પગની ઘૂંટીમાં ફ્રેક્ચર

પગની ઘૂંટી (ankle) એ શરીરનો એક મહત્વપૂર્ણ સાંધો છે જે ત્રણ હાડકાં – ટિબિયા (shin bone), ફિબ્યુલા (smaller lower leg bone), અને ટેલસ (a bone in the ankle joint) – ના જોડાણથી બનેલો છે. આ હાડકાં અસ્થિબંધન (ligaments) દ્વારા એકબીજા સાથે જોડાયેલા હોય છે જે સાંધાને સ્થિરતા આપે છે.

પગની ઘૂંટીમાં ફ્રેક્ચર એટલે આમાંથી કોઈપણ એક અથવા વધુ હાડકામાં ભંગાણ થવું. આ એક સામાન્ય ઈજા છે જે રમતગમત દરમિયાન, પડી જવાને કારણે અથવા અકસ્માતને કારણે થઈ શકે છે.

પગની ઘૂંટીના ફ્રેક્ચરના પ્રકાર

પગની ઘૂંટીના ફ્રેક્ચર ઘણા પ્રકારના હોઈ શકે છે, જે ફ્રેક્ચરની ગંભીરતા અને કયા હાડકાને અસર થઈ છે તેના પર આધાર રાખે છે:

• મેલેઓલર ફ્રેક્ચર (Malleolar Fractures): આ સૌથી સામાન્ય પ્રકારના ફ્રેક્ચર છે. પગની ઘૂંટીમાં ત્રણ મેલેઓલી (હાડકાના છેડા) હોય છે:
  • લેટરલ મેલેઓલસ (Lateral Malleolus): ફિબ્યુલાના નીચેના ભાગમાં ફ્રેક્ચર.
  • મેડિયલ મેલેઓલસ (Medial Malleolus): ટિબિયાના નીચેના ભાગમાં ફ્રેક્ચર.
  • પોસ્ટેરીયર મેલેઓલસ (Posterior Malleolus): ટિબિયાના પાછળના ભાગમાં ફ્રેક્ચર.
  • એકસાથે બે અથવા ત્રણેય મેલેઓલીમાં ફ્રેક્ચર પણ થઈ શકે છે, જેને બાઈમેલેઓલર (bimalleolar) અથવા ટ્રાઈમેલેઓલર (trimalleolar) ફ્રેક્ચર કહેવાય છે.
• આ સામાન્ય રીતે ઊંચાઈ પરથી પડવાથી થાય છે.
• સ્ટ્રેસ ફ્રેક્ચર (Stress Fractures).

કારણો

પગની ઘૂંટીના ફ્રેક્ચરના મુખ્ય કારણોમાં શામેલ છે:

• પડી જવું: અણધારી રીતે પડી જવાથી અથવા પગ મચકોડાઈ જવાથી ફ્રેક્ચર થઈ શકે છે.
• રમતગમતની ઈજાઓ: બાસ્કેટબોલ, ફૂટબોલ, સ્કીઇંગ જેવી રમતોમાં પગ પર અચાનક દબાણ આવવાથી ફ્રેક્ચર થઈ શકે છે.
• ટ્રાફિક અકસ્માત: વાહન અકસ્માત દરમિયાન પગ પર સીધો આઘાત લાગવાથી ગંભીર ફ્રેક્ચર થઈ શકે છે.
• ભારે વસ્તુ પડવી: પગ પર કોઈ ભારે વસ્તુ પડવાથી પણ ફ્રેક્ચર થઈ શકે છે.

લક્ષણો

પગની ઘૂંટીના ફ્રેક્ચરના લક્ષણોમાં શામેલ છે:

• તીવ્ર દુખાવો: ઈજા થયા પછી તરત જ તીવ્ર દુખાવો થાય છે.
• સોજો: પગની ઘૂંટી અને તેની આસપાસના વિસ્તારમાં સોજો આવી શકે છે.
• ઉઝરડા: ત્વચા પર ઉઝરડા અથવા રંગ બદલાઈ શકે છે.
• વિકૃતિ: ગંભીર ફ્રેક્ચરમાં પગની ઘૂંટીનો આકાર બદલાઈ શકે છે અથવા હાડકાં દેખાઈ શકે છે.
• વજન ન મૂકી શકવું: ઈજાગ્રસ્ત પગ પર વજન મૂકવું ખૂબ મુશ્કેલ અથવા અશક્ય બની જાય છે.
• સ્પર્શ કરવામાં દુખાવો: ઈજાગ્રસ્ત વિસ્તારને સ્પર્શ કરવાથી દુખાવો થાય છે.

નિદાન

પગની ઘૂંટીના ફ્રેક્ચરનું નિદાન કરવા માટે ડોક્ટર નીચે મુજબની તપાસ કરી શકે છે:

• શારીરિક તપાસ: ડોક્ટર પગની ઘૂંટીની તપાસ કરશે અને દુખાવા, સોજો અને વિકૃતિનું મૂલ્યાંકન કરશે.
• એક્સ-રે (X-ray): આ ફ્રેક્ચરનું સ્થાન અને ગંભીરતા જોવા માટે મદદ કરે છે.
• એમઆરઆઈ (MRI): જો અસ્થિબંધન અથવા અન્ય નરમ પેશીઓને નુકસાન થયું હોય તો તે જોવા માટે ઉપયોગી છે.

સારવાર

પગની ઘૂંટીના ફ્રેક્ચરની સારવાર ફ્રેક્ચરના પ્રકાર, ગંભીરતા અને દર્દીના સ્વાસ્થ્ય પર આધાર રાખે છે.

1. બિન-ઓપરેટિવ સારવાર (Non-Operative Treatment):

જો ફ્રેક્ચર સ્થિર હોય અને હાડકાં પોતાની જગ્યાએ હોય, તો સર્જરીની જરૂર પડતી નથી. આમાં શામેલ છે:

• આરામ (Rest): પગને સંપૂર્ણ આરામ આપવો ખૂબ જ જરૂરી છે.
• બરફ (Ice): સોજો ઘટાડવા માટે બરફનો શેક કરવો.
• કમ્પ્રેશન (Compression): સોજો ઘટાડવા માટે ઇલાસ્ટિક બેન્ડેજ અથવા પાટો બાંધવો.
• ઉંચાઈ પર રાખવું (Elevation): પગને હૃદયના સ્તરથી ઊંચો રાખવો જેથી સોજો ઓછો થાય.
• દવાઓ: દુખાવો અને સોજો ઘટાડવા માટે પેઇનકિલર્સ અને બળતરા વિરોધી દવાઓ આપવામાં આવે છે.

2. ઓપરેટિવ સારવાર (Operative Treatment / Surgery):

જો ફ્રેક્ચર અસ્થિર હોય, હાડકાં પોતાની જગ્યાએથી ખસી ગયા હોય, અથવા સાંધાની સપાટીને નુકસાન થયું હોય, તો સર્જરીની જરૂર પડી શકે છે. સર્જરીનો હેતુ હાડકાંને તેમની યોગ્ય જગ્યાએ ગોઠવીને સ્થિર કરવાનો છે.

સર્જરી પછી, દર્દીને પ્લાસ્ટર કાસ્ટ અથવા બૂટ પહેરવું પડે છે અને પગ પર વજન મૂકવાની મનાઈ હોય છે.

પુનર્વસન (Rehabilitation)

ફ્રેક્ચર સાજા થયા પછી, પગની ઘૂંટીની શક્તિ અને ગતિશીલતા પાછી મેળવવા માટે પુનર્વસન ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. આમાં શામેલ છે:

• ફિઝિયોથેરાપી (Physiotherapy): ફિઝિયોથેરાપિસ્ટની મદદથી પગની ઘૂંટીના સ્નાયુઓને મજબૂત કરવા અને ગતિની શ્રેણી સુધારવા માટે કસરતો કરવામાં આવે છે.
• સંતુલન કસરતો (Balance Exercises): સંતુલન સુધારવા માટેની કસરતો કરવામાં આવે છે.

ફ્રેક્ચર સંપૂર્ણપણે સાજા થવામાં અને સામાન્ય પ્રવૃત્તિઓમાં પાછા ફરવામાં ઘણા અઠવાડિયાથી લઈને મહિનાઓ લાગી શકે છે, જે ફ્રેક્ચરની ગંભીરતા અને વ્યક્તિના સ્વાસ્થ્ય પર આધાર રાખે છે.

નિવારણ

પગની ઘૂંટીના ફ્રેક્ચરને સંપૂર્ણપણે અટકાવવું શક્ય નથી, પરંતુ અમુક સાવચેતીઓ રાખવાથી જોખમ ઘટાડી શકાય છે:

• યોગ્ય ફૂટવેર પહેરો: રમતગમત દરમિયાન યોગ્ય અને સહાયક ફૂટવેર પહેરો.
• સપાટ સપાટી પર ચાલો: ખરબચડા અથવા અસમાન રસ્તાઓ પર ચાલતી વખતે સાવચેતી રાખો.
• હાડકાંને મજબૂત રાખો: કેલ્શિયમ અને વિટામિન ડીથી ભરપૂર આહાર લો.
• વ્યાયામ કરો: નિયમિત વ્યાયામ કરવાથી સ્નાયુઓ મજબૂત બને છે અને સંતુલન સુધરે છે.
• સાવચેતી રાખો: પડી ન જવાય તેનું ધ્યાન રાખો, ખાસ કરીને સીડીઓ ચડતી વખતે અથવા અંધારામાં.

જો તમને પગની ઘૂંટીમાં ઈજા થાય અને ઉપર જણાવેલ લક્ષણો અનુભવાય, તો તાત્કાલિક ડોક્ટરની સલાહ લેવી ખૂબ જ જરૂરી છે. સમયસર નિદાન અને યોગ્ય સારવાર ભવિષ્યમાં થતી જટિલતાઓને અટકાવી શકે છે અને ઝડપી સ્વસ્થ થવામાં મદદ કરી શકે છે.