શરીરના અંગો અને તેના કાર્યો: કુદરતની એક અદ્ભુત રચના
માનવ શરીર એ કુદરત દ્વારા રચાયેલું સૌથી જટિલ અને શ્રેષ્ઠ યંત્ર છે. ભલે આપણે તેને યંત્ર કહીએ, પરંતુ તે કોઈ સામાન્ય મશીન નથી. તે એક જૈવિક પ્રણાલી છે જે સતત કાર્યરત રહે છે. શ્વાસ લેવાથી લઈને ખોરાક પચાવવા સુધી, અને વિચારવાથી લઈને ચાલવા સુધીની દરેક ક્રિયામાં અનેક અંગો એકસાથે મળીને કામ કરે છે.
આપણા શરીરની રચના પાયાના એકમ ‘કોષ’ (Cell) થી થાય છે. અનેક કોષો મળીને ‘પેશી’ (Tissue) બનાવે છે, પેશીઓ મળીને ‘અંગ’ (Organ) બનાવે છે, અને વિવિધ અંગો મળીને ‘તંત્ર’ (System) બનાવે છે.
આ લેખમાં આપણે શરીરના મુખ્ય અંગો અને વિવિધ તંત્રો વિશે વિગતવાર માહિતી મેળવીશું.
શરીરના અંગો અને તેના કાર્યો Video
૧. મગજ અને ચેતાતંત્ર (The Brain and Nervous System)
શરીરનું સૌથી મહત્વનું અને રહસ્યમય અંગ એટલે મગજ. તે આપણા શરીરનું “કંટ્રોલ સેન્ટર” (નિયંત્રણ કક્ષ) છે.
- મગજ (Brain): તે ખોપરીની અંદર સુરક્ષિત હોય છે. મગજ અબજો ચેતાકોષો (Neurons) નું બનેલું છે. તે શરીરના તમામ કાર્યોનું નિયંત્રણ કરે છે. વિચારવું, યાદ રાખવું, લાગણીઓ અનુભવવી, નિર્ણય લેવો અને શરીરના હલનચલનનું નિયંત્રણ કરવું – આ બધું મગજને આભારી છે. મગજના મુખ્ય ત્રણ ભાગ છે:
- બૃહદ મસ્તિષ્ક (Cerebrum): આ મગજનો સૌથી મોટો ભાગ છે, જે બુદ્ધિ, યાદશક્તિ અને ઈચ્છાશક્તિનું કેન્દ્ર છે.
- લઘુ મસ્તિષ્ક (Cerebellum): તે શરીરનું સંતુલન જાળવવાનું કાર્ય કરે છે (જેમ કે ચાલવું, દોડવું).
- લંબમજ્જા (Brain Stem): તે શ્વાસ, હૃદયના ધબકારા અને પાચન જેવી અનૈચ્છિક ક્રિયાઓનું નિયંત્રણ કરે છે.
- કરોડરજ્જુ (Spinal Cord): તે મગજથી શરૂ થઈને પીઠના નીચેના ભાગ સુધી વિસ્તરેલી છે. તે મગજ અને શરીરના બાકીના ભાગો વચ્ચે સંદેશવ્યવહારનું માધ્યમ છે. પરાવર્તી ક્રિયાઓ (જેમ કે ગરમ વસ્તુને અડકતા જ હાથ ખેંચી લેવો) નું નિયંત્રણ કરોડરજ્જુ દ્વારા થાય છે.
૨. હૃદય અને રુધિરાભિસરણ તંત્ર (The Heart and Circulatory System)
જો મગજ શરીરનો રાજા છે, તો હૃદય એ શરીરનું એન્જિન છે. રુધિરાભિસરણ તંત્રનું મુખ્ય કાર્ય શરીરના દરેક કોષ સુધી ઓક્સિજન અને પોષક તત્વો પહોંચાડવાનું છે.
- હૃદય (Heart): હૃદય એક સ્નાયુબદ્ધ અંગ છે જે મુઠ્ઠીના કદ જેટલું હોય છે. તે છાતીના ડાબા ભાગમાં સહેજ નમેલું હોય છે. હૃદય જીવનભર અટક્યા વગર ધબકતું રહે છે. તે પંપ તરીકે કામ કરે છે.
- તે ફેફસાંમાંથી શુદ્ધ (ઓક્સિજનયુક્ત) લોહી મેળવે છે અને તેને શરીરના તમામ અંગો તરફ ધકેલે છે.
- તે શરીરના વિવિધ અંગોમાંથી અશુદ્ધ (કાર્બન ડાયોક્સાઇડયુક્ત) લોહી એકઠું કરી તેને શુદ્ધ કરવા ફેફસાં તરફ મોકલે છે.
- રક્તવાહિનીઓ (Blood Vessels):
- ધમની (Artery): તે હૃદયમાંથી શુદ્ધ લોહીને શરીરના અંગો સુધી લઈ જાય છે.
- શિરા (Vein): તે અંગોમાંથી અશુદ્ધ લોહીને પાછું હૃદયમાં લાવે છે.
- કેશવાહિનીઓ: આ સૂક્ષ્મ નળીઓ છે જે કોષો સુધી લોહી પહોંચાડે છે.
- રુધિર (Blood): લોહીમાં રક્તકણો (ઓક્સિજનનું વહન કરે છે), શ્વેતકણો (રોગ સામે રક્ષણ આપે છે) અને ત્રાકકણો (ઘા વાગે ત્યારે લોહી ગંઠાઈ જવામાં મદદ કરે છે) હોય છે.
૩. શ્વસનતંત્ર (The Respiratory System)
જીવવા માટે શ્વાસ લેવો અનિવાર્ય છે. શ્વસનતંત્રનું મુખ્ય કાર્ય શરીરમાં ઓક્સિજન પૂરો પાડવો અને કાર્બન ડાયોક્સાઇડ બહાર કાઢવાનું છે.
- નાક (Nose): શ્વાસ લેવાની શરૂઆત નાકથી થાય છે. નાકની અંદર રહેલા વાળ અને ચીકણો પદાર્થ હવામાં રહેલા રજકણો અને જીવાણુઓને ફેફસાંમાં જતા અટકાવે છે.
- શ્વાસનળી (Trachea): તે ગળામાં આવેલી નળી છે જે હવાને ફેફસાં સુધી પહોંચાડે છે.
- ફેફસાં (Lungs): છાતીના પોલાણમાં બે ફેફસાં આવેલા હોય છે. જમણું ફેફસું ડાબા ફેફસાં કરતાં સહેજ મોટું હોય છે. ફેફસાંની અંદર લાખો સૂક્ષ્મ વાયુકોષ્ઠો (Alveoli) આવેલા હોય છે. અહીં જ લોહી અને હવા વચ્ચે આપ-લે થાય છે – ઓક્સિજન લોહીમાં ભળે છે અને કાર્બન ડાયોક્સાઇડ લોહીમાંથી બહાર નીકળી શ્વાસ દ્વારા બહાર ફેંકાય છે.
૪. પાચનતંત્ર (The Digestive System)
આપણે જે ખોરાક ખાઈએ છીએ તેનું ઉર્જામાં રૂપાંતર કરવાનું કામ પાચનતંત્ર કરે છે. આ એક લાંબી પ્રક્રિયા છે.
- મોં (Mouth): પાચનની શરૂઆત મોંથી થાય છે. દાંત ખોરાકને ચાવે છે અને લાળગ્રંથિમાંથી નીકળતી લાળ ખોરાકને પોચો બનાવે છે અને તેમાં રહેલા સ્ટાર્ચનું પાચન શરૂ કરે છે.
- અન્નનળી (Esophagus): ચાવેલો ખોરાક અન્નનળી મારફતે જઠરમાં જાય છે.
- જઠર (Stomach): જઠર એક થેલી જેવું અંગ છે. અહીં ખોરાક વલોવાય છે અને તેમાં પાચક રસો (એસિડ) ભળે છે, જે ખોરાકમાં રહેલા બેક્ટેરિયાનો નાશ કરે છે અને પ્રોટીનના પાચનમાં મદદ કરે છે.
- નાનું આંતરડું (Small Intestine): આ પાચનતંત્રનો સૌથી મહત્વનો ભાગ છે. તે લગભગ ૨૦ થી ૨૫ ફૂટ લાંબું ગૂંચળાદાર હોય છે. ખોરાકનું સંપૂર્ણ પાચન અહીં થાય છે. પચેલા ખોરાકમાંથી પોષક તત્વોનું લોહીમાં શોષણ પણ અહીં જ થાય છે.
- યકૃત (Liver): તે શરીરની સૌથી મોટી ગ્રંથિ છે. તે પિત્તરસ (Bile) ઉત્પન્ન કરે છે જે ચરબીના પાચનમાં મદદ કરે છે. લીવર શરીરનું “કેમિકલ ફેક્ટરી” છે જે ઝેરી તત્વોને બિનહાનિકારક બનાવે છે.
- સ્વાદુપિંડ (Pancreas): તે સ્વાદુરસ ઉત્પન્ન કરે છે જે કાર્બોદિત, પ્રોટીન અને ચરબીના પાચનમાં મદદ કરે છે. તે ઇન્સ્યુલિન નામનો હોર્મોન પણ બનાવે છે જે લોહીમાં શર્કરાનું પ્રમાણ જાળવે છે.
- મોટું આંતરડું (Large Intestine): પચ્યા વગરનો ખોરાક અહીં આવે છે. અહીં વધારાનું પાણી શોષાઈ જાય છે અને બાકી રહેલો કચરો મળદ્વાર મારફતે શરીરની બહાર નીકળી જાય છે.
૫. ઉત્સર્જન તંત્ર (The Excretory System)
શરીરમાં ચાલતી વિવિધ ક્રિયાઓને કારણે અનેક નકામા અને ઝેરી પદાર્થો ઉત્પન્ન થાય છે. આ કચરાને બહાર કાઢવાનું કામ ઉત્સર્જન તંત્ર કરે છે.
- કિડની / મૂત્રપિંડ (Kidneys): આપણા શરીરમાં વાલના દાણા આકારની બે કિડની આવેલી હોય છે. તેનું મુખ્ય કામ લોહીને ગાળવાનું (Filter) છે. તે લોહીમાંથી યુરિયા, વધારાનું પાણી અને ક્ષારોને ગાળીને પેશાબ (Urine) વાટે બહાર કાઢે છે. કિડની શરીરના પ્રવાહી અને ક્ષારોનું સંતુલન જાળવવામાં ખૂબ મહત્વનો ભાગ ભજવે છે.
- ત્વચા (Skin): ત્વચા પણ એક ઉત્સર્જન અંગ છે. પરસેવા મારફતે તે શરીરમાંથી વધારાનું પાણી અને ક્ષાર બહાર કાઢે છે અને શરીરનું તાપમાન જાળવી રાખે છે.
૬. કંકાલતંત્ર અને સ્નાયુતંત્ર (Skeletal and Muscular System)
શરીરને આકાર, આધાર અને હલનચલન આપવા માટે આ બે તંત્રો કામ કરે છે.
- હાડકાં (Bones): પુખ્ત માનવ શરીરમાં ૨૦૬ હાડકાં હોય છે. હાડકાં શરીરનું માળખું (Skeleton) બનાવે છે.
- ખોપરી: મગજનું રક્ષણ કરે છે.
- પાંસળીનું પિંજરું: હૃદય અને ફેફસાંનું રક્ષણ કરે છે.
- કરોડસ્તંભ: શરીરને ટટ્ટાર રાખે છે અને કરોડરજ્જુનું રક્ષણ કરે છે.
- હાડકાંની અંદર રહેલા “બોન મેરો” (Bone Marrow) માં રક્તકણો બને છે.
- સ્નાયુઓ (Muscles): શરીરમાં ૬૦૦ થી વધુ સ્નાયુઓ આવેલા છે. હાડકાં પોતાની જાતે હલી શકતા નથી; સ્નાયુઓનું સંકોચન અને વિસ્તરણ હાડકાંને હલનચલન કરાવે છે.
- ઐચ્છિક સ્નાયુઓ: જે આપણા કાબૂમાં છે (જેમ કે હાથ-પગના સ્નાયુઓ).
- અનૈચ્છિક સ્નાયુઓ: જે આપણા કાબૂમાં નથી (જેમ કે હૃદય અને જઠરના સ્નાયુઓ).
૭. જ્ઞાનેન્દ્રિયો (Sensory Organs)
આપણને બહારની દુનિયા સાથે જોડવાનું કામ પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો કરે છે.
- આંખ (Eye): જોવાનું કામ કરે છે. તે કેમેરા જેવું કામ કરે છે, જે દ્રશ્યને મગજ સુધી પહોંચાડે છે.
- કાન (Ear): સાંભળવાનું કામ કરે છે અને શરીરનું સંતુલન (Balance) જાળવવામાં પણ મદદ કરે છે.
- નાક (Nose): ગંધ પારખવાનું કામ કરે છે.
- જીભ (Tongue): સ્વાદ (ગળ્યો, ખારો, ખાટો, કડવો) પારખવાનું કામ કરે છે અને બોલવામાં મદદ કરે છે.
- ત્વચા (Skin): સ્પર્શ, ઠંડી, ગરમી અને દબાણનો અનુભવ કરાવે છે. તે શરીરનું સૌથી મોટું અંગ છે જે આખા શરીરને ઢાંકીને રક્ષણ આપે છે.
૮. અંતઃસ્ત્રાવી તંત્ર (Endocrine System)
આ તંત્ર શરીરની વિવિધ ગ્રંથિઓનું બનેલું છે જે સીધું લોહીમાં રસાયણો (Hormones) ભેળવે છે. આ હોર્મોન્સ શરીરના વિકાસ, ચયાપચય (Metabolism) અને પ્રજનન માટે જવાબદાર છે.
- પિચ્યુટરી ગ્રંથિ: આને “માસ્ટર ગ્લેન્ડ” કહેવાય છે કારણ કે તે અન્ય ગ્રંથિઓનું નિયંત્રણ કરે છે.
- થાઈરોઈડ ગ્રંથિ: ગળામાં આવેલી હોય છે, જે શરીરના ચયાપચયને નિયંત્રિત કરે છે.
- એડ્રિનલ ગ્રંથિ: જે તણાવ સમયે શરીરને તૈયાર કરે છે.
નિષ્કર્ષ (Conclusion)
માનવ શરીરના આ તમામ અંગો અને તંત્રો એકબીજા સાથે સંકળાયેલા છે. જો કોઈ એક અંગ પણ બરાબર કામ ન કરે, તો તેની અસર આખા શરીર પર પડે છે. દાખલા તરીકે, જો કિડની ખરાબ થાય તો લોહીમાં ઝેર ફેલાય છે, જેની અસર હૃદય અને મગજ પર થાય છે.
સ્વસ્થ શરીર માટે શું કરવું જોઈએ? આ અમૂલ્ય શરીરને સાચવવું એ આપણી પ્રાથમિક ફરજ છે.
- સમતોલ આહાર: પ્રોટીન, વિટામિન અને મિનરલ્સથી ભરપૂર ખોરાક લેવો.
- કસરત: દરરોજ ઓછામાં ઓછી ૩૦ મિનિટ કસરત કરવાથી હૃદય અને સ્નાયુઓ મજબૂત બને છે.
- પૂરતી ઊંઘ: શરીરના અંગોને આરામ અને રિપેરિંગ માટે ૭-૮ કલાકની ઊંઘ જરૂરી છે.
- પાણી: પૂરતું પાણી પીવાથી શરીરમાંથી ઝેરી કચરો સરળતાથી બહાર નીકળી જાય છે.
કુદરતે આપણને આ અદ્ભુત શરીર ભેટમાં આપ્યું છે, તેની કાળજી રાખવી એ આપણા હાથમાં છે.
