મોઢામાં અલ્સર
મોઢામાં અલ્સર (ચાંદા): કારણો, લક્ષણો, અને અસરકારક ઉપચારો
મોઢામાં અલ્સર, જેને સામાન્ય ભાષામાં મોઢાના ચાંદા પણ કહેવાય છે, તે એક અત્યંત સામાન્ય અને પીડાદાયક સ્થિતિ છે. આ ચાંદા મોઢાની અંદર, જીભ પર, ગાલની અંદરની બાજુએ, હોઠના અંદરના ભાગે, કે પેઢા પર થઈ શકે છે. સામાન્ય રીતે, તે નાના, ગોળાકાર કે અંડાકાર, સફેદ કે પીળાશ પડતા કેન્દ્ર અને લાલ કિનારીવાળા હોય છે. ભોજન કરતી વખતે, પાણી પીતી વખતે, બોલતી વખતે કે દાંત સાફ કરતી વખતે આ ચાંદા ભારે અગવડ અને દુખાવો પેદા કરે છે.
મોટાભાગના મોઢાના અલ્સર ગંભીર હોતા નથી અને એકાદ-બે અઠવાડિયામાં જાતે જ મટી જાય છે, પરંતુ કેટલાક કિસ્સાઓમાં તે કોઈ ગંભીર અંતર્ગત સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાનો સંકેત પણ હોઈ શકે છે. આ લેખમાં, આપણે મોઢામાં અલ્સર થવાના વિવિધ કારણો, તેના લક્ષણો, અસરકારક ઉપચાર પદ્ધતિઓ અને ક્યારે તબીબી સલાહ લેવી જોઈએ તે વિશે વિગતવાર ચર્ચા કરીશું.
મોઢામાં અલ્સર (ચાંદા) થવાના મુખ્ય કારણો
મોઢામાં અલ્સર થવા પાછળ અનેક કારણો જવાબદાર હોઈ શકે છે, જેમાંથી મુખ્ય કારણો નીચે મુજબ છે:
૧. શારીરિક ઈજા (Physical Trauma)
મોઢામાં અલ્સરનું આ સૌથી સામાન્ય કારણ છે.
- આકસ્મિક કરડવું: ભોજન ચાવતી વખતે આકસ્મિક રીતે જીભ, ગાલની અંદરનો ભાગ કે હોઠ કરડાઈ જાય તો ત્યાં ચાંદુ પડી શકે છે.
- તીક્ષ્ણ કે ખરબચડો ખોરાક: કડક બિસ્કિટ, વેફર, બ્રેડનો કડક ભાગ, કે તીક્ષ્ણ ધારવાળા ખોરાક ખાવાથી મોઢામાં ઈજા થઈ શકે છે.
- ગરમ વસ્તુ: ખૂબ ગરમ ચા, કોફી, સૂપ કે ખોરાક ખાવાથી જીભ કે મોઢાના અંદરના ભાગે દાઝી જવાય તો ફોલ્લા કે ચાંદા પડી શકે છે.
- ડેન્ટલ ઉપકરણો: જો દાંતના ચોકઠા (ડેન્ચર્સ) યોગ્ય રીતે ફિટ ન થયા હોય કે ઢીલા પડતા હોય, અથવા દાંતના બ્રેસિસ મોઢાની અંદરની પેશીઓને ઘસતા હોય, તો સતત ઘર્ષણને કારણે ચાંદા પડી શકે છે.
- ખોટી રીતે બ્રશ કરવું: જોરથી કે અયોગ્ય રીતે બ્રશ કરવાથી પેઢા કે મોઢાની અંદરની નાજુક પેશીઓને નુકસાન થઈ શકે છે.
૨. પોષક તત્વોની ઉણપ
શરીરમાં અમુક વિટામિન્સ અને ખનિજોની ઉણપ મોઢામાં વારંવાર ચાંદા પડવાનું મુખ્ય કારણ છે.
- વિટામિન B12: આ વિટામિનની ઉણપથી મોઢામાં વારંવાર અને મોટા ચાંદા પડી શકે છે, ખાસ કરીને શાકાહારીઓમાં.
- આયર્ન: શરીરમાં આયર્નની ઉણપ (એનિમિયા – પાંડુરોગ) પણ મોઢાના અલ્સર સાથે સંકળાયેલી છે.
- ફોલિક એસિડ (વિટામિન B9): ફોલિક એસિડની ઉણપ પણ અલ્સરનું કારણ બની શકે છે.
- ઝીંક: ઝીંકની ઉણપ પણ મોઢાના સ્વાસ્થ્ય અને રોગપ્રતિકારક શક્તિને અસર કરી શકે છે.
૩. પાચનતંત્રની સમસ્યાઓ
શરીરની અંદરની ગરમી અને પાચન સંબંધિત સમસ્યાઓ પણ મોઢાના અલ્સરનું કારણ બની શકે છે.
- કબજિયાત: લાંબા સમયથી રહેતી કબજિયાતની સમસ્યાને કારણે શરીરમાંથી ઝેરી તત્વો યોગ્ય રીતે બહાર નીકળી શકતા નથી, જે મોઢામાં ચાંદાનું કારણ બની શકે છે.
- એસિડિટી અને ગેસ: વારંવાર થતી એસિડિટી, ગેસ કે અપચો શરીરમાં “પિત્ત”નું પ્રમાણ વધારે છે, જેને કારણે મોઢામાં ગરમી વધીને ચાંદા પડી શકે છે.
- આંતરડાના દાહક રોગો (IBD): ક્રોહન રોગ (Crohn’s disease) કે અલ્સેરેટિવ કોલાઇટિસ (Ulcerative Colitis) જેવા પાચનતંત્રના ગંભીર રોગો ધરાવતા લોકોને પણ મોઢામાં વારંવાર અલ્સર થાય છે.
- સીલિયાક રોગ (Celiac Disease): ગ્લુટેન પ્રત્યે સંવેદનશીલતા ધરાવતા લોકોમાં પણ મોઢામાં ચાંદા સામાન્ય હોય છે.
૪. તણાવ અને હોર્મોનલ ફેરફારો
- માનસિક તણાવ: વધુ પડતો માનસિક તણાવ, ચિંતા અને અપૂરતી ઊંઘ શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિને નબળી પાડે છે, જેનાથી ચાંદા પડવાની શક્યતા વધે છે.
- હોર્મોનલ ફેરફારો: સ્ત્રીઓમાં માસિક સ્રાવ (પિરિયડ્સ), ગર્ભાવસ્થા કે મેનોપોઝ (રજોનિવૃત્તિ) દરમિયાન થતા હોર્મોનલ ફેરફારોને કારણે પણ કેટલાકને અલ્સર થઈ શકે છે.
૫. નબળી રોગપ્રતિકારક શક્તિ
HIV/AIDS, કેન્સરની સારવાર (જેમ કે કીમોથેરાપી કે રેડિયેશન), અંગ પ્રત્યારોપણ પછી લેવાતી દવાઓ (ઈમ્યુનોસપ્રેસન્ટ્સ) જેવી સ્થિતિમાં રોગપ્રતિકારક શક્તિ દબાઈ જાય છે, જેનાથી અલ્સર વધુ સામાન્ય બને છે.
૬. ચેપ (Infections)
- બેક્ટેરિયલ ઇન્ફેક્શન: અમુક બેક્ટેરિયલ ચેપ પણ મોઢામાં ચાંદા કરી શકે છે, ખાસ કરીને નબળી મૌખિક સ્વચ્છતાના કિસ્સામાં.
૭. ખોરાક અને પીણાં
- એસિડિક ખોરાક: સાઇટ્રસ ફળો (નારંગી, લીંબુ, મોસંબી), ટામેટાં, પાઈનેપલ જેવા એસિડિક ખોરાક કેટલાક સંવેદનશીલ વ્યક્તિઓમાં ચાંદાને ઉત્તેજીત કરી શકે છે.
- મસાલેદાર અને તીખો ખોરાક: વધુ પડતો મસાલેદાર, તીખો કે ગરમ ખોરાક મોઢાની અંદરની પેશીઓમાં બળતરા પેદા કરી શકે છે.
- એલર્જી: અમુક ખોરાક પ્રત્યેની એલર્જી (જેમ કે ચોકલેટ, કોફી, ચીઝ, નટ્સ, ગ્લુટેન) પણ કેટલાક લોકોમાં અલ્સરનું કારણ બની શકે છે.
૮. દવાઓની આડઅસર
કેટલીક દવાઓ મોઢામાં અલ્સર પેદા કરી શકે છે.
- NSAIDs (નોન-સ્ટીરોઇડલ એન્ટિ-ઇન્ફ્લેમેટરી ડ્રગ્સ): અમુક દુખાવો ઘટાડતી દવાઓ.
- બીટા-બ્લોકર્સ: હૃદય સંબંધિત દવાઓ.
- કેમોથેરાપી દવાઓ: કેન્સરની સારવારમાં વપરાતી દવાઓ.
- એન્ટિબાયોટિક્સ: લાંબા સમય સુધી એન્ટિબાયોટિક્સના ઉપયોગથી મોઢાના કુદરતી બેક્ટેરિયાનું સંતુલન બગડી શકે છે.
૯. તમાકુ અને આલ્કોહોલ
- ધૂમ્રપાન, તમાકુ ચાવવા, ગુટકા, પાન-મસાલા કે વધુ પડતો દારૂ પીવાથી મોઢાના અસ્તરને નુકસાન થાય છે, જે અલ્સર પડવાનું જોખમ વધારે છે અને કેન્સરનું કારણ પણ બની શકે છે.
૧૦. સ્વચ્છતાનો અભાવ
મોઢાની યોગ્ય સ્વચ્છતા ન રાખવાથી બેક્ટેરિયા અને ફંગસનો વિકાસ થાય છે, જે ચાંદાનું કારણ બની શકે છે.
૧૧. અન્ય ગંભીર બિમારીઓ
ભાગ્યે જ, વારંવાર પડતા કે લાંબા સમય સુધી ન મટતા અલ્સર કોઈ ગંભીર અંતર્ગત બિમારીનો સંકેત પણ હોઈ શકે છે:
- ઓરલ કેન્સર (Oral Cancer): જો ચાંદું ૨-૩ અઠવાડિયાથી વધુ સમય સુધી મટે નહીં, તેનો આકાર કે રંગ બદલાય, તે મોટું હોય, કે તેમાંથી રક્તસ્ત્રાવ થતો હોય, તો તે મોઢાના કેન્સરનો સંકેત હોઈ શકે છે.
- લ્યુપસ (Lupus): એક ઓટોઇમ્યુન રોગ.
- ડાયાબિટીસ: અનિયંત્રિત ડાયાબિટીસ પણ મોઢાના અલ્સર સાથે સંકળાયેલ છે.
મોઢાના અલ્સરના લક્ષણો
મોઢાના અલ્સરના સામાન્ય લક્ષણો નીચે મુજબ છે:
- મોઢામાં એક કે તેથી વધુ નાના, ગોળાકાર કે અંડાકાર ચાંદા.
- ચાંદાનો રંગ સામાન્ય રીતે સફેદ, પીળો કે રાખોડી હોય છે, જે લાલ કિનારીથી ઘેરાયેલા હોય છે.
- ખોરાક ખાતી વખતે, પાણી પીતી વખતે કે બોલતી વખતે તીવ્ર પીડા.
- બળતરા કે ખંજવાળ.
- કેટલાક કિસ્સાઓમાં તાવ કે ગરદનની લસિકા ગ્રંથીઓમાં સોજો (ખાસ કરીને જો ચેપ હોય).
મોઢાના અલ્સરનો ઉપચાર
મોટાભાગના અલ્સર ૧-૨ અઠવાડિયામાં જાતે જ મટી જાય છે. લક્ષણોને હળવા કરવા અને ઉપચાર પ્રક્રિયાને ઝડપી બનાવવા માટે નીચેના ઉપાયો કરી શકાય છે:
ઘરેલું ઉપચાર અને સ્વ-સંભાળ:
- મીઠાના પાણીના કોગળા: એક ગ્લાસ હૂંફાળા પાણીમાં અડધી ચમચી મીઠું નાખીને દિવસમાં ૩-૪ વાર કોગળા કરવાથી ચાંદા સાફ થાય છે, બળતરા ઓછી થાય છે અને ચેપનું જોખમ ઘટે છે.
- હળદરનો ઉપયોગ: હળદર એ કુદરતી એન્ટિસેપ્ટિક અને એન્ટિ-ઇન્ફ્લેમેટરી છે. પાણીમાં હળદર મિક્સ કરીને પેસ્ટ બનાવી ચાંદા પર લગાડી શકાય છે, અથવા હળદરવાળા પાણીના કોગળા પણ કરી શકાય છે.
- મધનો ઉપયોગ: મધમાં એન્ટિબેક્ટેરિયલ અને હીલિંગ ગુણધર્મો છે. ચાંદા પર શુદ્ધ મધ લગાવવાથી રાહત મળે છે અને રૂઝ ઝડપી આવે છે.
- નારિયેળ પાણી/દૂધ: ઠંડું નારિયેળ પાણી કે દૂધ પીવાથી કે તેનાથી કોગળા કરવાથી બળતરા શાંત થાય છે અને ગળફાને રાહત મળે છે.
- એલોવેરા: એલોવેરા જેલ સીધું ચાંદા પર લગાવવાથી દુખાવો ઓછો થાય છે અને રૂઝ આવે છે.
- પૂરતું પાણી પીવો: શરીરને હાઈડ્રેટેડ રાખવાથી પાચનતંત્ર સુધરે છે અને ચાંદા જલદી મટે છે.
- નરમ અને ઠંડો ખોરાક: મસાલેદાર, તીખો, ગરમ, એસિડિક કે કડક ખોરાક ટાળો. દહીં, છાશ, સ્મૂધી, સૂપ, ખીચડી, કેળા, દૂધપાક જેવો નરમ અને ઠંડો ખોરાક લો.
- બરફ લગાવવો: ચાંદા પર બરફનો ટુકડો હળવા હાથે ઘસવાથી દુખાવો અને બળતરામાં તાત્કાલિક રાહત મળે છે.
- તણાવ ઓછો કરો: યોગ, ધ્યાન, પૂરતી ઊંઘ કે અન્ય રિલેક્સેશન ટેકનિક દ્વારા તણાવ ઘટાડવાનો પ્રયાસ કરો.
- વ્યક્તિગત સ્વચ્છતા: દાંત અને મોઢાની નિયમિત અને યોગ્ય સ્વચ્છતા રાખો. દિવસમાં બે વાર નરમ બ્રશથી બ્રશ કરો અને ફ્લોસ કરો. મોઢાને સાફ રાખવાથી ચેપનું જોખમ ઘટે છે.
તબીબી સારવાર:
જો અલ્સર ગંભીર હોય, વારંવાર પડતા હોય કે ઘરેલું ઉપચારોથી મટતા ન હોય, તો ડોક્ટરની સલાહ લેવી જોઈએ.
- ઓવર-ધ-કાઉન્ટર દવાઓ: ચાંદા પર લગાવવા માટે ખાસ જેલ (જેમાં લિડોકેઈન કે બેન્ઝોકેઈન જેવા એનેસ્થેટિક્સ હોય) દુખાવો ઘટાડવામાં મદદ કરે છે.
- માઉથવોશ: ડોક્ટર ખાસ માઉથવોશ લખી શકે છે, જેમાં એન્ટિસેપ્ટિક (જેમ કે ક્લોરહેક્સિડાઇન) કે સ્ટીરોઈડ્સ (સોજા ઘટાડવા) હોય શકે છે.
- વિટામિન સપ્લીમેન્ટ્સ: જો પોષક તત્વોની ઉણપ કારણ હોય, તો ડોક્ટર વિટામિન B12, આયર્ન કે ફોલિક એસિડના સપ્લીમેન્ટ્સ લખી શકે છે.
- એન્ટિવાયરલ/એન્ટિફંગલ દવાઓ: જો અલ્સર વાયરલ (જેમ કે હર્પીસ) કે ફંગલ (જેમ કે થ્રશ) ચેપને કારણે હોય, તો ડોક્ટર તે મુજબની દવાઓ લખશે.
- પ્રિસ્ક્રિપ્શન દવાઓ: ગંભીર અને વારંવાર થતા અલ્સર માટે ડોક્ટર વધુ શક્તિશાળી દવાઓ કે સ્ટીરોઈડ્સની ગોળીઓ લખી શકે છે.
- અંતર્ગત રોગની સારવાર: જો અલ્સર કોઈ ગંભીર અંતર્ગત રોગ (જેમ કે IBD, ઓટોઇમ્યુન રોગ, કેન્સર) નો સંકેત હોય, તો તે રોગની યોગ્ય સારવાર કરવી જરૂરી છે.
ક્યારે ડોક્ટરનો સંપર્ક કરવો?
મોટાભાગના મોઢાના અલ્સર નિર્દોષ હોય છે અને જાતે જ મટી જાય છે, પરંતુ નીચેના સંજોગોમાં ડોક્ટરની સલાહ લેવી તાત્કાલિક જરૂરી છે:
- ચાંદું ૨-૩ અઠવાડિયાથી વધુ સમય સુધી મટે નહીં.
- ચાંદાનો આકાર ખૂબ મોટો હોય કે તે અત્યંત પીડાદાયક હોય.
- વારંવાર (લગભગ દર મહિને) ચાંદા પડતા હોય, ખાસ કરીને જો તે ખૂબ જ તકલીફ આપતા હોય.
- ચાંદા સાથે તાવ, ઝાડા, માથાનો દુખાવો, કે શરીરમાં અન્ય જગ્યાએ ચાંદા જેવા અન્ય લક્ષણો હોય.
- ખોરાક ગળવામાં, શ્વાસ લેવામાં કે મોઢું ખોલવામાં ખૂબ તકલીફ પડતી હોય.
- ચાંદાનો રંગ કે આકાર બદલાય અથવા તેમાંથી રક્તસ્ત્રાવ થતો હોય.
- જો તમે ધૂમ્રપાન કે તમાકુનો ઉપયોગ કરતા હો અને ચાંદું મટતું ન હોય, તો તાત્કાલિક તપાસ કરાવવી જોઈએ કારણ કે તે કેન્સરનો સંકેત હોઈ શકે છે.
- નબળી રોગપ્રતિકારક શક્તિ ધરાવતી વ્યક્તિઓમાં ચાંદા લાંબા સમય સુધી રહે તો.
