ઘૂંટણમાં કરકરાટ અવાજ – કારણ અને ઉપચાર

ઘૂંટણમાં કટકટાટ અવાજ: કારણો, નિદાન અને અસરકારક ઉપચાર 🦵🔊

ઘૂંટણમાં કટકટાટ અવાજ (Knee Crepitus) એક સામાન્ય સમસ્યા છે, જે ઘણા લોકોને અનુભવાય છે. આ અવાજ ક્યારેક ચાલતી વખતે, સીડીઓ ચઢતી વખતે, કે ઘૂંટણને વાળતી વખતે અથવા સીધો કરતી વખતે આવે છે. આ અવાજ ક્યારેક ચુસ્ત-ચુસ્ત, ફસ-ફસ, કે કરકરાટ જેવો હોઈ શકે છે.

જો આ અવાજ સાથે પીડા (Pain) કે સોજો (Swelling) ન હોય, તો તે સામાન્ય રીતે ચિંતાનો વિષય નથી. જો કે, જો તે પીડા સાથે સંકળાયેલો હોય, તો તે ઘણીવાર ઘૂંટણની અંદરની કોઈ સમસ્યાનો સંકેત આપી શકે છે.

આ લેખમાં આપણે ઘૂંટણના કટકટાટ અવાજના મુખ્ય કારણો, તેની પાછળનું વિજ્ઞાન અને તેના ઉપચાર માટેના સલામત અને અસરકારક વિકલ્પો વિશે વિગતવાર ચર્ચા કરીશું.

I. કટકટાટ અવાજનું વૈજ્ઞાનિક કારણ (The Science Behind Crepitus)

ઘૂંટણમાં અવાજ આવવાના કારણો જટિલ હોઈ શકે છે, પરંતુ મોટા ભાગના કિસ્સાઓમાં, તે નીચેનામાંથી એક સાથે જોડાયેલા હોય છે:

૧. ગેસના પરપોટા (Gas Bubbles)

સાંધાની અંદર સિનોવિયલ પ્રવાહી (Synovial Fluid) હોય છે, જે સાંધાને લુબ્રિકેટ કરે છે. જ્યારે સાંધો ખેંચાય છે અથવા ઝડપથી વળે છે, ત્યારે આ પ્રવાહીમાં દબાણના ફેરફારને કારણે નાના ગેસના પરપોટા (મુખ્યત્વે નાઇટ્રોજન) બને છે અને ફૂટે છે. આનાથી આવતો અવાજ મોટાભાગે કોઈ પીડાનું કારણ બનતો નથી અને તે સંપૂર્ણપણે સામાન્ય છે.

૨. રજ્જૂ અને અસ્થિબંધનનું ઘર્ષણ (Friction of Tendons and Ligaments)

જ્યારે તમે ઘૂંટણને વાળો છો, ત્યારે રજ્જૂ (Tendons) અને અસ્થિબંધન (Ligaments) ઘૂંટણના હાડકાં (Bone) અને અન્ય બંધારણો પરથી પસાર થાય છે. જો આ રજ્જૂ થોડા કડક હોય, તો તે હાડકા પર ઘસાઈ શકે છે, જેનાથી કટકટાટ કે ક્લિક જેવો અવાજ આવે છે.

૩. કાર્ટિલેજનું ઘસારો (Cartilage Wear and Tear)

ઘૂંટણના કટકટાટનું સૌથી ચિંતાજનક અને પીડાદાયક કારણ **કાર્ટિલેજ (Cartilage)**નો ઘસારો હોઈ શકે છે. કાર્ટિલેજ હાડકાંના છેડાને આવરી લે છે અને સરળ ગતિ માટે ગાદી પૂરી પાડે છે.

• ઓસ્ટિઓઆર્થરાઇટિસ (Osteoarthritis – OA): આ સ્થિતિમાં કાર્ટિલેજ ઘસાઈ જાય છે, જેનાથી હાડકાં એકબીજા સાથે ઘસાય છે, પરિણામે પીડા સાથે કર્કશ, પીડાદાયક કટકટાટ અવાજ આવે છે.
• કોન્ડ્રોમાલેસિયા પેટેલા (Chondromalacia Patella): આમાં ઘૂંટણની ઢાંકણી (Patella) નીચેનું કાર્ટિલેજ નરમ પડી જાય છે અને ઘસાય છે.

II. મુખ્ય કારણો અને નિદાન (Main Causes and Diagnosis)

ઘૂંટણની કટકટાટ પીડાદાયક હોય ત્યારે તેને ગંભીરતાથી લેવું જોઈએ.

૧. ઓસ્ટિઓઆર્થરાઇટિસ (OA)

• લક્ષણો: સવારે સાંધામાં જકડન, લાંબા સમય સુધી બેઠા પછી દુખાવો, અને હલનચલન સાથે પીડાદાયક કરકરાટ અવાજ.
• નિદાન: ડૉક્ટર સામાન્ય રીતે એક્સ-રે (X-ray) દ્વારા સાંધાના વિસ્તારમાં કાર્ટિલેજના નુકસાન અને હાડકાના સ્પર્સ (Bone Spurs)ની તપાસ કરે છે.

૨. મેનિસ્કસનું ફાટવું (Meniscus Tear)

મેનિસ્કસ ઘૂંટણની અંદર C-આકારની કાર્ટિલેજની ગાદી છે. ઈજા કે આઘાતને કારણે તે ફાટી શકે છે.

• લક્ષણો: ઘૂંટણમાં તીવ્ર દુખાવો, સોજો, અને ઘૂંટણને લોક (Locking) થવાની લાગણી, જેની સાથે મોટાભાગે તીવ્ર ક્લિક અવાજ આવે છે.
• નિદાન: શારીરિક તપાસ અને એમઆરઆઈ (MRI) સ્કેનનો ઉપયોગ થાય છે.

૩. ઘૂંટણની ઢાંકણીનું અસંતુલન (Patellar Maltracking)

જ્યારે ઘૂંટણની ઢાંકણી યોગ્ય રીતે તેની ખાંચમાં ઉપર-નીચે સરકતી નથી અને ઘસાઈ જાય છે.

• લક્ષણો: ઘૂંટણની આગળના ભાગમાં દુખાવો, ખાસ કરીને સીડી ઉતરતી વખતે, અને ક્યારેક કર્કશ અવાજ.
• નિદાન: ફિઝીયોથેરાપિસ્ટ દ્વારા ગતિનું મૂલ્યાંકન (Gait Analysis) અને પેટેલર ટ્રૅકિંગની તપાસ.

III. અસરકારક ઉપચાર અને ફિઝિયોથેરાપી (Effective Treatment and Physiotherapy)

જો કટકટાટ અવાજ પીડાદાયક હોય, તો સારવારનો હેતુ પીડા અને સોજાને ઘટાડવાનો અને ઘૂંટણની આસપાસની માસપેશીઓને મજબૂત કરવાનો હોય છે.

૧. ફિઝિયોથેરાપી (Physiotherapy)

ફિઝિયોથેરાપી એ કટકટાટનો ઉપચાર કરવાનો સૌથી અસરકારક બિન-સર્જિકલ માર્ગ છે.

• માસપેશીઓને મજબૂત બનાવવી: નબળી ક્વાડ્રિસેપ્સ (Quadriceps) અને હિપ માસપેશીઓ (ખાસ કરીને ગ્લુટ્સ) ઘૂંટણ પરના ભારને વધારી શકે છે. ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ આ માસપેશીઓને મજબૂત કરવા માટે કસરતો શીખવશે, જેમ કે:
  • સ્ટ્રેટ લેગ રેઇઝ (Straight Leg Raises): પગને સીધો રાખીને ઉપર ઉઠાવવો.
  • હિપ એબ્ડક્શન (Hip Abduction) અને એડ્ડક્શન (Adduction): હિપની આસપાસની માસપેશીઓને મજબૂત કરવી.
  • વોલ સ્ક્વોટ્સ (Wall Squats): દિવાલના ટેકે ધીમા અને નિયંત્રિત સ્ક્વોટ્સ કરવા.
• મોબિલિટી (Mobility) અને સ્ટ્રેચિંગ: કડક હેમસ્ટ્રિંગ (Hamstring) અને વાછરડાની માસપેશીઓને ખેંચવાથી ઘૂંટણ પરનો ખેંચાણ ઓછો થાય છે.
• ટેપિંગ (Taping): ક્યારેક ઘૂંટણની ઢાંકણીને યોગ્ય રીતે માર્ગદર્શન આપવા માટે ખાસ ટેપનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.

૨. જીવનશૈલીમાં ફેરફાર અને સ્વ-સંભાળ (Self-Care)

• વજન નિયંત્રણ: શરીરનું વધારાનું વજન ઘૂંટણના સાંધા પરના ભારને વધારે છે અને કાર્ટિલેજને ઝડપથી ઘસે છે. વજન ઘટાડવું એ કટકટાટ સાથે સંકળાયેલ પીડાને ઘટાડવાનો સૌથી અસરકારક રસ્તો છે.
• આઇસિંગ (Icing): કસરત પછી અથવા દુખાવો વધે ત્યારે બરફ લગાવવાથી સોજો અને પીડા ઓછી થાય છે.
• નીચી અસરવાળી કસરતો (Low-Impact Exercise): દોડવા (Running)ને બદલે તરવું (Swimming), સાયકલ ચલાવવું (Cycling), અથવા ચાલવું (Walking) જેવી કસરતો કરો, જે સાંધા પર ઓછો ભાર નાખે છે.

૩. તબીબી સારવાર (Medical Treatment)

જો પીડા ગંભીર હોય:

• NSAIDs: ડૉક્ટર પીડા અને સોજા ઘટાડવા માટે બિન-સ્ટીરોઇડલ એન્ટિ-ઇન્ફ્લેમેટરી દવાઓ (NSAIDs) લખી શકે છે.
• ઇન્જેક્શન: ગંભીર ઓસ્ટિઓઆર્થરાઇટિસના કિસ્સામાં, સાંધામાં કોર્ટીકોસ્ટેરોઇડ્સ અથવા હાયલ્યુરોનિક એસિડના ઇન્જેક્શન આપવામાં આવી શકે છે.
• સર્જરી: જો મેનિસ્કસ ફાટી ગયો હોય અથવા કાર્ટિલેજને ગંભીર નુકસાન થયું હોય, તો તેને ઠીક કરવા માટે આર્થ્રોસ્કોપિક સર્જરી (Arthroscopic Surgery)ની જરૂર પડી શકે છે.

IV. તારણ (Conclusion)

ઘૂંટણમાં કટકટાટ અવાજ મોટાભાગે હાનિકારક નથી, પરંતુ પીડા સાથેનો કટકટાટ હંમેશા ગંભીર સાંધાની સમસ્યાનો સંકેત હોઈ શકે છે. આ કિસ્સામાં, તેને ક્યારેય અવગણવું જોઈએ નહીં. એક યોગ્ય ફિઝિયોથેરાપી પ્રોગ્રામ ઘૂંટણની આસપાસની માસપેશીઓને મજબૂત કરીને, સાંધાના અસંતુલનને સુધારીને અને વજનને નિયંત્રિત કરીને પીડાને નોંધપાત્ર રીતે ઘટાડી શકે છે અને સાંધાના લાંબા ગાળાના સ્વાસ્થ્યને જાળવી શકે છે.

યાદ રાખો, પીડામુક્ત જીવન માટે સમયસર નિદાન અને સક્રિય ઉપચાર આવશ્યક છે. જો તમને પીડા અનુભવાય તો વ્યાવસાયિક તબીબી સલાહ લેવી શ્રેષ્ઠ છે.