કળતર (Tingling)

કળતર (Tingling): શરીરમાં થતી એક સામાન્ય પણ સૂચક સંવેદના

કળતર, જેને તબીબી ભાષામાં ટિંગલિંગ (Tingling) અથવા પેરેસ્થેસિયા (Paresthesia) તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે એક અસામાન્ય સંવેદના છે જેમાં શરીરના કોઈ ભાગમાં ઝણઝણાટી, સોય ભોંકાતી હોય તેવી લાગણી, કળતર, કે રિંગણા ચડ્યા હોય તેવું અનુભવાય છે.

આ સંવેદના ઘણીવાર ખાલી ચડી જવા (numbness) સાથે જોવા મળે છે. કળતર સામાન્ય રીતે હાનિકારક હોઈ શકે છે (જેમ કે લાંબા સમય સુધી એક જ સ્થિતિમાં બેસી રહેવાથી), પરંતુ તે અંતર્ગત તબીબી સ્થિતિનો સંકેત પણ હોઈ શકે છે જેને તબીબી ધ્યાનની જરૂર પડે છે.

કળતર શું છે?

કળતર એ મગજ દ્વારા અનુભવાતી એક સંવેદના છે જે ચેતાતંત્રમાં થતી ગરબડને કારણે થાય છે. જ્યારે ચેતા (nerves) ને કોઈપણ રીતે નુકસાન થાય છે, દબાય છે, અથવા તેમના કાર્યમાં અવરોધ આવે છે, ત્યારે તે મગજને અસામાન્ય સંકેતો મોકલે છે. આ અસામાન્ય સંકેતો કળતર, ઝણઝણાટી અથવા સુન્નતાના રૂપમાં અનુભવાય છે.

આ સંવેદના શરીરના કોઈપણ ભાગમાં થઈ શકે છે, પરંતુ તે સામાન્ય રીતે હાથ, પગ, આંગળીઓ અને અંગૂઠામાં વધુ જોવા મળે છે.

કળતરના સામાન્ય કારણો:

કળતર થવાના ઘણા કારણો હોઈ શકે છે, જે હળવાથી લઈને ગંભીર સુધીના હોય છે:

1. ચેતા પર દબાણ (Nerve Compression/Pinched Nerve):
   • લાંબા સમય સુધી એક જ સ્થિતિમાં રહેવું: જ્યારે તમે લાંબા સમય સુધી એક જ સ્થિતિમાં બેસો છો અથવા સુઈ જાઓ છો, ત્યારે હાથ કે પગ પર દબાણ આવે છે, જેનાથી તે ભાગમાં રક્ત પ્રવાહ અને ચેતા કાર્ય અસ્થાયી રૂપે અવરોધાય છે. સ્થિતિ બદલતા જ આ સંવેદના દૂર થઈ જાય છે.
   • કાર્પલ ટનલ સિન્ડ્રોમ (Carpal Tunnel Syndrome): કાંડામાં મધ્યમ ચેતા પર દબાણ આવવાથી હાથ, અંગૂઠો, તર્જની અને મધ્ય આંગળીમાં કળતર અને ઝણઝણાટી થાય છે.
   • સિયાટિકા (Sciatica): કમરમાંથી નીકળતી સિયાટિક ચેતા પર દબાણ આવવાથી કમરથી પગ સુધી કળતર અને દુખાવો ફેલાય છે.
2. ચેતાને નુકસાન (Nerve Damage – Neuropathy):
   • ડાયાબિટીસ (Diabetes): લાંબા સમયથી અનિયંત્રિત ડાયાબિટીસ ચેતાઓને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે (ડાયાબિટીક ન્યુરોપથી), જેનાથી સામાન્ય રીતે હાથ અને પગમાં કળતર, સુન્નતા અને બળતરા થાય છે.
   • આલ્કોહોલનો વધુ પડતો ઉપયોગ (Alcohol Abuse): લાંબા સમય સુધી આલ્કોહોલનું સેવન ચેતાને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે.
   • વિટામિનની ઉણપ (Vitamin Deficiencies): ખાસ કરીને વિટામિન B12, B1 (થાઇમિન), B6 અને E ની ઉણપ ચેતાના સ્વાસ્થ્યને અસર કરી શકે છે.
   • ચેપ (Infections): જેમ કે શિંગલ્સ (Shingles), લાઈમ રોગ (Lyme Disease), HIV/AIDS, હેપેટાઇટિસ C.
   • ઓટોઇમ્યુન રોગો (Autoimmune Diseases): જેમ કે મલ્ટિપલ સ્ક્લેરોસિસ (MS), લુપસ (Lupus), ગુલેન-બારે સિન્ડ્રોમ (Guillain-Barré Syndrome), જે શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિને ચેતા પર હુમલો કરવા પ્રેરે છે.
   • દવાઓની આડઅસર: અમુક દવાઓ, ખાસ કરીને કેમોથેરાપી દવાઓ, કળતરનું કારણ બની શકે છે.
3. કેન્દ્રીય ચેતાતંત્રની સમસ્યાઓ (Central Nervous System Issues):
   • મલ્ટિપલ સ્ક્લેરોસિસ (MS): આ રોગમાં ચેતાના રક્ષણાત્મક આવરણ (myelin sheath) ને નુકસાન થાય છે, જેનાથી કળતર, સુન્નતા અને અન્ય સંવેદનાત્મક ફેરફારો થાય છે.
   • મગજની ગાંઠ (Brain Tumor): મગજમાં ગાંઠ ચેતા પર દબાણ લાવી શકે છે.
4. રક્ત પ્રવાહની સમસ્યાઓ (Circulatory Problems):
   • પેરિફેરલ આર્ટરી ડિસીઝ (Peripheral Artery Disease).
   • રાયનોડ્સ રોગ (Raynaud’s Disease): ઠંડી અથવા તણાવને કારણે હાથ અને પગની આંગળીઓમાં રક્તવાહિનીઓ સંકોચાઈ જાય છે, જેનાથી કળતર અને સુન્નતા થાય છે.
5. અન્ય કારણો:
   • માઇગ્રેન (Migraine): કેટલાક માઇગ્રેનના હુમલા પહેલા અથવા દરમિયાન કળતરનો અનુભવ થાય છે.
   • થાઇરોઇડની સમસ્યાઓ (Thyroid Problems).

કળતરના લક્ષણો:

કળતર ઘણીવાર એકલું આવતું નથી અને તેની સાથે અન્ય લક્ષણો પણ જોવા મળી શકે છે:

• ઝણઝણાટી (Pins and Needles sensation).
• ખાલી ચડી જવી (Numbness) અથવા સંવેદના ગુમાવવી.
• બળતરા (Burning sensation).
• ચામડીમાં કીડીઓ ચાલતી હોય તેવી લાગણી.
• અસરગ્રસ્ત અંગમાં નબળાઈ અથવા અશક્તિ.
• તીવ્ર દુખાવો (ખાસ કરીને ચેતા પર દબાણ કે નુકસાન હોય તો).
• તાપમાન અથવા સ્પર્શની સંવેદનામાં ફેરફાર.

ક્યારે ડોક્ટરનો સંપર્ક કરવો?

જો કળતરની સંવેદના નીચેનામાંથી કોઈપણ લક્ષણો સાથે હોય, તો તાત્કાલિક તબીબી સહાય લેવી જોઈએ:

• અચાનક અને તીવ્ર કળતર, ખાસ કરીને શરીરના એક ભાગમાં (જેમ કે એક હાથ કે એક પગ) અથવા ચહેરાના એક ભાગમાં.
• અચાનક નબળાઈ, લકવો (paralysis) અથવા હલનચલનમાં મુશ્કેલી.
• અચાનક બોલવામાં તકલીફ, દ્રષ્ટિમાં ફેરફાર અથવા મૂંઝવણ.
• સંતુલન ગુમાવવું કે ચાલવામાં મુશ્કેલી.
• તીવ્ર માથાનો દુખાવો.
• ગરદન, માથા કે પીઠમાં ઇજા પછી કળતર શરૂ થવું.
• મૂત્રાશય અથવા આંતરડાના નિયંત્રણમાં ઘટાડો.

ઉપરાંત, જો કળતર લાંબા સમય સુધી ચાલુ રહે, વારંવાર થાય, અથવા તમારા દૈનિક જીવનને અસર કરતું હોય, તો તમારે ડોક્ટરનો સંપર્ક કરવો જોઈએ.

નિદાન અને સારવાર:

કળતરના મૂળ કારણને ઓળખવા માટે ડોક્ટર શારીરિક તપાસ કરશે, તબીબી ઇતિહાસ પૂછશે અને કેટલાક પરીક્ષણો કરાવી શકે છે:

• રક્ત પરીક્ષણો: ડાયાબિટીસ, વિટામિનની ઉણપ, થાઇરોઇડ કાર્ય, કિડનીના કાર્ય અને ચેપ તપાસવા.
• નર્વ કન્ડક્શન સ્ટડી (NCS) અને ઇલેક્ટ્રોમાયોગ્રાફી (EMG): ચેતા અને સ્નાયુઓની ઇલેક્ટ્રિકલ પ્રવૃત્તિ તપાસવા માટે.
• ઇમેજિંગ ટેસ્ટ:
  • MRI (મેગ્નેટિક રેઝોનન્સ ઇમેજિંગ): મગજ, કરોડરજ્જુ અને ચેતાની વિગતવાર છબીઓ જોવા માટે.
  • CT સ્કેન (કમ્પ્યુટેડ ટોમોગ્રાફી): કેટલાક કિસ્સાઓમાં.
  • એક્સ-રે (X-ray): હાડકાની સમસ્યાઓ તપાસવા.

સારવાર કળતરના અંતર્ગત કારણ પર આધાર રાખે છે:

• જીવનશૈલીમાં ફેરફાર: ડાયાબિટીસ નિયંત્રણ, સંતુલિત આહાર, વિટામિન પૂરક, દારૂ ટાળવો.
• ફિઝિયોથેરાપી: ચેતા પરનું દબાણ ઘટાડવા અને સ્નાયુઓને મજબૂત કરવા માટે.
• દવાઓ: ચેતાના દુખાવા માટે દવાઓ, અંતર્ગત રોગ (જેમ કે MS) ની સારવાર માટે દવાઓ.
• સર્જરી: જો ચેતા પર દબાણ હાડકાં અથવા અન્ય રચનાઓ દ્વારા થતું હોય (જેમ કે કાર્પલ ટનલ રિલીઝ અથવા ડિસ્ક સર્જરી).

કળતર એક સામાન્ય સંવેદના હોવા છતાં, તે શરીરની ચેતાતંત્રમાં થતી ગરબડનો સંકેત આપી શકે છે. તેને ક્યારેય અવગણવું ન જોઈએ, ખાસ કરીને જો તે ગંભીર હોય અથવા અન્ય લક્ષણો સાથે હોય. સમયસર નિદાન અને સારવાર ગંભીર ગૂંચવણો અટકાવવામાં મદદ કરી શકે છે.