સ્પાઇન ફ્રેક્ચર

સ્પાઇન ફ્રેક્ચર શું છે?

સ્પાઇન ફ્રેક્ચર એટલે કરોડરજ્જુના એક અથવા વધુ હાડકાં (કરોડકા) તૂટવા. તેને “કમર તૂટવી” તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. કરોડરજ્જુ 33 હાડકાંની બનેલી છે જે આપણા શરીરને ટેકો આપે છે અને આપણને વળવા અને નમવાની મંજૂરી આપે છે.

સ્પાઇનલ ફ્રેક્ચર ગંભીર ઈજા હોઈ શકે છે અને તેના કારણે કરોડરજ્જુને નુકસાન થવાનું જોખમ રહે છે, જે સંવેદના ગુમાવવી, નબળાઈ અથવા લકવો તરફ દોરી શકે છે.

સ્પાઇન ફ્રેક્ચરના કારણો:

સ્પાઇન ફ્રેક્ચરના ઘણા કારણો હોઈ શકે છે, જેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• અકસ્માતો: મોટર વાહન અકસ્માતો, ઊંચાઈ પરથી પડવું અને રમતોની ઇજાઓ સ્પાઇન ફ્રેક્ચરના મુખ્ય કારણો છે.
• ઓસ્ટીયોપોરોસિસ: આ સ્થિતિ હાડકાંને નબળા બનાવે છે, જેનાથી સામાન્ય પ્રવૃત્તિઓ દરમિયાન પણ ફ્રેક્ચર થવાનું જોખમ વધે છે.
• ગાંઠ: કરોડરજ્જુમાં અથવા તેની આસપાસની ગાંઠો હાડકાંને નબળી કરી શકે છે અને ફ્રેક્ચરનું કારણ બની શકે છે.
• અન્ય પરિસ્થિતિઓ: કેટલીક તબીબી પરિસ્થિતિઓ હાડકાંને નબળા બનાવી શકે છે, જેમ કે અમુક પ્રકારનું કેન્સર અને ચેપ.

સ્પાઇન ફ્રેક્ચરના પ્રકાર:

સ્પાઇન ફ્રેક્ચરના ઘણા પ્રકાર છે, જે ફ્રેક્ચરના સ્થાન, હાડકાં તૂટવાની રીત અને કરોડરજ્જુની સ્થિરતા પર આધારિત છે. કેટલાક સામાન્ય પ્રકારોમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• કમ્પ્રેશન ફ્રેક્ચર: આ ત્યારે થાય છે જ્યારે કરોડકા પર દબાણ આવે છે અને તે તૂટી જાય છે, ઘણીવાર ઓસ્ટીયોપોરોસિસને કારણે.
• બર્સ્ટ ફ્રેક્ચર: આ ગંભીર ફ્રેક્ચર છે જે ત્યારે થાય છે જ્યારે કરોડકા પર ભારે દબાણ આવે છે અને તે અનેક ટુકડાઓમાં તૂટી જાય છે.
• ફ્લેક્સન/ડિસ્ટ્રેક્શન ફ્રેક્ચર (ચાન્સ ફ્રેક્ચર): આ ત્યારે થાય છે જ્યારે કરોડકા એકબીજાથી ખેંચાય છે, જે ઘણીવાર કાર અકસ્માતોમાં સીટબેલ્ટને કારણે થાય છે.
• ફ્રેક્ચર-ડિસ્લોકેશન: આમાં ફ્રેક્ચરની સાથે કરોડકાનું સ્થાનાંતરણ પણ થાય છે, જે ખૂબ જ અસ્થિર હોય છે અને કરોડરજ્જુને નુકસાન પહોંચાડવાનું જોખમ વધારે છે.

ફ્રેક્ચરને સ્થિર અથવા અસ્થિર તરીકે પણ વર્ગીકૃત કરી શકાય છે. સ્થિર ફ્રેક્ચરમાં હાડકાં તેમની જગ્યાએ રહે છે, જ્યારે અસ્થિર ફ્રેક્ચરમાં હાડકાં ખસી શકે છે અને કરોડરજ્જુને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે.

સ્પાઇન ફ્રેક્ચરના લક્ષણો:

સ્પાઇન ફ્રેક્ચરના લક્ષણો ફ્રેક્ચરના સ્થાન અને ગંભીરતા પર આધાર રાખે છે. સામાન્ય લક્ષણોમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• પીઠ અથવા ગરદનમાં દુખાવો, જે હલનચલન સાથે વધુ ખરાબ થઈ શકે છે.
• સ્પર્શ કરવાથી દુખાવો.
• સ્નાયુઓમાં ખેંચાણ.
• નબળાઈ, નિષ્ક્રિયતા આવેવી અથવા હાથ અથવા પગમાં કળતર.
• ચાલવામાં અથવા ખસેડવામાં મુશ્કેલી.
• આંતરડા અથવા મૂત્રાશય નિયંત્રણ ગુમાવવું (ગંભીર કિસ્સાઓમાં).
• કરોડરજ્જુની વિકૃતિ (ક્યારેક).

સ્પાઇન ફ્રેક્ચરની સારવાર:

સ્પાઇન ફ્રેક્ચરની સારવાર ફ્રેક્ચરના પ્રકાર, ગંભીરતા અને કરોડરજ્જુને થયેલા નુકસાન પર આધાર રાખે છે. સારવારના વિકલ્પોમાં નીચેનાનો સમાવેશ થઈ શકે છે:

• બિન-સર્જિકલ સારવાર: હળવા ફ્રેક્ચર માટે, આરામ, પીઠના બ્રેસ અથવા કૉલર પહેરવા અને પીડાની દવાઓ પૂરતી હોઈ શકે છે. ફિઝિયોથેરાપી પણ તાકાત અને ગતિની શ્રેણી પુનઃસ્થાપિત કરવામાં મદદ કરી શકે છે.
• સર્જિકલ સારવાર: ગંભીર અથવા અસ્થિર ફ્રેક્ચર માટે, કરોડરજ્જુને સ્થિર કરવા અને કરોડરજ્જુ અથવા ચેતા પરના દબાણને દૂર કરવા માટે સર્જરીની જરૂર પડી શકે છે. સર્જન હાડકાંને તેમની યોગ્ય સ્થિતિમાં પાછા લાવવા અને તેમને એકસાથે પકડી રાખવા માટે ધાતુના સળિયા, સ્ક્રૂ અથવા પ્લેટોનો ઉપયોગ કરી શકે છે.

સ્પાઇન ફ્રેક્ચર નાં કારણો શું છે?

સ્પાઇન ફ્રેક્ચર (કરોડરજ્જુના ફ્રેક્ચર) ના ઘણા કારણો હોઈ શકે છે, જેમાંથી કેટલાક મુખ્ય કારણો નીચે મુજબ છે:

• અકસ્માતો (Accidents):
  • મોટર વાહન અકસ્માતો (Motor Vehicle Accidents): કાર, બાઇક અથવા અન્ય વાહનોના અકસ્માતોમાં કરોડરજ્જુ પર તીવ્ર આઘાત લાગી શકે છે, જેના કારણે ફ્રેક્ચર થઈ શકે છે.
  • પડવું (Falls): ઊંચાઈ પરથી પડવું, સીડી પરથી લપસવું અથવા અન્ય પ્રકારના પડવાથી કરોડરજ્જુ પર દબાણ આવી શકે છે અને ફ્રેક્ચર થઈ શકે છે. વૃદ્ધોમાં ઓસ્ટીયોપોરોસિસના કારણે પડવાથી ફ્રેક્ચરનું જોખમ વધારે હોય છે.
  • રમતોની ઇજાઓ (Sports Injuries): ફૂટબોલ, રગ્બી, કુસ્તી, સ્કીઇંગ અથવા ડાઇવિંગ જેવી રમતોમાં સીધો આઘાત અથવા કરોડરજ્જુ પર વધુ પડતું દબાણ આવવાથી ફ્રેક્ચર થઈ શકે છે.
• ઓસ્ટીયોપોરોસિસ (Osteoporosis): આ હાડકાંની એક એવી સ્થિતિ છે જેમાં હાડકાં નબળા અને બરડ થઈ જાય છે. ઓસ્ટીયોપોરોસિસ ધરાવતા લોકોમાં સામાન્ય પ્રવૃત્તિઓ જેમ કે ખાંસી ખાવી અથવા વળવું પણ કમ્પ્રેશન ફ્રેક્ચરનું કારણ બની શકે છે.
• ગાંઠ (Tumors):
  • કરોડરજ્જુની ગાંઠો (Spinal Tumors): કરોડરજ્જુમાં અથવા તેની આસપાસ વધતી ગાંઠો હાડકાંને નબળી કરી શકે છે અને તેને ફ્રેક્ચર માટે વધુ સંવેદનશીલ બનાવી શકે છે.
  • મેટાસ્ટેટિક કેન્સર (Metastatic Cancer): શરીરના અન્ય ભાગોમાંથી ફેલાયેલું કેન્સર કરોડરજ્જુમાં જઈ શકે છે અને હાડકાંને નબળું પાડીને ફ્રેક્ચરનું કારણ બની શકે છે.
• અન્ય તબીબી પરિસ્થિતિઓ (Other Medical Conditions): કેટલીક અન્ય તબીબી પરિસ્થિતિઓ હાડકાંને નબળા બનાવી શકે છે, જેમ કે:
  • ઓસ્ટીયોજેનેસિસ ઇમ્પર્ફેક્ટા (Osteogenesis Imperfecta): આ એક આનુવંશિક સ્થિતિ છે જે બરડ હાડકાંનું કારણ બને છે.
  • હાયપરપેરાથાઇરોઇડિઝમ (Hyperparathyroidism): આ સ્થિતિ શરીરમાં કેલ્શિયમનું સ્તર વધારે છે, જે હાડકાંને નબળું પાડી શકે છે.
• તીવ્ર તાણ અથવા આઘાત (Severe Stress or Trauma): સીધો અને તીવ્ર આઘાત, જેમ કે કોઈ ભારે વસ્તુ પડવી અથવા સીધો ફટકો લાગવો, પણ કરોડરજ્જુમાં ફ્રેક્ચરનું કારણ બની શકે છે.

સ્પાઇન ફ્રેક્ચર નાં ચિહ્નો નાં લક્ષણો શું છે?

સ્પાઇન ફ્રેક્ચર (કરોડરજ્જુના ફ્રેક્ચર) ના ચિહ્નો અને લક્ષણો ફ્રેક્ચરના સ્થાન, પ્રકાર અને ગંભીરતા પર આધાર રાખે છે. કેટલાક સામાન્ય લક્ષણો નીચે મુજબ છે:

• પીઠ દુખાવો અથવા ગરદનમાં દુખાવો (Back or Neck Pain): આ સૌથી સામાન્ય લક્ષણ છે. દુખાવો તીવ્ર હોઈ શકે છે અને હલનચલન, સ્પર્શ અથવા દબાણથી વધી શકે છે. દુખાવો સ્થાનિક હોઈ શકે છે અથવા શરીરના અન્ય ભાગોમાં ફેલાઈ શકે છે.
• સ્પર્શ કરવાથી દુખાવો (Tenderness to Touch): ફ્રેક્ચર થયેલા વિસ્તારને સ્પર્શ કરવાથી તીવ્ર દુખાવો અનુભવાઈ શકે છે.
• સ્નાયુઓમાં ખેંચાણ (Muscle Spasms): આસપાસના સ્નાયુઓ ઈજાના પ્રતિભાવ રૂપે જકડાઈ શકે છે, જેનાથી દુખાવો અને હલનચલનમાં મુશ્કેલી વધી શકે છે.
• નબળાઈ (Weakness): હાથ અથવા પગમાં નબળાઈ અનુભવાઈ શકે છે, જે કરોડરજ્જુ અથવા ચેતા પર દબાણને કારણે હોઈ શકે છે.
• નિષ્ક્રિયતા આવેવી અથવા કળતર (Numbness or Tingling): હાથ, પગ અથવા શરીરના અન્ય ભાગોમાં નિષ્ક્રિયતા અથવા કળતરની લાગણી થઈ શકે છે, જે ચેતાના દબાણને સૂચવે છે.
• ચાલવામાં અથવા ખસેડવામાં મુશ્કેલી (Difficulty Walking or Moving): દુખાવો અને નબળાઈના કારણે ચાલવું અથવા શરીરને ખસેડવું મુશ્કેલ બની શકે છે.
• કરોડરજ્જુની વિકૃતિ (Deformity of the Spine): કેટલાક ગંભીર કિસ્સાઓમાં, કરોડરજ્જુનો આકાર બદલાઈ શકે છે, જો કે આ લક્ષણ હંમેશા દેખાતું નથી.
• આંતરડા અથવા મૂત્રાશય નિયંત્રણ ગુમાવવું (Loss of Bowel or Bladder Control): આ એક ગંભીર લક્ષણ છે જે કરોડરજ્જુને ગંભીર નુકસાન સૂચવે છે અને તાત્કાલિક તબીબી સહાયની જરૂર છે.
• શ્વાસ લેવામાં તકલીફ (Difficulty Breathing): જો ગરદનના અથવા ઉપલા પીઠના ભાગમાં ફ્રેક્ચર હોય, તો શ્વાસ લેવામાં તકલીફ થઈ શકે છે કારણ કે તે શ્વસન સ્નાયુઓને અસર કરી શકે છે.
• માથાનો દુખાવો (Headache): ગરદનના ભાગમાં ફ્રેક્ચર થવાથી માથાનો દુખાવો થઈ શકે છે.

સ્પાઇન ફ્રેક્ચર નું જોખમ કોને વધારે છે?

સ્પાઇન ફ્રેક્ચર (કરોડરજ્જુના ફ્રેક્ચર) નું જોખમ અમુક ચોક્કસ પરિબળો ધરાવતા લોકોમાં વધારે હોય છે. આ પરિબળો નીચે મુજબ છે:

• વૃદ્ધાવસ્થા (Older Age): ઉંમર વધવાની સાથે હાડકાંની ઘનતા ઓછી થતી જાય છે, ખાસ કરીને ઓસ્ટીયોપોરોસિસના કારણે. આના લીધે વૃદ્ધોમાં સામાન્ય પડવાથી પણ સ્પાઇન ફ્રેક્ચર થવાનું જોખમ વધી જાય છે.
• ઓસ્ટીયોપોરોસિસ (Osteoporosis): આ હાડકાંની એક એવી સ્થિતિ છે જેમાં હાડકાં નબળા અને બરડ થઈ જાય છે. ઓસ્ટીયોપોરોસિસ ધરાવતા લોકોમાં હળવા આઘાત અથવા સામાન્ય પ્રવૃત્તિઓ પણ ફ્રેક્ચરનું કારણ બની શકે છે. સ્ત્રીઓમાં મેનોપોઝ પછી હોર્મોનલ ફેરફારોને કારણે ઓસ્ટીયોપોરોસિસનું જોખમ વધારે હોય છે.
• ઉચ્ચ અસરવાળી ઇજાઓ (High-Impact Injuries):
  • મોટર વાહન અકસ્માતો: કાર, બાઇક અથવા અન્ય વાહનોના અકસ્માતોમાં તીવ્ર આઘાત કરોડરજ્જુ પર લાગી શકે છે અને ફ્રેક્ચરનું કારણ બની શકે છે.
  • ઊંચાઈ પરથી પડવું: બાંધકામ કામદારો, પર્વતારોહકો અથવા અન્ય ઊંચાઈ પર કામ કરતા લોકોમાં પડવાથી સ્પાઇન ફ્રેક્ચરનું જોખમ વધારે હોય છે.
  • રમતોની ઇજાઓ: ફૂટબોલ, રગ્બી, હોકી, સ્કીઇંગ, ડાઇવિંગ અને જિમ્નેસ્ટિક્સ જેવી રમતોમાં સીધો આઘાત અથવા અચાનક તાણ કરોડરજ્જુને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે.
• ગાંઠ (Tumors): કરોડરજ્જુમાં અથવા તેની આસપાસ વધતી ગાંઠો હાડકાંને નબળા કરી શકે છે અને ફ્રેક્ચરનું જોખમ વધારી શકે છે. મેટાસ્ટેટિક કેન્સર (શરીરના અન્ય ભાગોમાંથી ફેલાયેલું કેન્સર) પણ કરોડરજ્જુના હાડકાંને નબળું પાડી શકે છે.
• અન્ય તબીબી પરિસ્થિતિઓ (Other Medical Conditions): કેટલીક તબીબી પરિસ્થિતિઓ હાડકાંને નબળા બનાવી શકે છે, જેમ કે:
  • ઓસ્ટીયોજેનેસિસ ઇમ્પર્ફેક્ટા: આ આનુવંશિક સ્થિતિ બરડ હાડકાંનું કારણ બને છે.
  • હાયપરપેરાથાઇરોઇડિઝમ: આ સ્થિતિ શરીરમાં કેલ્શિયમનું સ્તર વધારે છે, જે હાડકાંને નબળું પાડી શકે છે.
• સ્ટીરોઇડનો લાંબા ગાળાનો ઉપયોગ (Long-Term Steroid Use): કોર્ટિકોસ્ટેરોઇડ દવાઓનો લાંબા સમય સુધી ઉપયોગ હાડકાંની ઘનતા ઘટાડી શકે છે અને ફ્રેક્ચરનું જોખમ વધારી શકે છે.
• અગાઉ થયેલ સ્પાઇન ફ્રેક્ચર (Previous Spinal Fracture): જે લોકોને પહેલાં સ્પાઇન ફ્રેક્ચર થયું હોય તેઓને ફરીથી ફ્રેક્ચર થવાનું જોખમ વધારે હોય છે.
• વ્યવસાયિક જોખમો (Occupational Hazards): અમુક વ્યવસાયો, જેમાં વારંવાર ભારે વજન ઉપાડવું અથવા શરીર પર વધુ પડતો તાણ આવતો હોય, સ્પાઇન ફ્રેક્ચરનું જોખમ વધારી શકે છે.

સ્પાઇન ફ્રેક્ચર સાથે કયા રોગો સંકળાયેલા છે?

સ્પાઇન ફ્રેક્ચર (કરોડરજ્જુના ફ્રેક્ચર) સીધી રીતે કોઈ ચોક્કસ રોગ નથી, પરંતુ કેટલીક તબીબી પરિસ્થિતિઓ અને રોગો સ્પાઇન ફ્રેક્ચર થવાનું જોખમ વધારે છે અથવા તેની સાથે સંકળાયેલા હોઈ શકે છે:

• ઓસ્ટીયોપોરોસિસ (Osteoporosis): આ હાડકાંની સૌથી સામાન્ય સ્થિતિ છે જે સ્પાઇન ફ્રેક્ચર સાથે સંકળાયેલી છે. ઓસ્ટીયોપોરોસિસ હાડકાંને નબળા અને બરડ બનાવે છે, જેના કારણે સામાન્ય પ્રવૃત્તિઓ અથવા હળવા આઘાતથી પણ કમ્પ્રેશન ફ્રેક્ચર થઈ શકે છે.
• ગાંઠ (Tumors):
  • કરોડરજ્જુની ગાંઠો (Spinal Tumors): કરોડરજ્જુમાં અથવા તેની આસપાસ વધતી ગાંઠો હાડકાંને નબળા કરી શકે છે અને પેથોલોજિકલ ફ્રેક્ચરનું કારણ બની શકે છે.
  • મેટાસ્ટેટિક કેન્સર (Metastatic Cancer): શરીરના અન્ય ભાગોમાંથી ફેલાયેલું કેન્સર કરોડરજ્જુમાં જમા થઈ શકે છે અને હાડકાંને નબળું પાડીને ફ્રેક્ચરનું જોખમ વધારે છે.
• અન્ય હાડકાંની સ્થિતિઓ (Other Bone Conditions):
  • ઓસ્ટીયોજેનેસિસ ઇમ્પર્ફેક્ટા (Osteogenesis Imperfecta): આ એક આનુવંશિક વિકાર છે જે અત્યંત બરડ હાડકાંનું કારણ બને છે, જેનાથી વારંવાર ફ્રેક્ચર થાય છે, જેમાં સ્પાઇન ફ્રેક્ચરનો પણ સમાવેશ થાય છે.
  • હાયપરપેરાથાઇરોઇડિઝમ (Hyperparathyroidism): આ સ્થિતિમાં પેરાથાઇરોઇડ ગ્રંથીઓ વધુ પડતું હોર્મોન ઉત્પન્ન કરે છે, જેનાથી લોહીમાં કેલ્શિયમનું સ્તર વધે છે અને હાડકાં નબળા પડે છે, ફ્રેક્ચરનું જોખમ વધે છે.
• ચેપ (Infections): કરોડરજ્જુમાં ચેપ લાગવાથી વર્ટીબ્રા નબળા પડી શકે છે અને ફ્રેક્ચરનું કારણ બની શકે છે.
• લાંબા ગાળાના સ્ટીરોઇડનો ઉપયોગ (Long-Term Steroid Use): કોર્ટિકોસ્ટેરોઇડ દવાઓનો લાંબા સમય સુધી ઉપયોગ હાડકાંની ઘનતા ઘટાડી શકે છે અને ફ્રેક્ચરનું જોખમ વધારી શકે છે.
• કુશીંગ સિન્ડ્રોમ (Cushing’s Syndrome): આ સ્થિતિમાં શરીરમાં કોર્ટિસોલનું સ્તર ઊંચું હોય છે, જે હાડકાંને નબળું પાડી શકે છે.

સ્પાઇન ફ્રેક્ચર નું નિદાન શું છે?

સ્પાઇન ફ્રેક્ચર (કરોડરજ્જુના ફ્રેક્ચર) નું નિદાન સામાન્ય રીતે નીચેની પ્રક્રિયાઓ દ્વારા કરવામાં આવે છે:

• શારીરિક તપાસ (Physical Examination): ડૉક્ટર તમારી તબીબી ઇતિહાસ વિશે પૂછશે, જેમાં ઈજા કેવી રીતે થઈ, તમારા લક્ષણો શું છે અને કોઈ અંતર્ગત તબીબી પરિસ્થિતિઓ છે કે કેમ તે જાણવાનો પ્રયત્ન કરશે. તેઓ તમારી પીઠ અથવા ગરદબની તપાસ કરશે, સ્પર્શ કરીને દુખાવો અને સોજો ચકાસશે, અને તમારી ચેતા કાર્ય (જેમ કે તાકાત, સંવેદના અને પ્રતિબિંબ) નું મૂલ્યાંકન કરશે.
• ઇમેજિંગ ટેસ્ટ (Imaging Tests): સ્પાઇન ફ્રેક્ચરની પુષ્ટિ કરવા અને તેની ગંભીરતાનું મૂલ્યાંકન કરવા માટે વિવિધ ઇમેજિંગ ટેસ્ટનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે:
  • એક્સ-રે (X-ray): આ સૌથી સામાન્ય અને પ્રથમ ઇમેજિંગ ટેસ્ટ છે જે કરોડરજ્જુના હાડકાંની તસવીરો આપે છે. એક્સ-રે ફ્રેક્ચરની હાજરી, સ્થાન અને પ્રકારને ઓળખવામાં મદદ કરી શકે છે. સામાન્ય રીતે વિવિધ ખૂણાઓથી એક્સ-રે લેવામાં આવે છે.
  • સીટી સ્કેન (CT Scan – Computed Tomography Scan): સીટી સ્કેન એક્સ-રે કરતાં વધુ વિગતવાર તસવીરો બનાવે છે. તે હાડકાંની રચના અને ફ્રેક્ચરની જટિલતાને વધુ સારી રીતે દર્શાવી શકે છે, ખાસ કરીને બર્સ્ટ ફ્રેક્ચર અથવા જ્યાં કરોડરજ્જુની નહેર સંકુચિત થઈ હોય.
  • એમઆરઆઈ (MRI – Magnetic Resonance Imaging): એમઆરઆઈ નરમ પેશીઓ, જેમ કે કરોડરજ્જુ, ચેતાઓ અને ડિસ્ક, ની વિગતવાર તસવીરો બનાવે છે. જો કરોડરજ્જુને નુકસાનની શંકા હોય, ચેતા દબાણ હોય અથવા અસ્થિબંધનમાં ઈજા હોય તો એમઆરઆઈ ખૂબ જ ઉપયોગી છે. તે તાજેતરના કમ્પ્રેશન ફ્રેક્ચરને પણ ઓળખી શકે છે જે એક્સ-રે પર સ્પષ્ટપણે દેખાતા નથી.
  • બોન સ્કેન (Bone Scan): આ ટેસ્ટનો ઉપયોગ ત્યારે કરવામાં આવે છે જ્યારે ફ્રેક્ચર જૂનું હોય અથવા અન્ય કારણોસર સ્પષ્ટ ન હોય, અથવા જ્યારે મલ્ટિપલ ફ્રેક્ચરની શંકા હોય. તેમાં થોડી માત્રામાં રેડિયોએક્ટિવ સામગ્રીને લોહીના પ્રવાહમાં ઇન્જેક્ટ કરવામાં આવે છે, જે ક્ષતિગ્રસ્ત હાડકામાં જમા થાય છે અને સ્કેન પર દેખાય છે.
• ન્યુરોલોજીકલ પરીક્ષણ (Neurological Examination): જો કરોડરજ્જુને નુકસાનની શંકા હોય, તો ડૉક્ટર વિગતવાર ન્યુરોલોજીકલ પરીક્ષણ કરશે. આમાં તમારી તાકાત, સંવેદના, પ્રતિબિંબ, ચાલવાની ક્ષમતા અને આંતરડા અને મૂત્રાશયના કાર્યનું મૂલ્યાંકન કરવામાં આવે છે.
• ડેક્સા સ્કેન (DEXA Scan – Dual-Energy X-ray Absorptiometry): જો ઓસ્ટીયોપોરોસિસ ફ્રેક્ચરનું કારણ હોવાની શંકા હોય, તો હાડકાંની ઘનતા માપવા માટે ડેક્સા સ્કેન કરવામાં આવી શકે છે.

સ્પાઇન ફ્રેક્ચર ની સારવાર શું છે?

સ્પાઇન ફ્રેક્ચર (કરોડરજ્જુના ફ્રેક્ચર) ની સારવાર ફ્રેક્ચરના પ્રકાર, ગંભીરતા, કરોડરજ્જુને થયેલ નુકસાન અને દર્દીના એકંદર સ્વાસ્થ્ય પર આધાર રાખે છે. સારવારના મુખ્ય ઉદ્દેશ્યો દુખાવો ઓછો કરવો, કરોડરજ્જુને સ્થિર કરવી, કરોડરજ્જુ અને ચેતાઓને વધુ નુકસાન થતું અટકાવવું અને શક્ય હોય તો કાર્યક્ષમતા પુનઃસ્થાપિત કરવાનો છે. સારવારના વિકલ્પોમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

બિન-સર્જિકલ સારવાર (Non-Surgical Treatment): હળવા અને સ્થિર ફ્રેક્ચર માટે, જેમાં કરોડરજ્જુને કોઈ નોંધપાત્ર નુકસાન ન થયું હોય, બિન-સર્જિકલ સારવારનો ઉપયોગ થઈ શકે છે:

• આરામ (Rest): ઈજા પામેલા વિસ્તારને હલનચલનથી બચાવવા માટે આરામ કરવો મહત્વપૂર્ણ છે.
• પીડાની દવાઓ (Pain Medications): દુખાવો ઓછો કરવા માટે ઓવર-ધ-કાઉન્ટર દવાઓ (જેમ કે આઇબુપ્રોફેન અથવા નેપ્રોક્સેન) અથવા પ્રિસ્ક્રિપ્શન દવાઓનો ઉપયોગ થઈ શકે છે.
• કરોડરજ્જુનો બ્રેસ અથવા કૉલર (Spinal Brace or Collar): ફ્રેક્ચર થયેલા ભાગને સ્થિર કરવા અને હલનચલન મર્યાદિત કરવા માટે બ્રેસ અથવા કૉલર પહેરવાની સલાહ આપવામાં આવી શકે છે. પહેરવાનો સમયગાળો ફ્રેક્ચરના પ્રકાર અને ગંભીરતા પર આધાર રાખે છે.
• ફિઝિયોથેરાપી (Physiotherapy): એકવાર દુખાવો ઓછો થઈ જાય અને ફ્રેક્ચર થોડું સ્થિર થાય, ત્યારે ફિઝિયોથેરાપી કસરતો સ્નાયુઓની તાકાત, લવચીકતા અને ગતિની શ્રેણીને પુનઃસ્થાપિત કરવામાં મદદ કરી શકે છે. તે યોગ્ય મુદ્રા અને શરીરની મિકેનિક્સ શીખવવામાં પણ મદદ કરે છે.
• ઓસ્ટીયોપોરોસિસની સારવાર (Treatment for Osteoporosis): જો ઓસ્ટીયોપોરોસિસ ફ્રેક્ચરનું કારણ હોય, તો હાડકાંની ઘનતા વધારવા અને ભવિષ્યમાં ફ્રેક્ચરનું જોખમ ઘટાડવા માટે દવાઓ (જેમ કે બાયોફોસ્ફોનેટ્સ) સૂચવવામાં આવી શકે છે.

સર્જિકલ સારવાર (Surgical Treatment): ગંભીર અથવા અસ્થિર ફ્રેક્ચર માટે, જેમાં કરોડરજ્જુ અથવા ચેતાઓને નુકસાન થવાનું જોખમ હોય, સર્જરીની જરૂર પડી શકે છે:

• કરોડરજ્જુનું સ્થિરીકરણ (Spinal Stabilization): સર્જરીનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય ફ્રેક્ચર થયેલા હાડકાંને તેમની યોગ્ય સ્થિતિમાં પાછા લાવવા અને તેમને સ્થિર કરવાનો છે. આ માટે ધાતુના સળિયા, સ્ક્રૂ, પ્લેટો અને કેજ જેવા ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.
• કરોડરજ્જુ પરનું દબાણ દૂર કરવું (Decompression): જો ફ્રેક્ચરના કારણે કરોડરજ્જુ અથવા ચેતાઓ પર દબાણ આવતું હોય, તો સર્જરી દ્વારા આ દબાણ દૂર કરવામાં આવે છે. આ ચેતા કાર્યને સુધારવામાં અને વધુ નુકસાનને રોકવામાં મદદ કરે છે.
• ફ્યુઝન (Fusion): કેટલાક કિસ્સાઓમાં, ફ્રેક્ચર થયેલા કરોડકાને એકસાથે જોડવા માટે બોન ગ્રાફ્ટનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આ પ્રક્રિયાને ફ્યુઝન કહેવામાં આવે છે, જે ફ્રેક્ચર થયેલા ભાગને સ્થિર કરવામાં મદદ કરે છે.

પુનર્વસન (Rehabilitation): સારવાર પછી, ખાસ કરીને સર્જરી પછી, પુનર્વસન એક મહત્વપૂર્ણ ભાગ ભજવે છે. ફિઝિયોથેરાપી, ઓક્યુપેશનલ થેરાપી અને અન્ય પુનર્વસન કાર્યક્રમો દર્દીને તાકાત, લવચીકતા, ગતિની શ્રેણી અને રોજિંદી પ્રવૃત્તિઓ કરવાની ક્ષમતા પુનઃપ્રાપ્ત કરવામાં મદદ કરે છે.

સ્પાઇન ફ્રેક્ચર માં શું ખાવું અને શું ન ખાવું?

સ્પાઇન ફ્રેક્ચર (કરોડરજ્જુના ફ્રેક્ચર) ના દર્દીઓ માટે કોઈ ચોક્કસ ખોરાક નથી કે જે ફ્રેક્ચરને સીધો મટાડી શકે, પરંતુ યોગ્ય પોષણ શરીરને ઝડપથી સાજા થવામાં, હાડકાંને મજબૂત કરવામાં અને એકંદર સ્વાસ્થ્યને સુધારવામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે. અહીં શું ખાવું જોઈએ અને શું ટાળવું જોઈએ તેની કેટલીક સામાન્ય ભલામણો છે:

શું ખાવું જોઈએ:

• કેલ્શિયમ યુક્ત ખોરાક: કેલ્શિયમ હાડકાંનો મુખ્ય ઘટક છે અને ફ્રેક્ચરને ઝડપથી રૂઝાવવામાં મદદ કરે છે.
  • દૂધ અને ડેરી ઉત્પાદનો (પનીર, દહીં)
  • લીલા પાંદડાવાળા શાકભાજી (પાલક, મેથી, બ્રોકોલી)
  • બદામ અને બીજ (તલ)
  • સોયા ઉત્પાદનો (ટોફુ, સોયા દૂધ)
  • ફોર્ટિફાઇડ ખોરાક (ઓરેન્જ જ્યુસ, અનાજ)
• વિટામિન ડી યુક્ત ખોરાક: વિટામિન ડી શરીરને કેલ્શિયમ શોષવામાં મદદ કરે છે.
  • ચરબીયુક્ત માછલી (સૅલ્મોન, મેકરેલ)
  • ઈંડાની જરદી
  • ફોર્ટિફાઇડ ખોરાક (દૂધ, અનાજ)
  • સૂર્યપ્રકાશ (શરીર સૂર્યપ્રકાશના સંપર્કમાં આવવાથી વિટામિન ડી બનાવે છે, પરંતુ સાવચેતી રાખવી જરૂરી છે)
• પ્રોટીન યુક્ત ખોરાક: પ્રોટીન સ્નાયુઓ અને પેશીઓના સમારકામ માટે જરૂરી છે, જે ફ્રેક્ચરની આસપાસના વિસ્તારને મજબૂત કરવામાં મદદ કરે છે.
  • ઈંડા
  • દૂધ અને ડેરી ઉત્પાદનો
  • કઠોળ (દાળ, ચણા, રાજમા)
  • સોયા ઉત્પાદનો
  • બદામ અને બીજ
  • ચિકન અને માછલી (જો માંસાહારી હોવ તો)
• વિટામિન કે યુક્ત ખોરાક: વિટામિન કે હાડકાંના સ્વાસ્થ્ય માટે મહત્વપૂર્ણ છે.
  • લીલા પાંદડાવાળા શાકભાજી (પાલક, કોબીજ, બ્રોકોલી)
• મેગ્નેશિયમ યુક્ત ખોરાક: મેગ્નેશિયમ કેલ્શિયમના શોષણમાં મદદ કરે છે અને હાડકાંની રચના માટે જરૂરી છે.
  • બદામ અને બીજ
  • આખા અનાજ
  • લીલા પાંદડાવાળા શાકભાજી
• ઝીંક યુક્ત ખોરાક: ઝીંક હાડકાંના કોષોના વિકાસ અને સમારકામમાં મદદ કરે છે.
  • બદામ અને બીજ
  • કઠોળ
  • આખા અનાજ
• વિટામિન સી યુક્ત ખોરાક: વિટામિન સી કોલેજનના ઉત્પાદનમાં મદદ કરે છે, જે હાડકાં અને અન્ય પેશીઓ માટે મહત્વપૂર્ણ છે.
  • ખાટાં ફળો (સંતરા, લીંબુ)
  • સ્ટ્રોબેરી
  • ટામેટાં
  • બ્રોકોલી
  • કેપ્સિકમ
• પુષ્કળ પાણી: શરીરને હાઇડ્રેટેડ રાખવું એકંદર સ્વાસ્થ્ય માટે અને સાજા થવાની પ્રક્રિયા માટે મહત્વપૂર્ણ છે.

શું ન ખાવું જોઈએ:

• પ્રોસેસ્ડ ફૂડ (Processed Food): તેમાં વધુ પ્રમાણમાં સોડિયમ, ખાંડ અને બિનઆરોગ્યપ્રદ ચરબી હોય છે, જે શરીરમાં સોજો વધારી શકે છે અને સાજા થવાની પ્રક્રિયાને ધીમી કરી શકે છે.
• વધુ ખાંડવાળો ખોરાક (High Sugar Foods): વધુ ખાંડ રોગપ્રતિકારક શક્તિને નબળી પાડી શકે છે અને સોજો વધારી શકે છે.
• વધુ પડતી ચરબીવાળો ખોરાક (High Fat Foods): તળેલો અને વધુ ચરબીવાળો ખોરાક પણ સોજો વધારી શકે છે.
• આલ્કોહોલ (Alcohol): આલ્કોહોલ હાડકાંના નિર્માણમાં દખલ કરી શકે છે અને સાજા થવાની પ્રક્રિયાને ધીમી કરી શકે છે. તે દવાઓ સાથે પણ આડઅસર કરી શકે છે.
• વધુ કેફીન (Excessive Caffeine): વધુ પડતી ચા અને કોફી જેવા કેફીનયુક્ત પીણાં કેલ્શિયમના શોષણમાં અવરોધ લાવી શકે છે.

સ્પાઇન ફ્રેક્ચર માટે ઘરેલું ઉપચાર

સ્પાઇન ફ્રેક્ચર (કરોડરજ્જુના ફ્રેક્ચર) એક ગંભીર ઈજા છે અને તેના માટે સૌથી મહત્વની બાબત તબીબી સહાય મેળવવી છે. ઘરેલું ઉપચાર એકલા સ્પાઇન ફ્રેક્ચરની સારવાર કરી શકતા નથી અને તેનાથી પરિસ્થિતિ વધુ ગંભીર બની શકે છે.

જો કે, તબીબી સારવાર સાથે, કેટલાક ઘરેલું ઉપચારો લક્ષણોને હળવા કરવામાં અને પુનઃપ્રાપ્તિ પ્રક્રિયાને ટેકો આપવામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે. પરંતુ આ ઉપચારો ડૉક્ટરની સલાહ અને દેખરેખ હેઠળ જ કરવા જોઈએ.

અહીં કેટલાક સંભવિત ઘરેલું ઉપચારો આપ્યા છે જેનો ઉપયોગ ડૉક્ટરની સલાહ મુજબ કરી શકાય છે:

• સંપૂર્ણ આરામ: કરોડરજ્જુને કોઈપણ તાણથી બચાવવા માટે સંપૂર્ણ આરામ કરવો ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. ડૉક્ટર દ્વારા સૂચવવામાં આવેલી મુદ્રામાં જ સૂવું અને બેસવું જોઈએ.
• ગરમ અને ઠંડા શેક: ડૉક્ટરની સલાહ મુજબ, દુખાવો અને સ્નાયુઓના ખેંચાણને ઘટાડવા માટે વારાફરતી ગરમ અને ઠંડા શેકનો ઉપયોગ કરી શકાય છે. સીધો ત્વચા પર શેક ન કરવો જોઈએ.
• હળવા હાથે માલિશ: ડૉક્ટર અને ફિઝિયોથેરાપિસ્ટની સલાહ મુજબ, આસપાસના સ્નાયુઓમાં હળવા હાથે માલિશ કરવાથી રક્ત પરિભ્રમણ સુધરી શકે છે અને સ્નાયુઓને આરામ મળી શકે છે. સીધો ફ્રેક્ચર થયેલા વિસ્તાર પર માલિશ કરવાનું ટાળો.
• યોગ્ય પોષણ: સંતુલિત અને પૌષ્ટિક આહાર લેવો શરીરને સાજા થવામાં મદદ કરે છે. કેલ્શિયમ, વિટામિન ડી અને પ્રોટીન યુક્ત ખોરાક લેવો મહત્વપૂર્ણ છે (જેની ચર્ચા અગાઉ કરવામાં આવી છે).
• પુષ્કળ પાણી પીવું: શરીરને હાઇડ્રેટેડ રાખવું એકંદર સ્વાસ્થ્ય માટે જરૂરી છે.
• હળવી કસરતો (ફિઝિયોથેરાપિસ્ટની સલાહ મુજબ): જ્યારે ડૉક્ટર મંજૂરી આપે ત્યારે ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ દ્વારા સૂચવવામાં આવેલી હળવી કસરતો કરવી સાંધાઓને જકડતા અટકાવે છે અને હલનચલનની શ્રેણીને જાળવવામાં મદદ કરે છે. પોતાની જાતે કોઈપણ કસરત શરૂ ન કરવી જોઈએ.
• તણાવ વ્યવસ્થાપન: લાંબા ગાળાની ઈજા તણાવ અને હતાશાનું કારણ બની શકે છે. ધ્યાન, યોગા અથવા અન્ય આરામની તકનીકો દ્વારા તણાવનું સંચાલન કરવું મહત્વપૂર્ણ છે.

શું ન કરવું જોઈએ:

• જાતે જ કરોડરજ્જુને હલાવવાનો પ્રયાસ ન કરવો.
• વજન ઉપાડવું અથવા એવી કોઈ પ્રવૃત્તિ કરવી જેનાથી કરોડરજ્જુ પર તાણ આવે.
• ડૉક્ટરની સલાહ વિના કોઈપણ પ્રકારની દવા અથવા ઉપચાર શરૂ ન કરવો.
• ઈજાને અવગણવી અથવા તબીબી સારવારમાં વિલંબ કરવો.

સ્પાઇન ફ્રેક્ચરને કેવી રીતે અટકાવવું?

સ્પાઇન ફ્રેક્ચર (કરોડરજ્જુના ફ્રેક્ચર) ને સંપૂર્ણપણે અટકાવવું હંમેશા શક્ય નથી, ખાસ કરીને અકસ્માતોના કિસ્સામાં. જો કે, કેટલાક પગલાં લઈને તમે તેના જોખમને નોંધપાત્ર રીતે ઘટાડી શકો છો:

હાડકાંને મજબૂત બનાવો:

• કેલ્શિયમ અને વિટામિન ડી યુક્ત આહાર: તમારા આહારમાં પૂરતા પ્રમાણમાં કેલ્શિયમ (દૂધ, દહીં, ચીઝ, લીલા પાંદડાવાળા શાકભાજી, બદામ) અને વિટામિન ડી (ચરબીયુક્ત માછલી, ઈંડાની જરદી, ફોર્ટિફાઇડ ખોરાક) નો સમાવેશ કરો. વિટામિન ડી કેલ્શિયમને શોષવામાં મદદ કરે છે.
• નિયમિત કસરત: વજન સહન કરતી કસરતો (જેમ કે ચાલવું, દોડવું, દાદરા ચઢવા) અને સ્નાયુઓને મજબૂત કરતી કસરતો હાડકાંની ઘનતા જાળવવામાં મદદ કરે છે.
• ઓસ્ટીયોપોરોસિસનું નિવારણ અને સારવાર: જો તમને ઓસ્ટીયોપોરોસિસનું જોખમ હોય (જેમ કે વૃદ્ધાવસ્થા, સ્ત્રીઓ મેનોપોઝ પછી, સ્ટીરોઇડનો લાંબા ગાળાનો ઉપયોગ), તો તમારા ડૉક્ટર સાથે વાત કરો. તેઓ હાડકાંની ઘનતા તપાસવા માટે ડેક્સા સ્કેન અને તેને જાળવવા અથવા સુધારવા માટે દવાઓ સૂચવી શકે છે.

અકસ્માતો અને ઇજાઓથી બચો:

• સુરક્ષિત ડ્રાઇવિંગ: વાહન ચલાવતી વખતે હંમેશા સીટબેલ્ટ પહેરો અને ટ્રાફિકના નિયમોનું પાલન કરો. બેદરકારીથી ડ્રાઇવિંગ ટાળો.
• પડવાથી બચો:
  • ઘરમાંથી અવરોધો દૂર કરો (જેમ કે છૂટાં પડેલાં વાયર, લપસણી કાર્પેટ).
  • સારી પકડવાળા ફૂટવેર પહેરો.
  • બાથરૂમ અને સીડી પર હેન્ડરેલ લગાવો.
  • નબળી રોશનીવાળા વિસ્તારોમાં સાવચેતી રાખો.
  • વૃદ્ધોને સંતુલન અને તાકાત સુધારવા માટે કસરતો કરવી જોઈએ.
• રમતોમાં સલામતી: રમતો રમતી વખતે યોગ્ય રક્ષણાત્મક સાધનો (જેમ કે હેલ્મેટ, પેડ્સ) પહેરો અને યોગ્ય ટેકનિકનો ઉપયોગ કરો. વધુ પડતી તાણ ટાળો.
• કામ પર સલામતી: જો તમે એવા કામમાં હોવ જ્યાં ઊંચાઈ પરથી પડવાનું અથવા ભારે વસ્તુઓ ઉપાડવાનું જોખમ હોય, તો યોગ્ય સલામતી સાધનોનો ઉપયોગ કરો અને સલામતી નિયમોનું પાલન કરો. યોગ્ય રીતે વજન ઉપાડવાની ટેકનિક શીખો (પીઠ સીધી રાખો અને પગનો ઉપયોગ કરો).

સ્વાસ્થ્યનું ધ્યાન રાખો:

• ગાંઠોની તપાસ અને સારવાર: જો તમને કરોડરજ્જુમાં ગાંઠના લક્ષણો જણાય તો તાત્કાલિક ડૉક્ટરની સલાહ લો અને યોગ્ય સારવાર કરાવો.
• સ્ટીરોઇડનો સમજદારીપૂર્વક ઉપયોગ: જો તમારે લાંબા સમય સુધી સ્ટીરોઇડ લેવાની જરૂર હોય, તો તેના સંભવિત આડઅસરો વિશે તમારા ડૉક્ટર સાથે વાત કરો અને હાડકાંની સુરક્ષા માટે પગલાં લો.

સારાંશ

સ્પાઇન ફ્રેક્ચર એટલે કરોડરજ્જુના હાડકાં (કરોડકા) તૂટવા. કારણોમાં અકસ્માતો, ઓસ્ટીયોપોરોસિસ અને ગાંઠો મુખ્ય છે. લક્ષણોમાં પીઠ/ગરદનમાં દુખાવો, નબળાઈ, નિષ્ક્રિયતા અને હલનચલનમાં તકલીફનો સમાવેશ થાય છે. નિદાન શારીરિક તપાસ અને ઇમેજિંગ ટેસ્ટ (એક્સ-રે, સીટી સ્કેન, એમઆરઆઈ) દ્વારા થાય છે.

સારવાર ફ્રેક્ચરની ગંભીરતા પર આધાર રાખે છે અને તેમાં આરામ, બ્રેસ, દવાઓ, ફિઝિયોથેરાપી અથવા સર્જરીનો સમાવેશ થઈ શકે છે. અટકાવવા માટે હાડકાંને મજબૂત બનાવવા અને અકસ્માતોથી બચવું જરૂરી છે.