ગળામાં ઇન્ફેક્શન

ગળામાં ઇન્ફેક્શન: કારણો, લક્ષણો, નિદાન અને ઉપચાર

ગળામાં ઇન્ફેક્શન, જેને સામાન્ય ભાષામાં ગળાનો સોજો કે ગળું પકડાઈ જવું પણ કહેવાય છે, તે એક ખૂબ જ સામાન્ય સ્વાસ્થ્ય સમસ્યા છે જે કોઈ પણ ઉંમરના વ્યક્તિને અસર કરી શકે છે. તે ગળામાં દુખાવો, બળતરા, ખંજવાળ અને ગળવામાં તકલીફનું કારણ બને છે.

મોટાભાગના ગળાના ઇન્ફેક્શન વાયરલ હોય છે અને ઘરેલું ઉપચારોથી મટી જાય છે, પરંતુ કેટલાક કિસ્સાઓમાં બેક્ટેરિયલ ઇન્ફેક્શન વધુ ગંભીર બની શકે છે અને તબીબી સારવારની જરૂર પડી શકે છે. આ લેખમાં, આપણે ગળામાં ઇન્ફેક્શનના વિવિધ પ્રકારો, તેના કારણો, લક્ષણો, નિદાન પદ્ધતિઓ અને અસરકારક ઉપચારો વિશે વિગતવાર ચર્ચા કરીશું.

ગળામાં ઇન્ફેક્શનના પ્રકારો અને કારણો

ગળામાં ઇન્ફેક્શન મુખ્યત્વે વાયરલ કે બેક્ટેરિયલ હોઈ શકે છે.

૧. વાયરલ ઇન્ફેક્શન (Viral Infections)

લગભગ ૮૫% થી ૯૫% ગળાના ઇન્ફેક્શન વાયરસને કારણે થાય છે. આ પ્રકારના ઇન્ફેક્શનમાં એન્ટિબાયોટિક્સ અસરકારક નથી.

• ફ્લૂ (ઈન્ફ્લુએન્ઝા): ઈન્ફ્લુએન્ઝા વાયરસથી થતો ફ્લૂ ગળાના દુખાવા ઉપરાંત તાવ, શરીરમાં દુખાવો, માથાનો દુખાવો, નબળાઈ, અને શુષ્ક ઉધરસ જેવા વધુ ગંભીર લક્ષણો પેદા કરી શકે છે.
• મોનોન્યુક્લિયોસિસ (ગ્લેન્ડ્યુલર ફીવર): એપસ્ટીન-બાર વાયરસ (EBV) દ્વારા થતો આ ચેપ ગળામાં તીવ્ર દુખાવો, ગળામાં સોજો (ટૉન્સિલ્સ પર સફેદ ધબ્બા), તાવ, લસિકા ગ્રંથીઓમાં સોજો (ખાસ કરીને ગરદન અને બગલમાં), અને થાક જેવા લક્ષણો પેદા કરી શકે છે.
• ઓરી, અછબડા, રૂબેલા: આ વાયરલ રોગો પણ ગળામાં ખરાશ અને ચાંદાનું કારણ બની શકે છે, ખાસ કરીને બાળકોમાં.
• હર્પીસ સિમ્પ્લેક્સ વાયરસ (HSV): આ વાયરસ મોઢામાં અને ગળામાં ચાંદા કે ફોલ્લા કરી શકે છે.

૨. બેક્ટેરિયલ ઇન્ફેક્શન (Bacterial Infections)

વાયરલ ઇન્ફેક્શન કરતાં ઓછા સામાન્ય હોવા છતાં, બેક્ટેરિયલ ઇન્ફેક્શન વધુ ગંભીર હોઈ શકે છે અને તેને એન્ટિબાયોટિક્સ વડે સારવારની જરૂર પડે છે.

• સ્ટ્રેપ થ્રોટ (સ્ટ્રેપ્ટોકોકસ ફેરિન્જાઇટિસ): આ સ્ટ્રેપ્ટોકોકસ પાયોજીન્સ (Streptococcus pyogenes) નામના બેક્ટેરિયાને કારણે થાય છે. તેના લક્ષણોમાં ગળામાં અચાનક અને તીવ્ર દુખાવો, ગળવામાં મુશ્કેલી, તાવ (સામાન્ય રીતે ૧૦૧°F/૩૮.૩°C થી વધુ), લાલ અને સોજી ગયેલા ટૉન્સિલ્સ (ક્યારેક સફેદ ધબ્બા કે પરુ સાથે), ગરદનની લસિકા ગ્રંથીઓમાં સોજો, અને શરીર પર ફોલ્લીઓ (સ્કાર્લેટ ફીવરના કિસ્સામાં) શામેલ છે. સમયસર સારવાર ન મળે તો તે કિડની અને હૃદય (ર્યુમેટિક ફીવર) ને ગંભીર નુકસાન પહોંચાડી શકે છે.
• ડિપ્થેરિયા: આ એક ગંભીર બેક્ટેરિયલ ચેપ છે જે શ્વસન માર્ગમાં જાડા, ગ્રે પડ (ગ્રે મેમ્બ્રેન) નું નિર્માણ કરે છે, જેનાથી ગળવામાં અને શ્વાસ લેવામાં અત્યંત મુશ્કેલી પડે છે. રસીકરણને કારણે હવે તે દુર્લભ છે.
• હૂપિંગ કફ (પર્ટુસિસ): આ બેક્ટેરિયલ ચેપ મુખ્યત્વે તીવ્ર ઉધરસ સાથે સંકળાયેલો છે, પરંતુ તે ગળામાં ખરાશનું કારણ પણ બની શકે છે.

૩. અન્ય કારણો (Non-Infectious Causes):

• એલર્જી: પરાગ, ધૂળ, પાલતુ પ્રાણીઓની રૂવાંટી, ફૂગ (મોલ્ડ) કે ધૂળના કીડા જેવી એલર્જન પ્રત્યેની પ્રતિક્રિયાથી ગળામાં ખંજવાળ, ખરાશ, છીંકો, નાક વહેવું અને આંખોમાં પાણી આવવા જેવા લક્ષણો દેખાઈ શકે છે.
• પ્રદૂષણ અને ધુમાડો: સિગારેટનો ધુમાડો (સક્રિય અને નિષ્ક્રિય ધૂમ્રપાન બંને), વાયુ પ્રદૂષણ, રસાયણિક ધુમાડો, કે અન્ય પ્રદુષકો ગળાના અસ્તરને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે.
• શુષ્ક હવા: ખાસ કરીને શિયાળામાં કે એર કંડિશનરવાળા રૂમમાં, શુષ્ક હવા ગળાને સૂકવી નાખે છે અને ખરાશ પેદા કરી શકે છે.
• એસિડ રિફ્લક્સ (GERD): ગેસ્ટ્રોઇસોફેજીયલ રિફ્લક્સ ડિસીઝ (GERD) માં પેટમાંથી એસિડ અન્નનળીમાં પાછો આવે છે, જે ગળામાં બળતરા, ખાટી ઉધરસ અને ખરાશ પેદા કરે છે.
• અવાજનો વધુ પડતો ઉપયોગ: શિક્ષકો, ગાયકો કે જે લોકો લાંબા સમય સુધી બોલે છે કે બૂમો પાડે છે, તેમને ગળાના સ્નાયુઓ પર તાણ આવવાને કારણે ગળામાં ખરાશ કે અવાજ બેસી જવાની સમસ્યા થઈ શકે છે.
• મોંઢા દ્વારા શ્વાસ લેવો: રાત્રે મોંઢા દ્વારા શ્વાસ લેવાથી ગળું સુકાઈ જાય છે, જેનાથી સવારે ઉઠતાની સાથે ગળામાં ખરાશ અનુભવાય છે.
• ગાંઠ (Tumor): ભાગ્યે જ, ગળા, જીભ કે કંઠસ્થાનમાં ગાંઠ પણ ગળામાં ખરાશ, ગળવામાં મુશ્કેલી કે અવાજમાં ફેરફારનું કારણ બની શકે છે.

ગળામાં ઇન્ફેક્શનના લક્ષણો

ગળામાં ઇન્ફેક્શનના લક્ષણો કારણના આધારે અલગ-અલગ હોઈ શકે છે, પરંતુ સામાન્ય રીતે નીચેના લક્ષણો જોવા મળે છે:

• ગળામાં દુખાવો કે બળતરા: આ સૌથી સામાન્ય લક્ષણ છે.
• ગળવામાં મુશ્કેલી (ડિસ્ફેજિયા): ખોરાક કે પાણી ગળતી વખતે દુખાવો થવો.
• ગળામાં ખંજવાળ કે કળતર: ખાસ કરીને એલર્જી કે શુષ્ક હવાને કારણે.
• અવાજ બેસી જવો કે કર્કશ થવો: અવાજની ગ્રંથીઓમાં સોજો કે બળતરાને કારણે.
• લાલ અને સોજી ગયેલું ગળું: ગળાની અંદરની તપાસ કરતાં લાલ અને સોજેલા ટૉન્સિલ્સ (ક્યારેક સફેદ ડાઘ કે પરુ સાથે) દેખાઈ શકે છે.
• શ્વાસમાં દુર્ગંધ: ખાસ કરીને બેક્ટેરિયલ ઇન્ફેક્શનના કિસ્સામાં.
• તાવ અને ઠંડી લાગવી: ચેપ (ખાસ કરીને બેક્ટેરિયલ કે ફ્લૂ)ના કિસ્સામાં સામાન્ય.
• માથાનો દુખાવો: વાયરલ ઇન્ફેક્શન સાથે સંકળાયેલ.
• શરીરમાં દુખાવો અને નબળાઈ: ફ્લૂ કે મોનોન્યુક્લિયોસિસમાં જોવા મળે છે.
• ઉધરસ અને છીંકો: શરદી કે એલર્જી સાથે સામાન્ય.
• નાક વહેવું કે બંધ નાક: શરદી કે એલર્જીના લક્ષણો.
• ગરદનમાં લસિકા ગ્રંથીઓમાં સોજો: ગળાના ચેપના કિસ્સામાં ગરદન પર નાની, સોજી ગયેલી ગાંઠો અનુભવાઈ શકે છે.

ગળામાં ઇન્ફેક્શનનું નિદાન

ડોક્ટર ગળાના ઇન્ફેક્શનનું નિદાન સામાન્ય રીતે લક્ષણો અને શારીરિક તપાસના આધારે કરે છે.

• શારીરિક તપાસ: ડોક્ટર ગળું, ટૉન્સિલ્સ અને ગરદનની લસિકા ગ્રંથીઓની તપાસ કરશે.
• સ્ટ્રેપ ટેસ્ટ (રેપિડ સ્ટ્રેપ ટેસ્ટ): જો સ્ટ્રેપ થ્રોટની શંકા હોય, તો ડોક્ટર ગળામાંથી રૂના પૂમડા વડે નમૂનો લઈ ઝડપી પરીક્ષણ કરશે. આ ટેસ્ટ બેક્ટેરિયાની હાજરી શોધી શકે છે. જો રેપિડ ટેસ્ટ નેગેટિવ આવે, તો વધુ ચોકસાઈ માટે ગળાના સ્વેબનું લેબ કલ્ચર કરવામાં આવે છે.
• લોહીનો રિપોર્ટ: કેટલાક કિસ્સાઓમાં, ખાસ કરીને જો મોનોન્યુક્લિયોસિસની શંકા હોય, તો લોહીનો રિપોર્ટ (CBC) કરવામાં આવી શકે છે.

ગળામાં ઇન્ફેક્શનનો ઉપચાર

ગળામાં ઇન્ફેક્શનનો ઉપચાર તેના મૂળ કારણ પર આધાર રાખે છે.

૧. ઘરેલું ઉપચારો અને સ્વ-સંભાળ (વાયરલ ઇન્ફેક્શન માટે)

મોટાભાગના વાયરલ ગળાના ઇન્ફેક્શન માટે, લક્ષણોને હળવા કરવા માટે ઘરેલું ઉપચારો અત્યંત અસરકારક છે:

• ગરમ પાણી અને મીઠાના કોગળા: એક ગ્લાસ હૂંફાળા પાણીમાં અડધી ચમચી મીઠું નાખીને દિવસમાં ૪-૫ વાર કોગળા કરવાથી ગળાને આરામ મળે છે, બળતરા ઓછી થાય છે અને ચેપ ઘટાડવામાં મદદ મળે છે.
• હર્બલ ચા અને મધ: આદુ, તુલસી, હળદર, કેમોમાઈલ, પેપરમિન્ટ કે લીંબુની ચા પીવાથી ગળાને સુખદાયક અનુભવ થાય છે. મધ એક કુદરતી ગળાનો મલમ છે અને તે ઉધરસને શાંત કરવામાં પણ મદદ કરે છે. એક ચમચી મધ સીધું પણ લઈ શકાય છે.
• પૂરતો આરામ: શરીરને પૂરતો આરામ આપવાથી રોગપ્રતિકારક શક્તિ મજબૂત બને છે અને ચેપ સામે લડવામાં મદદ મળે છે.
• પ્રવાહીનું વધુ સેવન: પુષ્કળ પાણી, ગરમ સૂપ, જ્યુસ, કે હર્બલ ટી જેવા પ્રવાહી પીવાથી ગળું ભીનું રહે છે અને નિર્જલીકરણ (ડિહાઇડ્રેશન) થતું અટકે છે.
• હ્યુમિડિફાયરનો ઉપયોગ: સૂકી હવાને કારણે થતી ખરાશમાં હ્યુમિડિફાયરનો ઉપયોગ કરવાથી વાતાવરણમાં ભેજનું પ્રમાણ વધે છે, જે ગળાને સુકાતું અટકાવે છે.
• વરાળ લેવી: ગરમ પાણીની વરાળ લેવાથી (ભાફ લેવી) ગળા અને શ્વસન માર્ગને ભેજ મળે છે, જેનાથી ભીડ ઓછી થાય છે અને ગળાને રાહત મળે છે.
• ગળાની ગોળીઓ (લોઝેન્જ) કે હાર્ડ કેન્ડી: ગળાની ગોળીઓ ચૂસવાથી લાળનું ઉત્પાદન વધે છે, જે ગળાને ભીનું રાખે છે અને દુખાવો ઓછો કરે છે.
• ધૂમ્રપાન અને પ્રદૂષકો ટાળો: ધૂમ્રપાન કે પ્રદુષિત વાતાવરણ ગળાના ઇન્ફેક્શનને વધુ ખરાબ કરી શકે છે. તેનાથી દૂર રહો.
• હળવો ખોરાક: નરમ અને સરળતાથી ગળી શકાય તેવો ખોરાક લો, જેમ કે સૂપ, દહીં, બાફેલા શાકભાજી. મસાલેદાર કે કડક ખોરાક ટાળો.

૨. તબીબી સારવાર (બેક્ટેરિયલ ઇન્ફેક્શન માટે)

જો ગળામાં ઇન્ફેક્શન બેક્ટેરિયલ હોય, તો તબીબી હસ્તક્ષેપ જરૂરી બને છે:

• એન્ટિબાયોટિક્સ: સ્ટ્રેપ થ્રોટ જેવા બેક્ટેરિયલ ઇન્ફેક્શન માટે ડોક્ટર એન્ટિબાયોટિક્સ લખી શકે છે. એન્ટિબાયોટિક્સનો કોર્સ પૂરો કરવો ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે, ભલે લક્ષણોમાં સુધારો થયો હોય, જેથી ચેપ ફરી ન થાય અને ગંભીર ગૂંચવણો (જેમ કે ર્યુમેટિક ફીવર) ટાળી શકાય.
• પેઇનકિલર્સ: ઇબુપ્રોફેન (Ibuprofen) કે એસિટામિનોફેન (Acetaminophen) જેવી ઓવર-ધ-કાઉન્ટર દવાઓ તાવ અને ગળાના દુખાવાને ઘટાડવામાં મદદ કરી શકે છે.
• એન્ટિહિસ્ટેમાઇન્સ: જો ગળાની ખરાશ એલર્જીને કારણે હોય, તો એન્ટિહિસ્ટેમાઇન જેવી દવાઓ લક્ષણોને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ કરી શકે છે.
• એસિડ રિફ્લક્સ દવાઓ: જો એસિડ રિફ્લક્સ ગળાના ઇન્ફેક્શનનું કારણ હોય, તો ડોક્ટર એસિડ ઘટાડતી દવાઓ (દા.ત., PPIs કે H2 બ્લોકર્સ) લખી શકે છે.
• ટૉન્સિલેક્ટોમી (Tonsillectomy): જો વારંવાર ટૉન્સિલિટિસ (ટૉન્સિલનો ચેપ) થતો હોય, તો ડોક્ટર ટૉન્સિલ્સને સર્જિકલ રીતે દૂર કરવાની સલાહ આપી શકે છે.

ક્યારે ડોક્ટરનો સંપર્ક કરવો?

મોટાભાગના ગળાના ઇન્ફેક્શન સામાન્ય હોય છે, પરંતુ જો ગળામાં ઇન્ફેક્શન નીચેના લક્ષણો સાથે હોય અથવા સુધારો ન થાય તો તાત્કાલિક ડોક્ટરનો સંપર્ક કરવો જોઈએ:

• ગળાનો દુખાવો એક અઠવાડિયા કરતાં વધુ સમય સુધી રહે.
• તીવ્ર દુખાવો જે ગળવામાં (ખોરાક, પાણી કે લાળ) અત્યંત મુશ્કેલી પેદા કરે.
• ખૂબ તાવ (૧૦૧°F/૩૮.૩°C થી વધુ).
• ગરદનમાં સોજો કે લસિકા ગ્રંથીઓમાં અસામાન્ય સોજો.
• શ્વાસ લેવામાં તકલીફ, અથવા મોઢું ખોલવામાં મુશ્કેલી.
• શરીર પર ફોલ્લીઓ (ખાસ કરીને સ્ટ્રેપ થ્રોટ સાથે સંકળાયેલ સ્કાર્લેટ ફીવરના કિસ્સામાં).
• કાનમાં દુખાવો.
• અવાજમાં સતત ફેરફાર કે અવાજ બેસી જવો જે લાંબા સમય સુધી રહે.
• લાળમાં કે ઉધરસમાં લોહી આવવું.
• ગળામાં સફેદ ડાઘ, પરુ કે જાડું પડ દેખાવું.

ગળામાં ઇન્ફેક્શનનું નિવારણ

ગળામાં ઇન્ફેક્શનને અટકાવવા માટે નીચેના પગલાં લઈ શકાય છે:

• વારંવાર હાથ ધોવા: સાબુ અને પાણીથી નિયમિતપણે હાથ ધોવા, ખાસ કરીને જમતા પહેલા, ખાંસી કે છીંક ખાધા પછી, અને શૌચાલયનો ઉપયોગ કર્યા પછી.
• બીમાર લોકોથી અંતર જાળવો: ચેપી રોગો ધરાવતા લોકોના સીધા સંપર્કથી દૂર રહો.
• મોઢું ઢાંકો: ખાંસી કે છીંકતી વખતે મોઢા અને નાકને રૂમાલ કે ટીશ્યુ પેપરથી ઢાંકો.
• ધૂમ્રપાન ટાળો: ધૂમ્રપાન ગળાને નુકસાન પહોંચાડે છે અને ચેપનું જોખમ વધારે છે.
• એલર્જી મેનેજ કરો: જો તમને એલર્જી હોય, તો એલર્જનના સંપર્કને ટાળો અને ડોક્ટરની સલાહ મુજબ દવાઓ લો.
• પૂરતી ઊંઘ: પૂરતી ઊંઘ લેવાથી રોગપ્રતિકારક શક્તિ મજબૂત રહે છે.
• તંદુરસ્ત આહાર: વિટામિન્સ અને ખનિજોથી ભરપૂર સંતુલિત આહાર લો.
• હાઇડ્રેટેડ રહો: પૂરતું પાણી પીવો.
• શુષ્ક વાતાવરણ ટાળો: શિયાળામાં કે સૂકા વાતાવરણમાં હ્યુમિડિફાયરનો ઉપયોગ કરો.
• રસીકરણ: ફ્લૂની રસી અને અન્ય જરૂરી રસીઓ (જેમ કે ડિપ્થેરિયા) સમયસર લેવાથી ચેપનું જોખમ ઘટાડી શકાય છે.

નિષ્કર્ષ:

ગળામાં ઇન્ફેક્શન એક સામાન્ય સમસ્યા છે, પરંતુ તેના કારણોને સમજવાથી અને યોગ્ય કાળજી તથા ઉપચારથી ઝડપથી રાહત મેળવી શકાય છે. વાયરલ ઇન્ફેક્શન માટે ઘરેલું ઉપચારો શ્રેષ્ઠ છે, જ્યારે બેક્ટેરિયલ ઇન્ફેક્શન માટે તબીબી સારવાર (એન્ટિબાયોટિક્સ) અનિવાર્ય છે. તમારા શરીરના સંકેતો પર ધ્યાન આપો અને જો લક્ષણો ગંભીર બને કે લાંબા સમય સુધી રહે તો તાત્કાલિક ડોક્ટરનો સંપર્ક કરવો હિતાવહ છે.