પગની ઘૂંટી માં મચકોડ

પગની ઘૂંટીમાં મચકોડ: કારણો, લક્ષણો, ઉપચાર અને નિવારણ

અચાનક પગ લપસી જવાથી, રમતગમત દરમિયાન ખોટી રીતે પગ મુકાઈ જવાથી, અથવા ઉબડખાબડ સપાટી પર ચાલતી વખતે પગની ઘૂંટીમાં મચકોડ આવવો એ એક સામાન્ય ઇજા છે. આ એક પીડાદાયક અનુભવ હોઈ શકે છે જે દૈનિક પ્રવૃત્તિઓને અસર કરે છે. ઘણા લોકો આ ઇજાને સામાન્ય માનીને અવગણે છે, પરંતુ યોગ્ય નિદાન અને ઉપચાર ન કરવામાં આવે તો તે ક્રોનિક પીડા અને અસ્થિરતા તરફ દોરી શકે છે.

આ લેખમાં, આપણે પગની ઘૂંટીમાં મચકોડ શું છે, તે શા માટે થાય છે, તેના મુખ્ય લક્ષણો, તેની સારવાર કેવી રીતે કરવી અને ભવિષ્યમાં તેને કેવી રીતે અટકાવવી તે વિશે વિગતવાર ચર્ચા કરીશું.

પગની ઘૂંટીમાં મચકોડ શું છે?

પગની ઘૂંટી (ankle) એ એક જટિલ સાંધો છે જે પગને પગના પંજા સાથે જોડે છે. આ સાંધાને સ્થિરતા આપવા માટે ઘણા રજ્જુઓ (ligaments) હોય છે. રજ્જુઓ એ મજબૂત, સ્થિતિસ્થાપક બેન્ડ હોય છે જે હાડકાંને એકબીજા સાથે જોડે છે.

જ્યારે પગની ઘૂંટીમાં મચકોડ આવે છે, ત્યારે એક કે તેથી વધુ રજ્જુઓ તેમની સામાન્ય મર્યાદાથી વધુ ખેંચાઈ જાય છે અથવા ફાટી જાય છે. આ સામાન્ય રીતે ત્યારે થાય છે જ્યારે પગ અચાનક અંદરની તરફ વળી જાય છે (જેને ઇન્વર્ઝન સ્પ્રેન કહેવાય છે, જે સૌથી સામાન્ય છે) અથવા બહારની તરફ વળી જાય છે (ઇવર્ઝન સ્પ્રેન, જે ઓછો સામાન્ય છે). ઇજાની ગંભીરતાના આધારે મચકોડને ત્રણ ગ્રેડમાં વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે:

• ગ્રેડ 1 (હળવો): રજ્જુઓ માત્ર ખેંચાય છે, પરંતુ ફાટતા નથી. હળવો દુખાવો, સોજો અને હલનચલનમાં થોડો ઘટાડો થાય છે.
• ગ્રેડ 2 (મધ્યમ): રજ્જુઓ આંશિક રીતે ફાટે છે. મધ્યમથી ગંભીર દુખાવો, સોજો, ઉઝરડા અને ઘૂંટીની હલનચલનમાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થાય છે.
• ગ્રેડ 3 (ગંભીર): રજ્જુઓ સંપૂર્ણપણે ફાટી જાય છે. તીવ્ર દુખાવો, ગંભીર સોજો, ઉઝરડા, ઘૂંટીની અસ્થિરતા અને વજન મૂકવામાં સંપૂર્ણ અસમર્થતા હોય છે.

પગની ઘૂંટીમાં મચકોડના કારણો:

પગની ઘૂંટીમાં મચકોડ આવવાના સામાન્ય કારણોમાં શામેલ છે:

• ખરબચડી સપાટી પર ચાલવું કે દોડવું: અસમાન જમીન, ખાડા કે ટેકરાવાળા રસ્તા પર પગ ખોટી રીતે મુકાઈ જવાથી.
• રમતગમતની ઇજાઓ: બાસ્કેટબોલ, ફૂટબોલ, ટેનિસ જેવી રમતોમાં અચાનક દિશા બદલવી, કૂદકો મારવો કે ઉતરતી વખતે પગ વળી જવો.
• ખોટા ફૂટવેર: ઊંચી એડીના જૂતા, અયોગ્ય માપના જૂતા અથવા અપૂરતો ટેકો આપતા જૂતા પહેરવાથી જોખમ વધે છે.
• અગાઉની ઘૂંટીની ઇજા: જો ભૂતકાળમાં ઘૂંટીમાં મચકોડ આવ્યો હોય, તો તે સાંધો નબળો પડી જાય છે અને ફરીથી ઇજા થવાનું જોખમ વધી જાય છે.
• નબળા સ્નાયુઓ: પગ અને ઘૂંટીની આસપાસના સ્નાયુઓ નબળા હોય તો સાંધાને પૂરતો ટેકો મળતો નથી.
• અચાનક પડી જવું: સંતુલન ગુમાવવાથી પગ વળી શકે છે.

પગની ઘૂંટીમાં મચકોડના લક્ષણો:

મચકોડની ગંભીરતાના આધારે લક્ષણો બદલાઈ શકે છે, પરંતુ સામાન્ય લક્ષણોમાં શામેલ છે:

• દુખાવો: ઇજાગ્ર્રસ્ત ઘૂંટીમાં તાત્કાલિક દુખાવો થાય છે, જે ચાલવાથી કે વજન મૂકવાથી વધી શકે છે.
• સોજો: ઇજા પછી તરત જ અથવા થોડા સમય પછી ઘૂંટીની આસપાસ સોજો આવે છે.
• ઉઝરડા (Bruising): રજ્જુ ફાટવાથી લોહીની નળીઓને નુકસાન થતા ત્વચા પર કાળા કે વાદળી ઉઝરડા પડી શકે છે.
• કોમળતા (Tenderness): સ્પર્શ કરવાથી અથવા દબાવવાથી દુખાવો થાય છે.
• હલનચલનમાં ઘટાડો: ઘૂંટીને હલાવવામાં અથવા સંપૂર્ણપણે વાળવામાં મુશ્કેલી.
• અસ્થિરતા: ખાસ કરીને ગંભીર મચકોડમાં, ઘૂંટી અસ્થિર અથવા ઢીલી લાગી શકે છે.
• પોપ અવાજ: ઇજા થાય ત્યારે કેટલાક લોકોને ‘પોપ’ જેવો અવાજ સંભળાય છે, જે રજ્જુ ફાટવાનો સંકેત હોઈ શકે છે.

નિદાન:

ડોક્ટર સામાન્ય રીતે શારીરિક તપાસ દ્વારા મચકોડનું નિદાન કરે છે. તેઓ ઘૂંટીના સોજા, દુખાવો અને ગતિશીલતાની તપાસ કરશે. કેટલીકવાર, અસ્થિભંગ (fracture) ને નકારી કાઢવા માટે એક્સ-રે (X-ray) ની જરૂર પડી શકે છે. ગંભીર કિસ્સાઓમાં, રજ્જુના નુકસાનની વધુ વિગતવાર તપાસ કરવા માટે એમઆરઆઈ (MRI) ની સલાહ પણ આપી શકાય છે.

પગની ઘૂંટીમાં મચકોડનો ઉપચાર:

મચકોડનો ઉપચાર તેની ગંભીરતા પર આધાર રાખે છે. મોટાભાગના હળવા અને મધ્યમ મચકોડનો ઉપચાર ઘરે જ કરી શકાય છે.

પ્રારંભિક ઉપચાર માટે R.I.C.E. પ્રોટોકોલ:

આ ચાર પગલાં ઇજા પછી તરત જ દુખાવો અને સોજો ઘટાડવામાં મદદ કરે છે:

1. આરામ (Rest): ઇજાગ્રસ્ત ઘૂંટી પર વજન મૂકવાનું ટાળો. ક્રૉચનો ઉપયોગ કરવો પડી શકે છે.
2. બરફ (Ice): ઇજા પછીના પ્રથમ 24-48 કલાક માટે દર 2-3 કલાકે 15-20 મિનિટ માટે બરફનો શેક કરો. બરફને સીધો ત્વચા પર ન લગાવો, કપડામાં વીંટીને લગાવો.
3. સંકોચન (Compression): ઇલાસ્ટિક બેન્ડેજ (જેમ કે ક્રેપ બેન્ડેજ) વડે ઘૂંટીને હળવા હાથે બાંધો. તે સોજો ઘટાડવામાં મદદ કરશે, પરંતુ એટલું કડક ન બાંધો કે લોહીનું પરિભ્રમણ અટકી જાય.
4. ઊંચાઈ (Elevation): પગને હૃદયના સ્તરથી ઊંચો રાખો, ખાસ કરીને સૂતી વખતે. આ સોજો ઘટાડવામાં મદદ કરશે.

અન્ય ઉપચારો:

• ફિઝિયોથેરાપી (Physiotherapy): એકવાર સોજો ઓછો થાય અને દુખાવો નિયંત્રણમાં આવે, પછી ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ ઘૂંટીને મજબૂત કરવા, ગતિશીલતા સુધારવા અને સંતુલન પાછું મેળવવા માટે કસરતો શીખવશે. આ રિકવરી માટે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.
• બ્રેસ કે સ્પ્લિન્ટ (Brace/Splint): ગંભીર મચકોડમાં ઘૂંટીને સ્થિર રાખવા અને તેને સાજા થવા દેવા માટે બ્રેસ અથવા સ્પ્લિન્ટની જરૂર પડી શકે છે.
• સર્જરી (Surgery): જો રજ્જુ ગંભીર રીતે ફાટી ગયા હોય અને રૂઢિચુસ્ત ઉપચારથી સુધારો ન થતો હોય અથવા ઘૂંટી ક્રોનિકલી અસ્થિર રહેતી હોય, તો સર્જરીની જરૂર પડી શકે છે.

પગની ઘૂંટીમાં મચકોડનું નિવારણ:

મચકોડને સંપૂર્ણપણે ટાળવું શક્ય ન હોઈ શકે, પરંતુ જોખમ ઘટાડવા માટે તમે કેટલાક પગલાં લઈ શકો છો:

• યોગ્ય ફૂટવેર: તમારા કદના, યોગ્ય ટેકો આપતા અને તમારી પ્રવૃત્તિ માટે યોગ્ય જૂતા પહેરો. ઊંચી એડીના જૂતા ટાળો.
• વ્યાયામ પહેલા વોર્મ-અપ: કોઈપણ રમતગમત પ્રવૃત્તિ પહેલાં વોર્મ-અપ કરો અને સ્ટ્રેચિંગ કરો.
• સ્નાયુઓને મજબૂત કરો: પગની ઘૂંટીની આસપાસના સ્નાયુઓને મજબૂત કરતી કસરતો નિયમિતપણે કરો.
• સંતુલન તાલીમ: સંતુલન સુધારવા માટેની કસરતો (જેમ કે એક પગ પર ઊભા રહેવું) કરો.
• સાવચેતી: ખરબચડી સપાટી પર ચાલતી કે દોડતી વખતે સાવચેત રહો.
• ઇજા પછી સાવચેતી: જો તમને ભૂતકાળમાં મચકોડ આવ્યો હોય, તો પ્રવૃત્તિઓ પર પાછા ફરતી વખતે ધીમે ધીમે શરૂઆત કરો અને જરૂર પડ્યે એન્કલ બ્રેસનો ઉપયોગ કરો.

તારણ:

પગની ઘૂંટીમાં મચકોડ એ એક સામાન્ય ઇજા છે, પરંતુ તેની યોગ્ય સારવાર અને પુનર્વસન ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. જો લક્ષણો ગંભીર હોય અથવા સુધારો ન થતો હોય, તો તાત્કાલિક ડોક્ટરની સલાહ લેવી જરૂરી છે. યોગ્ય સંભાળ અને નિવારક પગલાં અપનાવીને તમે તમારા પગની ઘૂંટીને સ્વસ્થ રાખી શકો છો અને ફરીથી ઇજા થવાનું જોખમ ઘટાડી શકો છો. તમારા સ્વાસ્થ્યને પ્રાથમિકતા આપો!