હાડકાં તૂટ્યા પછી ફિઝિયોથેરાપી કેમ જરૂરી છે

જ્યારે કોઈ વ્યક્તિના શરીરનું હાડકું તૂટી જાય છે (Fracture), ત્યારે તબીબી પ્રક્રિયામાં સૌ પ્રથમ ડૉક્ટર દ્વારા હાડકાંને યોગ્ય સ્થાને ગોઠવીને તેને પ્લાસ્ટર (Cast) અથવા સર્જરી દ્વારા સ્થિર કરવામાં આવે છે. હાડકું સાંધવાની આ પ્રક્રિયા સંપૂર્ણપણે જરૂરી છે, પરંતુ તે માત્ર અડધી લડાઈ છે.

પ્લાસ્ટર નીકળી ગયા પછી અથવા સર્જરીના આરામગાળા પછી શરૂ થતી ફિઝિયોથેરાપી (Physiotherapy) પ્રક્રિયા, તૂટેલા હાડકાં પછીના જીવનની ગુણવત્તા માટે અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ છે.

ફ્રેક્ચર પછી ફિઝિયોથેરાપી શા માટે અનિવાર્ય છે, તે નીચેના મુખ્ય કારણો દ્વારા સમજી શકાય છે:

1. જકડાયેલા સાંધાને ખોલવા અને ગતિશીલતા (Mobility) પાછી મેળવવા

જ્યારે કોઈ અંગ લાંબા સમય સુધી પ્લાસ્ટર અથવા સ્પ્લિંટમાં સ્થિર રાખવામાં આવે છે, ત્યારે તે સાંધાને ગતિહીનતાને કારણે ગંભીર નુકસાન પહોંચાડે છે.

• સાંધાની જકડન (Joint Stiffness): લાંબા સમય સુધી અચલિત રહેવાથી સાંધાની આસપાસના અસ્થિબંધન (Ligaments) અને કૅપ્સ્યૂલ (Capsule) ટૂંકા અને સખત બની જાય છે. પરિણામે, પ્લાસ્ટર કાઢ્યા પછી તે સાંધાને હલાવવો અત્યંત પીડાદાયક અને મુશ્કેલ બને છે.
• ફિઝિયોથેરાપીનો રોલ: ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ હળવી મેન્યુઅલ થેરાપી (Manual Therapy), મોબિલાઇઝેશન અને ક્રમશઃ ગતિશીલતા કસરતો (Range of Motion Exercises) દ્વારા સાંધાની જકડન દૂર કરે છે. આનાથી સાંધાની ગતિની સામાન્ય શ્રેણી (Full ROM) ધીમે ધીમે પુનઃસ્થાપિત થાય છે.

2. નબળા પડેલા સ્નાયુઓની શક્તિ પુનઃસ્થાપિત કરવા

પ્લાસ્ટરના સમયગાળા દરમિયાન, તે અંગના સ્નાયુઓનો ઉપયોગ થતો નથી, જેના કારણે ઝડપથી સ્નાયુઓનું નબળાઈ (Atrophy) આવે છે.

• સ્નાયુઓની નબળાઈ: ઉપયોગ ન થવાને કારણે સ્નાયુઓ કદમાં નાના અને ખૂબ નબળા બની જાય છે. આ નબળાઈને કારણે સામાન્ય કાર્યો કરવા અશક્ય બની જાય છે.
• ફિઝિયોથેરાપીનો રોલ: ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ તૂટેલા હાડકાંના ઉપચારના તબક્કાને ધ્યાનમાં રાખીને, સૌ પ્રથમ આઇસોમેટ્રિક કસરતો (Isometric Exercises) (જેમાં સાંધો હાલતો નથી) થી શરૂઆત કરે છે. ત્યારબાદ, પ્રતિકારક બેન્ડ (Resistance Bands) અને વજનનો ઉપયોગ કરીને ક્રમશઃ મજબૂતીકરણ કસરતો (Strengthening Exercises) દ્વારા સ્નાયુઓની ખોવાયેલી શક્તિ પાછી લાવે છે.

3. લોહીનું પરિભ્રમણ સુધારવા અને સોજો ઘટાડવા

ઈજાગ્રસ્ત ભાગમાં સોજો (Swelling) અને રક્ત પરિભ્રમણ (Blood Circulation) માં ઘટાડો એ ફ્રેક્ચર પછીની સામાન્ય સમસ્યાઓ છે.

• સોજાની સમસ્યા: સોજો પીડામાં વધારો કરે છે અને સાંધાની ગતિમાં અવરોધ પેદા કરે છે.
• ફિઝિયોથેરાપીનો રોલ: ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ સોજો ઘટાડવા માટે મેન્યુઅલ લિમ્ફેટિક ડ્રેનેજ (હળવી માલિશ), બરફનો ઉપયોગ (Cryotherapy) અને અસરગ્રસ્ત અંગને ઊંચો રાખવાની (Elevation) સલાહ આપે છે. કસરતો પોતે જ રક્ત પરિભ્રમણને સુધારે છે, જેનાથી ઉપચાર પ્રક્રિયા ઝડપી બને છે.

4. સંતુલન (Balance) અને ચાલવાની રીત સુધારવા

જો પગનું હાડકું તૂટ્યું હોય, તો વ્યક્તિ લાંબા સમય સુધી તેના પર ભાર મૂકી શકતી નથી. આને કારણે, જ્યારે ફરીથી ચાલવાનું શરૂ કરવામાં આવે છે, ત્યારે ચાલવાની રીત (Gait) અસામાન્ય બની જાય છે અને સંતુલન ખોરવાય છે.

• અસંતુલન: નબળા સ્નાયુઓ અને અંગના લાંબા સમય સુધીના બિનઉપયોગને કારણે શરીરનું સંતુલન જોખમાય છે.
• ફિઝિયોથેરાપીનો રોલ: ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ સૌ પ્રથમ, ટેકો (વૉકર કે લાકડી) સાથે યોગ્ય રીતે વજન નાખવાનું (Weight Bearing) શીખવે છે. ત્યારબાદ, સંતુલન તાલીમ (Balance Training), ચાલવાની કસરતો અને યોગ્ય મુદ્રા (Posture) જાળવવાની તાલીમ આપવામાં આવે છે, જેથી દર્દી સામાન્ય અને સુરક્ષિત રીતે ચાલી શકે.

5. પુનઃઈજા (Re-injury) નું જોખમ ઘટાડવા

જો મજબૂતીકરણ અને ગતિશીલતા પુનઃસ્થાપિત ન થાય, તો દર્દી અન્ય હાડકાં કે સ્નાયુઓને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે અથવા તૂટેલા હાડકાં પર વધુ પડતો ભાર મૂકી શકે છે.

• ફિઝિયોથેરાપીનો રોલ: ફિઝિયોથેરાપી સ્નાયુઓને સંતુલિત કરે છે અને સાંધાની સ્થિરતા (Joint Stability) વધારે છે. આનાથી ભવિષ્યમાં તે જ જગ્યાએ ફરીથી ફ્રેક્ચર થવાનું કે અન્ય ઈજા થવાનું જોખમ ઘટે છે.

નિષ્કર્ષ

હાડકું તૂટ્યા પછી ફિઝિયોથેરાપી માત્ર એક ‘વૈકલ્પિક’ ઉપચાર નથી, પરંતુ સફળ અને સંપૂર્ણ પુનઃપ્રાપ્તિ માટેની આવશ્યકતા છે. તે માત્ર શારીરિક શક્તિ જ નહીં, પરંતુ દર્દીનો પોતાના શરીર પ્રત્યેનો આત્મવિશ્વાસ પણ પાછો લાવે છે, જેનાથી તે વગર સહારે ફરીથી દૈનિક કાર્યો કરી શકે છે. ફ્રેક્ચર પછી, તમારા ડૉક્ટરની સલાહ મુજબ વહેલી તકે ફિઝિયોથેરાપિસ્ટનો સંપર્ક કરવો અને તેમના વ્યક્તિગત પુનર્વસન કાર્યક્રમનું નિયમિત પાલન કરવું જ યોગ્ય માર્ગ છે.