લોહી ઓછું હોય તો શું થાય
લોહી ઓછું હોય તો શું થાય? શરીર પર તેની અસરો અને લક્ષણો
શરીરમાં લોહીનું પર્યાપ્ત પ્રમાણ હોવું એ આપણા સ્વાસ્થ્ય માટે પાયાનો આધાર છે. લોહી માત્ર ઓક્સિજન અને પોષક તત્વોનું વહન જ નથી કરતું, પરંતુ તે રોગપ્રતિકારક શક્તિ, શરીરનું તાપમાન અને હોર્મોન્સનું સંતુલન પણ જાળવે છે. જ્યારે શરીરમાં લોહીનું પ્રમાણ ઓછું થાય છે, ખાસ કરીને લાલ રક્તકણોમાં રહેલા હિમોગ્લોબિનનું સ્તર ઘટે છે, ત્યારે તેને એનિમિયા (પાંડુરોગ) કહેવાય છે. લોહી ઓછું હોવું એ એક સામાન્ય સમસ્યા છે, પરંતુ જો તેની સમયસર સારવાર ન કરવામાં આવે તો તે ગંભીર સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ નોતરી શકે છે.
લોહી ઓછું હોય તો શરીર પર શું અસરો થાય?
લોહી ઓછું હોય ત્યારે શરીરના દરેક ભાગને પૂરતો ઓક્સિજન મળતો નથી, જેના કારણે વિવિધ પ્રકારના લક્ષણો અને શારીરિક અસરો જોવા મળે છે:
- થાક અને નબળાઈ (Fatigue and Weakness):
- આ એનિમિયાનું સૌથી સામાન્ય અને પ્રારંભિક લક્ષણ છે. શરીરમાં ઓક્સિજનનો પૂરતો પુરવઠો ન મળવાથી સ્નાયુઓ અને કોષોને તેમની કાર્યક્ષમતા માટે જરૂરી ઊર્જા મળતી નથી, જેના કારણે સતત થાક અને નબળાઈ અનુભવાય છે, ભલે તમે પૂરતી ઊંઘ લીધી હોય. દૈનિક કાર્યો કરવામાં પણ મુશ્કેલી પડે છે.
- શ્વાસ લેવામાં તકલીફ (Shortness of Breath):
- જ્યારે લોહીમાં ઓક્સિજનનું પ્રમાણ ઓછું હોય છે, ત્યારે ફેફસાં અને હૃદય શરીરને પૂરતો ઓક્સિજન પૂરો પાડવા માટે વધુ સખત મહેનત કરે છે. આના પરિણામે શ્વાસ ઝડપી અને છીછરા બને છે, અને થોડાક શ્રમ પછી પણ શ્વાસ ચડવા લાગે છે.
- ચક્કર આવવા અને માથાનો દુખાવો (Dizziness and Headaches):
- મગજને પૂરતો ઓક્સિજન ન મળવાથી ચક્કર આવવા, ખાસ કરીને ઊભા થતી વખતે, અથવા હળવાશ અનુભવાવી સામાન્ય છે. કેટલાક કિસ્સાઓમાં તીવ્ર માથાનો દુખાવો પણ થઈ શકે છે.
- ત્વચા અને નખ ફીકા પડવા (Pale Skin and Nails):
- હિમોગ્લોબિન લોહીને તેનો લાલ રંગ આપે છે. જ્યારે હિમોગ્લોબિન ઓછું હોય છે, ત્યારે ત્વચા, નખની પથારી, પેઢા અને આંખોની અંદરની પોપચાં ફીકા અથવા નિસ્તેજ દેખાય છે. આ લોહીના નીચા સ્તરનું એક દૃશ્યમાન સંકેત છે.
- હૃદયના ધબકારા ઝડપી થવા (Rapid Heartbeat / Palpitations):
- હૃદય શરીરના કોષો સુધી પૂરતો ઓક્સિજન પહોંચાડવા માટે વધુ ઝડપથી પમ્પિંગ કરવાનું શરૂ કરે છે. આનાથી હૃદયના ધબકારા ઝડપી થાય છે અથવા અનિયમિત ધબકારા (પાલપિટેશન્સ) અનુભવાય છે. લાંબા ગાળે આ હૃદય પર દબાણ લાવી શકે છે.
- હાથ-પગ ઠંડા પડવા (Cold Hands and Feet):
- લોહીનું પરિભ્રમણ ઓછું થવાથી અને ઓક્સિજનનો પુરવઠો ઘટવાથી હાથ અને પગમાં ઠંડીનો અનુભવ થઈ શકે છે.
- છાતીમાં દુખાવો (Chest Pain):
- ગંભીર એનિમિયાના કિસ્સાઓમાં, હૃદયને પૂરતો ઓક્સિજન ન મળવાથી છાતીમાં દુખાવો (એન્જાઈના) થઈ શકે છે.
- યાદશક્તિ અને એકાગ્રતામાં ઘટાડો (Impaired Memory and Concentration):
- મગજને પૂરતો ઓક્સિજન ન મળવાથી યાદશક્તિ નબળી પડી શકે છે અને ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં મુશ્કેલી પડી શકે છે. બાળકોમાં આ શાળાના પ્રદર્શનને પણ અસર કરી શકે છે.
- વાળ અને નખના ફેરફારો (Hair and Nail Changes):
- નખ બરડ બની શકે છે, સરળતાથી તૂટી શકે છે અથવા ચમચી આકારના (કોઇલોનીચીયા) થઈ શકે છે. વાળ પાતળા થઈ શકે છે અને વધુ ખરી શકે છે.
- જીભમાં સોજો કે દુખાવો અને મોઢાના ચાંદા (Sore or Swollen Tongue and Mouth Sores):
- કેટલાક પ્રકારના એનિમિયા, ખાસ કરીને વિટામિન B12 અને ફોલેટની ઉણપવાળા એનિમિયામાં, જીભ લાલ અને કોમળ થઈ શકે છે, અને મોઢામાં ચાંદા પડી શકે છે.
- અસામાન્ય ખોરાકની તૃષ્ણા (Pica):
- કેટલાક લોકોને, ખાસ કરીને બાળકોમાં, બરફ, માટી, ચોક અથવા સ્ટાર્ચ જેવી અખાદ્ય વસ્તુઓ ખાવાની અસામાન્ય તૃષ્ણા થાય છે. આ આયર્નની ઉણપ એનિમિયાનું એક વિશિષ્ટ લક્ષણ છે.
લોહી ઓછું થવાના મુખ્ય કારણો
લોહી ઓછું થવા પાછળ ઘણા કારણો જવાબદાર હોઈ શકે છે, જેમાં મુખ્યત્વે:
- આયર્નની ઉણપ: આ સૌથી સામાન્ય કારણ છે. શરીરમાં પૂરતું આયર્ન ન મળવાથી હિમોગ્લોબિન બની શકતું નથી.
- વિટામિન B12 અને ફોલેટની ઉણપ: આ વિટામિન્સ લાલ રક્તકણોના નિર્માણ માટે જરૂરી છે.
- રક્તસ્ત્રાવ: તીવ્ર (અકસ્માત, સર્જરી) અથવા ક્રોનિક (માસિક ધર્મમાં વધુ રક્તસ્ત્રાવ, પેટના અલ્સર, હરસ-મસા, આંતરડાના પોલીપ્સ કે કેન્સર).
- ક્રોનિક રોગો: કિડનીના રોગો, કેન્સર, સંધિવા, ક્રોનિક ઇન્ફેક્શન.
- લાલ રક્તકણોનો નાશ: સિકલ સેલ એનિમિયા, થેલેસેમિયા, ઓટોઈમ્યુન ડિસઓર્ડર.
- બોન મેરોની સમસ્યાઓ: અસ્થિ મજ્જામાં લાલ રક્તકણોનું ઉત્પાદન ઓછું થવું.
- કુપોષણ: અપૂરતો અને અસંતુલિત આહાર.
નિદાન અને સારવાર
જો તમને ઉપર દર્શાવેલ કોઈપણ લક્ષણોનો અનુભવ થાય, તો તાત્કાલિક ડોક્ટરનો સંપર્ક કરવો મહત્વપૂર્ણ છે. ડોક્ટર તમારી શારીરિક તપાસ કરશે અને લોહીના પરીક્ષણો (જેમ કે કમ્પ્લીટ બ્લડ કાઉન્ટ – CBC હિમોગ્લોબિન અને અન્ય સંબંધિત માપદંડો જોવા માટે) સૂચવી શકે છે.
લોહી ઓછું થવાનું કારણ જાણ્યા પછી, ડોક્ટર યોગ્ય સારવાર યોજના બનાવશે. સારવારમાં આયર્ન, વિટામિન B12 કે ફોલેટના સપ્લિમેન્ટ્સ, મૂળભૂત રોગની સારવાર, આહારમાં ફેરફાર અને ગંભીર કિસ્સાઓમાં રક્ત ચઢાવવાનો સમાવેશ થઈ શકે છે.
નિવારણ માટે, આયર્ન, વિટામિન સી, વિટામિન B12 અને ફોલેટથી ભરપૂર સંતુલિત આહાર લેવો, નિયમિત તબીબી તપાસ કરાવવી અને સ્વસ્થ જીવનશૈલી અપનાવવી જરૂરી છે. લોહી ઓછું હોવું એ શરીરનું એક મહત્વપૂર્ણ સંકેત છે કે કંઈક બરાબર નથી, તેથી તેને ક્યારેય અવગણવું ન જોઈએ.
