સાઇટીક ચેતા (Sciatic Nerve)

સામાન્ય રીતે કમર, પગ અથવા નિતંબના ભાગમાં થતાં દુખાવાને લોકો સાઇટીકાનો દુખાવો સમજે છે. સાઇટીકા ચેતા શરીરમાં સૌથી લાંબી ચેતા હોય છે. આ ચેતા કમરથી પગ સુધી જાય છે. ઘણીવાર આ ચેતામાં ઇજા થવાને કારણે દુખાવો થઈ શકે છે જેને સાઇટીકાનો દુખાવો કહેવામાં આવે છે. આ આર્ટિકલમાં આપણે સાઇટીકા ચેતા વિશે વાત કરીશું.

Table of Contents

સાઇટીકા ચેતા (Sciatic Nerve)

આ ચેતા કમરના નીચેના ભાગ (લમ્બર સ્પાઇન) થી શરૂ થાય છે, નિતંબમાંથી પસાર થઈને દરેક પગની પાછળના ભાગમાં ઘૂંટી સુધી જાય છે.

સાઇટીકા ચેતાનું મુખ્ય કાર્ય પગના સ્નાયુઓને નિયંત્રિત કરવું અને પગમાં સંવેદના પહોંચાડવાનું છે. આ ચેતા કરોડરજ્જુના પાંચ અલગ-અલગ ચેતા મૂળ (L4 થી S3) ના સમૂહથી બનેલી છે.

જ્યારે આ ચેતા કોઈ કારણસર દબાઈ જાય, ખેંચાઈ જાય, અથવા ઈજાગ્રસ્ત થાય છે, ત્યારે તીવ્ર દુખાવો થાય છે. આ સ્થિતિને “સાઇટીકા” (Sciatica) કહેવામાં આવે છે.

સાઇટીકાના કારણો

સાઇટીકાના દુખાવાના કેટલાક સામાન્ય કારણો નીચે મુજબ છે:

હર્નિએટેડ ડિસ્ક (Herniated Disc): કરોડરજ્જુના મણકા વચ્ચે આવેલી જેલી જેવી ડિસ્ક જ્યારે બહાર નીકળી જાય છે, ત્યારે તે સાઇટીકા ચેતા પર દબાણ કરે છે. આ સાઇટીકાનું સૌથી સામાન્ય કારણ છે.
સ્પાઇનલ સ્ટેનોસિસ (Spinal Stenosis): કરોડરજ્જુની નળી (Spinal Canal) સાંકડી થઈ જવાને કારણે ચેતા પર દબાણ આવે છે. આ ખાસ કરીને મોટી ઉંમરના લોકોમાં જોવા મળે છે.
પિરીફોર્મિસ સિન્ડ્રોમ (Piriformis Syndrome): નિતંબમાં આવેલો પિરીફોર્મિસ સ્નાયુ જ્યારે સાઇટીકા ચેતા પર દબાણ કરે છે, ત્યારે આ દુખાવો થાય છે.
સ્પોન્ડિલોલિસ્થેસિસ (Spondylolisthesis): જ્યારે કરોડરજ્જુનો એક મણકો બીજા મણકા પરથી સરકી જાય છે, ત્યારે પણ સાઇટીકા ચેતા દબાઈ શકે છે.
ઈજા (Injury): કરોડરજ્જુ કે નિતંબના ભાગમાં ઈજા થવાથી પણ સાઇટીકા થઈ શકે છે.

સાઇટીકાના લક્ષણો

સાઇટીકાના લક્ષણો નીચે મુજબ હોઈ શકે છે:

કમરના નીચેના ભાગથી નિતંબ અને પગ સુધી તીવ્ર દુખાવો.
દુખાવો સામાન્ય રીતે એક જ પગમાં થાય છે.
પગમાં ઝણઝણાટી, બળતરા અથવા કળતર થવું.
પગ કે પગના પંજામાં નબળાઈ અથવા સંવેદનામાં ઘટાડો.
ખાંસી, છીંક કે લાંબા સમય સુધી બેસી રહેવાથી દુખાવો વધી શકે છે.

નિવારણ અને સારવાર

સાઇટીકાની સારવાર માટે ડોક્ટરની સલાહ લેવી જરૂરી છે. ડૉક્ટર શારીરિક તપાસ અને મેડિકલ હિસ્ટ્રીના આધારે નિદાન કરશે.

સારવારમાં નીચેના ઉપચારનો સમાવેશ થઈ શકે છે:

આરામ: તીવ્ર દુખાવાના સમયે થોડા સમય માટે આરામ કરવો હિતાવહ છે.
દવાઓ: દુખાવા અને બળતરા ઘટાડવા માટે ડૉક્ટર પેઇનકિલર્સ, સ્નાયુઓને આરામ આપતી દવાઓ અથવા એન્ટિ-ઈન્ફ્લેમેટરી દવાઓ આપી શકે છે.
ફિઝીયોથેરાપી (Physiotherapy): ફિઝીયોથેરાપિસ્ટ દ્વારા કસરતો અને સ્ટ્રેચિંગ કરવાથી સ્નાયુઓને મજબૂત બનાવી શકાય છે અને ચેતા પરનું દબાણ ઘટાડી શકાય છે.
ગરમ અને ઠંડો શેક: દુખાવાની જગ્યા પર ગરમ કે ઠંડો શેક કરવાથી પણ રાહત મળી શકે છે.
સર્જરી: જો રૂઢિચુસ્ત ઉપચારથી રાહત ન મળે તો ડૉક્ટર સર્જરીની સલાહ આપી શકે છે.

નિષ્કર્ષ

સાઇટીકા ચેતા આપણા શરીરનો એક મહત્વનો ભાગ છે. જો તમને સાઇટીકાના કોઈ પણ લક્ષણો દેખાય તો તરત જ ડૉક્ટરની સલાહ લો. નિયમિત કસરત, યોગ્ય મુદ્રા (posture) અને સ્વસ્થ જીવનશૈલી અપનાવીને સાઇટીકા જેવી સમસ્યાથી બચી શકાય છે.