ખોરાકનું સંપૂર્ણ પાચન ક્યાં થાય છે?

માનવ શરીર એક અત્યંત જટિલ અને અદ્ભુત રચના છે. આપણે જે ખોરાક ખાઈએ છીએ, તે શરીરને ઊર્જા, વૃદ્ધિ અને સ્વાસ્થ્ય માટે જરૂરી પોષક તત્ત્વો પૂરા પાડે છે. પરંતુ ખોરાક ખાવાથી લઈને તેમાંથી પોષક તત્ત્વો મેળવવાની પ્રક્રિયા સુધી, અનેક અંગો અને રસાયણિક ક્રિયાઓ જોડાયેલી છે.

આ આખી પ્રક્રિયાને પાચન (Digestion) કહેવાય છે. આ પ્રશ્ન ઘણી વાર પૂછવામાં આવે છે કે – “ખોરાકનું સંપૂર્ણ પાચન ક્યાં થાય છે?” તેનો જવાબ સમજવા માટે, આપણે પાચનની સમગ્ર પ્રક્રિયાનો અભ્યાસ કરવો પડશે.

1. પાચનની શરૂઆત – મોઢું (Oral Cavity)

પાચન પ્રક્રિયા ખોરાક મોઢામાં મુકતાની સાથે જ શરૂ થાય છે.

• દાંત ખોરાકને ચાવવાથી નાના ટુકડાઓમાં તોડી નાખે છે, જેને કારણે ખોરાકનું સપાટી ક્ષેત્ર વધે છે અને એન્જાઇમ્સ સરળતાથી કામ કરી શકે છે.
• લાળ (Saliva) માં સેલિવરી એમાઇલેઝ નામનું એન્જાઇમ હોય છે, જે કાર્બોહાઇડ્રેટ (સ્ટાર્ચ)ને તોડી દેવાની પ્રક્રિયા શરૂ કરે છે.
  આ તબક્કે માત્ર પ્રાથમિક પાચન થાય છે, સંપૂર્ણ પાચન નથી થતું.

2. ગળું અને ભોજન નળી (Pharynx & Esophagus)

મોઢાથી ખોરાક ગળામાં જાય છે અને પછી ભોજન નળી દ્વારા પેટ સુધી પહોંચે છે. આ માર્ગમાં ખોરાકનું પાચન થતું નથી, માત્ર તેનું પરિવહન થાય છે. પેરિસ્ટાલ્ટિક મૂવમેન્ટ નામની લહેર જેવી ગતિથી ખોરાક પેટમાં ધકેલાય છે.

3. પેટ (Stomach) – પ્રોટીનનું પ્રાથમિક પાચન

પેટમાં ખોરાક 2 થી 4 કલાક સુધી રહે છે.

• પેટની અંદર હાઇડ્રોક્લોરિક એસિડ (HCl) ખોરાકને જંતુમુક્ત કરે છે અને પ્રોટીન તોડવા માટે યોગ્ય એસિડિક પરિસ્થિતિ બનાવે છે.
• પેપ્સિન નામનું એન્જાઇમ પ્રોટીનને નાના પેપ્ટાઇડ્સમાં તોડી નાખે છે.
• ચરબીનું પાચન અહીં લગભગ થતું નથી, કારણ કે ચરબી માટે ક્ષારિય પરિસ્થિતિ જરૂરી છે.

આ તબક્કે પણ ખોરાકનું સંપૂર્ણ પાચન નથી થતું, કારણ કે કાર્બોહાઇડ્રેટ, ચરબી અને પ્રોટીનનું સંપૂર્ણ વિઘટન હજુ બાકી છે.

4. સૂક્ષ્મ આંત્ર (Small Intestine) – સંપૂર્ણ પાચનનું મુખ્ય સ્થળ

ખોરાકનું સંપૂર્ણ પાચન સૂક્ષ્મ આંત્રમાં થાય છે. સૂક્ષ્મ આંત્રને ત્રણ ભાગોમાં વહેંચવામાં આવે છે:

1. ડ્યુઓડેનમ (Duodenum) – પેટમાંથી આવેલ અર્ધપચેલું ખોરાક (કાઇમ) અહીં પિત્ત રસ (Bile) અને અગ્ન્યાશય રસ (Pancreatic Juice) સાથે મિશ્રિત થાય છે.

• પિત્ત રસ (યકૃતમાં બને છે અને પિત્તાશયમાં સંગ્રહાય છે) ચરબીને ઇમલ્સિફાય કરે છે જેથી એન્જાઇમ્સ તેને સરળતાથી તોડી શકે.
• પાનક્રિયાટિક એમાઇલેઝ – કાર્બોહાઇડ્રેટને ગ્લુકોઝમાં તોડે છે.
• પાનક્રિયાટિક લિપેઝ – ચરબીને ફેટી એસિડ્સ અને ગ્લિસરોલમાં તોડે છે.
• ટ્રિપ્સિન અને કાઇમોટ્રિપ્સિન – પ્રોટીનને એમિનૉ એસિડ્સમાં તોડી નાખે છે.

1. જેજુનમ (Jejunum) – અહીં મુખ્યત્વે પોષક તત્ત્વોનું શોષણ શરૂ થાય છે. નાના વિલાઇ અને માઇક્રોવિલાઇ સપાટી ક્ષેત્ર વધારવામાં મદદ કરે છે જેથી વધુ પોષક તત્ત્વો લોહીમાં જઈ શકે.
2. ઇલિયમ (Ileum) – વિટામિન B12 અને બાકીની પોષક તત્ત્વોનું શોષણ અહીં થાય છે.

5. શોષણ (Absorption)

સૂક્ષ્મ આંત્રમાં પાચન પછી, પોષક તત્ત્વો રક્તપ્રવાહ અથવા લસિકા પ્રણાલીમાં જાય છે:

• કાર્બોહાઇડ્રેટ → ગ્લુકોઝ → રક્તમાં → કોષોને ઊર્જા માટે.
• પ્રોટીન → એમિનૉ એસિડ્સ → કોષોમાં પ્રોટીન સંશ્લેષણ માટે.
• ચરબી → ફેટી એસિડ્સ અને ગ્લિસરોલ → લસિકા પ્રણાલી દ્વારા સંગ્રહ અને ઊર્જા માટે.

6. સ્થૂલ આંત્ર (Large Intestine) – બાકી રહેલા અંશનું સંચાલન

સ્થૂલ આંત્રમાં મોટાભાગે પાણી અને ખનિજોનું શોષણ થાય છે. અહીં સૂક્ષ્મજંતુઓ કેટલાક બાકી રહેલા પાચન ન થયેલા તત્ત્વોને તોડે છે. પરંતુ અહીં “સંપૂર્ણ પાચન” થતું નથી.

7. ખોરાકનું સંપૂર્ણ પાચન ક્યાં થાય છે?

જેમ આપણે ઉપરની પ્રક્રિયામાં જોયું, ખોરાકનું પ્રાથમિક પાચન મોઢું અને પેટમાં શરૂ થાય છે, પરંતુ ખોરાકનું સંપૂર્ણ પાચન સૂક્ષ્મ આંત્રમાં, ખાસ કરીને ડ્યુઓડેનમ અને જેજુનમમાં, થાય છે. અહીં તમામ પ્રકારના પોષક તત્ત્વો – કાર્બોહાઇડ્રેટ, પ્રોટીન અને ચરબી – તેમના સૌથી નાના ઘટકોમાં તૂટે છે અને શરીરમાં શોષાઈ જાય છે.

8. સારાંશ

• મોઢું: કાર્બોહાઇડ્રેટનું પ્રાથમિક પાચન.
• પેટ: પ્રોટીનનું પ્રાથમિક પાચન.
• સૂક્ષ્મ આંત્ર: સંપૂર્ણ પાચન અને મુખ્ય શોષણ.
• સ્થૂલ આંત્ર: પાણી અને ખનિજોનું શોષણ.

આ રીતે, પાચન પ્રણાલીનો મુખ્ય હીરો સૂક્ષ્મ આંત્ર છે, જ્યાં ખોરાકમાંથી ઊર્જા અને પોષક તત્ત્વો મેળવવાની પ્રક્રિયા પૂર્ણ થાય છે.