિક્ષિત કરવું ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.
એનાફિલેક્સિસ એક ગંભીર સ્થિતિ હોવા છતાં, તાત્કાલિક ઓળખ અને યોગ્ય સારવાર દ્વારા તેના જીવલેણ પરિણામોને ટાળી શકાય છે.
