લિવરમાં સોજાના કારણો, લક્ષણો, સારવાર

લિવર, જેને ગુજરાતીમાં યકૃત કહેવાય છે, તે માનવ શરીરના સૌથી મહત્વપૂર્ણ અને મોટા અંગોમાંથી એક છે. તે પેટના ઉપરના જમણા ભાગમાં, પાંસળીના પાંજરાની નીચે સુરક્ષિત રીતે આવેલું છે. લિવર ખોરાકના પાચન, શરીરમાંથી ઝેરી તત્વો દૂર કરવા, વિટામિન્સ અને ખનિજોનો સંગ્રહ કરવા, પ્રોટીન અને પિત્ત બનાવવું, અને ઊર્જા માટે ગ્લાયકોજન સંગ્રહિત કરવા જેવા અનેક કાર્યો કરે છે.

જ્યારે લિવરમાં સોજો આવે છે, ત્યારે તેને તબીબી ભાષામાં હિપેટાઇટિસ (Hepatitis) કહેવાય છે. આ સોજો લિવરના સામાન્ય કાર્યોને અવરોધે છે અને જો સારવાર ન કરવામાં આવે તો તે ગંભીર નુકસાન તરફ દોરી શકે છે, જેમાં સિરોસિસ (Cirrhosis) (લિવરનું કાયમી નુકસાન) અથવા લિવર કેન્સરનો સમાવેશ થાય છે.

લિવરમાં સોજાના કારણો (Causes of Liver Inflammation)

લિવરમાં સોજાના મુખ્ય કારણો નીચે મુજબ છે:

1. વાયરલ ચેપ (Viral Infections): આ હિપેટાઇટિસનું સૌથી સામાન્ય કારણ છે. વિવિધ વાયરસ લિવરને અસર કરી શકે છે, જેમાં મુખ્યત્વે:

• હિપેટાઇટિસ A વાયરસ (HAV): દૂષિત ખોરાક કે પાણી દ્વારા ફેલાય છે. તે સામાન્ય રીતે હળવો હોય છે અને લાંબા ગાળાની સમસ્યાઓ કરતો નથી.
• હિપેટાઇટિસ B વાયરસ (HBV): સંક્રમિત રક્ત, શારીરિક પ્રવાહી (વીર્ય, યોનિમાર્ગના પ્રવાહી), અથવા માતાથી બાળકમાં જન્મ સમયે ફેલાય છે. તે તીવ્ર અથવા ક્રોનિક (લાંબા ગાળાનો) હોઈ શકે છે.
• હિપેટાઇટિસ C વાયરસ (HCV): મુખ્યત્વે સંક્રમિત રક્ત (સોય શેર કરવી, દૂષિત રક્ત ચઢાવવું) દ્વારા ફેલાય છે. તે ઘણીવાર ક્રોનિક બને છે અને સિરોસિસ તેમજ લિવર કેન્સરનું મુખ્ય કારણ છે.
• હિપેટાઇટિસ D વાયરસ (HDV): ફક્ત HBV ચેપ ધરાવતી વ્યક્તિઓને જ ચેપ લગાડે છે. તે HBV ચેપને વધુ ગંભીર બનાવી શકે છે.
• હિપેટાઇટિસ E વાયરસ (HEV): દૂષિત પાણી દ્વારા ફેલાય છે. સામાન્ય રીતે સ્વ-મર્યાદિત હોય છે, પરંતુ સગર્ભા સ્ત્રીઓમાં તે ગંભીર હોઈ શકે છે.
• અન્ય વાયરસ જેમ કે સાયટોમેગાલોવાયરસ (CMV), એપસ્ટેઇન-બાર વાયરસ (EBV) પણ લિવરમાં સોજો કરી શકે છે.

2. દારૂનું સેવન (Alcohol Consumption):જો દારૂનું સેવન ચાલુ રાખવામાં આવે તો તે આલ્કોહોલિક ફેટી લિવર અને આલ્કોહોલિક સિરોસિસ તરફ દોરી શકે છે.

3. બિન-આલ્કોહોલિક ફેટી લિવર ડિસીઝ (Non-Alcoholic Fatty Liver Disease – NAFLD): આધુનિક જીવનશૈલીમાં આ એક સામાન્ય કારણ બની ગયું છે. દારૂનું સેવન ન કરતા હોવા છતાં લિવરમાં ચરબી જમા થાય છે. જો આ ચરબીને કારણે લિવરમાં સોજો આવે અને નુકસાન થાય, તો તેને નોન-આલ્કોહોલિક સ્ટીએટોહિપેટાઇટિસ (NASH) કહેવાય છે, જે સિરોસિસ અને લિવર કેન્સર તરફ દોરી શકે છે. સ્થૂળતા, ડાયાબિટીસ, હાઈ કોલેસ્ટ્રોલ અને ઇન્સ્યુલિન પ્રતિકાર તેના મુખ્ય જોખમી પરિબળો છે.

4. દવાઓ અને રસાયણો (Medications and Chemicals): કેટલીક દવાઓ, ખાસ કરીને લાંબા સમય સુધી કે વધુ માત્રામાં લેવાથી લિવરને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે અને સોજો લાવી શકે છે. ઉદાહરણ તરીકે, પેરાસિટામોલ (વધુ માત્રામાં), કેટલાક એન્ટિબાયોટિક્સ, સ્ટેટિન્સ અને હર્બલ સપ્લિમેન્ટ્સ. ઔદ્યોગિક રસાયણો અને ઝેરનો સંપર્ક પણ લિવરને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે.

5. સ્વયંપ્રતિરક્ષા (Autoimmune Hepatitis): આ સ્થિતિમાં, શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિ ભૂલથી પોતાના જ લિવર કોષો પર હુમલો કરે છે, જેનાથી સોજો અને નુકસાન થાય છે. આનું ચોક્કસ કારણ જાણીતું નથી.

6. આનુવંશિક રોગો (Genetic Disorders): કેટલાક આનુવંશિક રોગો લિવરમાં સોજો અને નુકસાનનું કારણ બની શકે છે:

• હેમોક્રોમેટોસિસ (Hemochromatosis): શરીરમાં આયર્નનું વધુ પડતું જમા થવું.
• આલ્ફા-1 એન્ટિટ્રિપ્સિનની ઉણપ (Alpha-1 Antitrypsin Deficiency).

લિવરમાં સોજાના લક્ષણો (Symptoms of Liver Inflammation)

લિવરમાં સોજાના લક્ષણો કારણ અને ગંભીરતાના આધારે અલગ અલગ હોઈ શકે છે. પ્રારંભિક તબક્કામાં કોઈ સ્પષ્ટ લક્ષણો ન પણ દેખાય. સામાન્ય લક્ષણોમાં શામેલ છે:

• થાક અને નબળાઈ: ખાસ કરીને સતત થાક લાગવો.
• કમળો (Jaundice): ત્વચા, આંખો અને પેશાબનો પીળો રંગ થવો, જ્યારે બિલીરૂબિનનું સ્તર વધે છે.
• પેટના ઉપરના જમણા ભાગમાં દુખાવો: જ્યાં લિવર આવેલું છે.
• ભૂખ ન લાગવી.
• ઉબકા અને ઉલટી.
• ઘેરા રંગનો પેશાબ.
• ફીકા અથવા માટી જેવા રંગનો મળ.
• વજન ઘટવું.
• ખંજવાળ: ખાસ કરીને રાત્રે.
• તાવ.
• ગંભીર કિસ્સાઓમાં, પેટમાં પાણી ભરાવું (Ascites) અને પગમાં સોજો (Edema).

લિવરમાં સોજાનું નિદાન (Diagnosis of Liver Inflammation)

લિવરમાં સોજાનું નિદાન કરવા માટે, ડૉક્ટર નીચેની તપાસ કરી શકે છે:

1. તબીબી ઇતિહાસ અને શારીરિક તપાસ (Medical History and Physical Examination): ડૉક્ટર તમારા લક્ષણો, દારૂના સેવનની આદતો, દવાઓ, કુટુંબિક ઇતિહાસ અને અન્ય જોખમી પરિબળો વિશે પૂછપરછ કરશે. પેટને સ્પર્શ કરીને લિવરના કદ અને દુખાવાનું મૂલ્યાંકન કરવામાં આવશે.
2. રક્ત પરીક્ષણો (Blood Tests):
   • લિવર ફંક્શન ટેસ્ટ (LFT): લિવર ઉત્સેચકો (ALT, AST, ALP, GGT) અને બિલીરૂબિનના સ્તરને માપીને લિવરના કાર્ય અને નુકસાનનું મૂલ્યાંકન કરે છે.
   • વાયરલ માર્કર્સ: હિપેટાઇટિસ A, B, C વાયરસના ચેપ માટે એન્ટિબોડીઝ અને એન્ટિજેન્સ તપાસવા.
   • ઓટોઇમ્યુન માર્કર્સ: સ્વયંપ્રતિરક્ષા હિપેટાઇટિસ માટે.
   • આયર્ન, કોપર સ્તર: હેમોક્રોમેટોસિસ અને વિલ્સન રોગ માટે.
   • બ્લડ કાઉન્ટ (CBC): ચેપ અથવા એનિમિયા તપાસવા માટે.
3. ઇમેજિંગ ટેસ્ટ (Imaging Tests):
   • અલ્ટ્રાસાઉન્ડ (Ultrasound): લિવરના કદ, આકાર અને કોઈપણ માળખાકીય અસામાન્યતાઓને જોવા માટે.
   • ફાઇબ્રોસ્કેન (FibroScan): લિવરમાં ફાઇબ્રોસિસ (કડકપણું) અને ચરબીનું પ્રમાણ માપવા માટે નોન-ઇન્વેસિવ પદ્ધતિ.
   • સીટી સ્કેન (CT Scan) અને એમઆરઆઈ (MRI): લિવરની વધુ વિગતવાર છબીઓ મેળવવા અને ગાંઠો અથવા અન્ય ગંભીર સમસ્યાઓ શોધવા માટે.
4. લિવર બાયોપ્સી (Liver Biopsy): આમાં લિવરના પેશીનો નાનો નમૂનો લઈને માઇક્રોસ્કોપ હેઠળ તપાસ કરવામાં આવે છે. તે સોજાના કારણ અને રોગની ગંભીરતા (ફાઇબ્રોસિસ, સિરોસિસ) નક્કી કરવામાં સૌથી સચોટ માહિતી આપે છે.

લિવરમાં સોજાની સારવાર (Treatment of Liver Inflammation)

લિવરમાં સોજાની સારવાર તેના અંતર્ગત કારણ પર આધાર રાખે છે. સારવારનો મુખ્ય ધ્યેય સોજાને ઘટાડવો, લિવરને વધુ નુકસાન થતું અટકાવવું અને લક્ષણોને નિયંત્રિત કરવા:

1. વાયરલ હિપેટાઇટિસ:
   • હિપેટાઇટિસ A અને E: સામાન્ય રીતે સહાયક સંભાળ અને આરામથી સારા થાય છે.
   • હિપેટાઇટિસ B અને C: ક્રોનિક ચેપ માટે એન્ટિવાયરલ દવાઓ (દા.ત., સોફોસબુવીર, લેડિપાસવીર, એન્ટેકાવીર, ટેનોફોવીર) આપવામાં આવે છે, જે વાયરસને દબાવવા અને લિવરને થતા નુકસાનને રોકવામાં મદદ કરે છે.
2. આલ્કોહોલિક હિપેટાઇટિસ: દારૂનું સેવન સંપૂર્ણપણે બંધ કરવું એ સૌથી મહત્વપૂર્ણ પગલું છે. પોષણ સહાય અને દવાઓ પણ આપી શકાય છે.
3. નોન-આલ્કોહોલિક ફેટી લિવર ડિસીઝ (NAFLD/NASH):
   • વજન ઘટાડવું: સ્વસ્થ આહાર અને નિયમિત કસરત દ્વારા.
   • ડાયાબિટીસ અને કોલેસ્ટ્રોલ નિયંત્રણ: યોગ્ય દવાઓ અને જીવનશૈલી ફેરફારો દ્વારા.
   • કેટલાક કિસ્સાઓમાં, લિવરને સુરક્ષિત રાખતી દવાઓ (જેમ કે વિટામિન E) પણ સૂચવવામાં આવે છે.
4. ઓટોઇમ્યુન હિપેટાઇટિસ: કોર્ટીકોસ્ટેરોઇડ્સ (દા.ત., પ્રેડનીસોલોન) અને ઇમ્યુનોસપ્રેસન્ટ્સ (જેમ કે એઝાથિયોપ્રિન) રોગપ્રતિકારક પ્રણાલીને દબાવવા માટે આપવામાં આવે છે.
5. દવાઓ-પ્રેરિત હિપેટાઇટિસ: અપરાધી દવાને બંધ કરવી.
6. આનુવંશિક રોગો:
   • હેમોક્રોમેટોસિસ: નિયમિત ફ્લેબોટોમી (લોહી કાઢવું) દ્વારા શરીરમાંથી વધુ પડતું આયર્ન દૂર કરવું.
   • વિલ્સન રોગ: શરીરમાંથી તાંબુ દૂર કરવા માટે ચેલેશન થેરાપી.
7. લક્ષણ આધારિત સારવાર: ઉબકા, દુખાવો અને ખંજવાળ જેવા લક્ષણોને ઘટાડવા માટે દવાઓ.
8. લિવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટ (Liver Transplant): જો લિવરને ગંભીર અને અફર નુકસાન થયું હોય (ઉદાહરણ તરીકે, અંતિમ તબક્કાનું સિરોસિસ), તો લિવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટ એક વિકલ્પ હોઈ શકે છે.

નિવારણ (Prevention)

લિવરમાં સોજાને અટકાવવા માટેના ઉપાયો:

• રસીકરણ: હિપેટાઇટિસ A અને B સામે રસીકરણ કરાવો.
• સુરક્ષિત સેક્સ.
• સોયનો સુરક્ષિત ઉપયોગ: ડ્રગ્સ માટે સોય શેર કરવાનું ટાળો અને હંમેશા જંતુરહિત સોયનો ઉપયોગ કરો (દા.ત., ટેટૂ કરાવતી વખતે).
• સ્વચ્છતા: દૂષિત ખોરાક અને પાણી ટાળો, ખાસ કરીને જ્યારે મુસાફરી કરતા હોવ.
• દારૂ મર્યાદિત કરો: દારૂનું સેવન મર્યાદિત કરો અથવા ટાળો.
• સ્વસ્થ વજન: સંતુલિત આહાર અને નિયમિત કસરત દ્વારા સ્વસ્થ વજન જાળવો.
• ડાયાબિટીસ અને કોલેસ્ટ્રોલ નિયંત્રણ: આ રોગોને નિયંત્રિત કરવાથી લિવરનું સ્વાસ્થ્ય સુધરે છે.
• દવાઓનો કાળજીપૂર્વક ઉપયોગ: ડૉક્ટરની સલાહ વિના કોઈપણ દવાઓ, ખાસ કરીને ઓવર-ધ-કાઉન્ટર દવાઓ, અથવા હર્બલ સપ્લિમેન્ટ્સ ન લો.
• ઝેરી રસાયણોથી બચો: રસાયણો અથવા ઝેરના સંપર્કમાં આવતા હો ત્યારે રક્ષણાત્મક સાધનોનો ઉપયોગ કરો.

લિવરમાં સોજો એ એક ગંભીર સ્થિતિ છે જે તબીબી ધ્યાન માંગે છે. પ્રારંભિક નિદાન અને યોગ્ય સારવાર લિવરને વધુ નુકસાન થતું અટકાવી શકે છે અને ગંભીર ગૂંચવણોથી બચાવી શકે છે. જો તમને લિવરમાં સોજાના કોઈ પણ લક્ષણોનો અનુભવ થાય, તો તરત જ ડૉક્ટરનો સંપર્ક કરો.