એન્ડોમેટ્રિઓસિસ (Endometriosis)
એન્ડોમેટ્રિઓસિસ (Endometriosis): એક ગંભીર સ્ત્રીરોગ
એન્ડોમેટ્રિઓસિસ એ સ્ત્રીઓમાં થતો એક ગંભીર અને પીડાદાયક રોગ છે. આ સ્થિતિમાં યોનિની અંદરના ઊતરની જેમ દેખાતા કોષો (એન્ડોમેટ્રિયમ જેવી રચના) ગર્ભાશયની બહાર ઉગે છે. સામાન્ય રીતે આ કોષો ગર્ભાશયની અંદર હોય છે અને દર મહિને માસિક ધર્મ દરમિયાન છૂટો પડે છે. પરંતુ જ્યારે એન્ડોમેટ્રિઓસિસ હોય, ત્યારે આ કોષો ગર્ભાશયની બહાર – જેમ કે ડિમ્બાશય (ovaries), ફેલોપિયન ટ્યુબ્સ, પેટની દીવાલ વગેરે પર ઉગે છે. આ કોષો પણ માસિક ધર્મ દરમિયાન રક્તસ્ત્રાવ કરે છે, પણ બહાર ન નીકળી શકતાં આનો દુઃખાવો, સોજો અને ચેપ જેવા લક્ષણો દેખાઈ શકે છે.
એન્ડોમેટ્રિઓસિસના મુખ્ય લક્ષણો
એન્ડોમેટ્રિઓસિસના લક્ષણો દરેક સ્ત્રીમાં અલગ-અલગ હોઈ શકે છે. કેટલાક સામાન્ય લક્ષણો નીચે મુજબ છે:
- તિવ્ર પેઢાની દુખાવા (Dysmenorrhea): માસિક સમયે સામાન્ય કરતા વધુ તીવ્ર દુખાવા થાય છે, જે પીઠમાં કે પગમાં પણ ફેલાઈ શકે છે.
- લૈંગિક સંબંધ દરમ્યાન દુખાવો (Dyspareunia): સંભોગ દરમ્યાન અથવા પછી દુખાવો અનુભવાય છે.
- પ્રમેહ અથવા મૂત્ર પ્રસ્રાવમાં દુખાવો: પેશાબ કરતા સમયે દુખાવો થાય છે, ખાસ કરીને માસિક દરમિયાન.
- ઉણપ પ્રજનન ક્ષમતા (Infertility): એન્ડોમેટ્રિઓસિસના કારણે ગર્ભધારણ થવામાં મુશ્કેલી આવી શકે છે.
- થાક અને થાકાવટ: હોર્મોનલ અસંતુલન અને સતત દુખાવાને લીધે શરીર થાકી જાય છે.
- અન્ય લક્ષણો: કબજિયાત, ડાયેરિયા, પેટની ફૂલો, ઉલટી જેવી સમસ્યાઓ પણ જોવા મળે છે.
એન્ડોમેટ્રિઓસિસના કારણો
હાલ સુધી એન્ડોમેટ્રિઓસિસના ચોક્કસ કારણો જાણી શકાયાં નથી, પણ કેટલાક સંભવિત કારણો નીચે મુજબ છે:
- હોર્મોનલ અને ઇમ્યુન સિસ્ટમની ખામી: શરીરની રક્ષણાત્મક પદ્ધતિઓ યોગ્ય રીતે કાર્ય ન કરતી હોવાને કારણે એન્ડોમેટ્રિયમ જેવા કોષો બહાર ઉગે છે.
- જીન્સ (Ancestry): કુટુંબમાં કોઈને એન્ડોમેટ્રિઓસિસ હોય તો બીજાં સભ્યોને પણ તેની શક્યતા વધી જાય છે.
- શસ્ત્રક્રિયા પછી કોષોનું પ્રવાહ: ગર્ભાશયની સર્જરી પછી એન્ડોમેટ્રિયલ કોષો શરીરના બીજા ભાગમાં ફેલાઈ શકે છે.
રોગનું નિદાન કેવી રીતે થાય?
એન્ડોમેટ્રિઓસિસનું નિદાન નીચેના ધોરણે થાય છે:
- વૈદ્યક ઇતિહાસ અને લક્ષણોની ચર્ચા: ડોક્ટર તબીબી ઇતિહાસ અને લક્ષણો વિશે માહિતી મેળવે છે.
- પેલ્વિક તપાસ: આંતરિક અવયવોની તપાસ માટે ડોક્ટર પેલ્વિક પરીક્ષણ કરે છે.
- અલ્ટ્રાસાઉન્ડ અથવા MRI: ડિમ્બાશય કે પેટના અન્ય અવયવોમાં કોષોની સ્થિતિ જાણવા માટે.
- લૅપ્રોસ્કોપી: શસ્ત્રક્રિયા દ્વારા પેલ્વિસની અંદર નાની કેમેરાની મદદથી કોષોની યથાર્થ સ્થિતિ જોવામાં આવે છે. આ સૌથી વિશ્વસનીય રીત માનવામાં આવે છે.
એન્ડોમેટ્રિઓસિસના ઉપચાર
એન્ડોમેટ્રિઓસિસનો ઈલાજ તેના તીવ્રતા અને સ્ત્રીની આયુષ્યયાત્રાના વિવિધ પડાવ પર આધાર રાખે છે. સામાન્ય રીતે નીચેના ઉપાય લેવાય છે:
1. દવાઓ
- દર્દ નિવારક દવાઓ: પેઢાની દુખાવા માટે નોનસ્ટેરોઈડલ ઍન્ટી-ઇન્ફ્લેમેટરી ડ્રગ્સ (NSAIDs) જેવી કે ઇબુપ્રોફેન.
- હોર્મોનલ થેરાપી: જેવી કે બર્થ કંટ્રોલ પિલ્સ, GnRH એગોનિસ્ટ્સ, પ્રોજેસ્ટિન વગેરે, જે હોર્મોનનું સ્તર નિયંત્રિત કરીને એન્ડોમેટ્રિયલ કોષોની વૃદ્ધિને અટકાવે છે.
2. શસ્ત્રક્રિયા (Surgery)
- જો દવાઓથી રાહત ન મળે તો લૅપ્રોસ્કોપિક સર્જરી કરીને એન્ડોમેટ્રિયલ કોષો દૂર કરવામાં આવે છે.
- ગંભીર મામલામાં ગર્ભાશય અને ડિમ્બાશય કાઢવાની હિસ્ટ્રેક્ટોમિ પણ કરવામાં આવે છે.
3. પ્રાકૃતિક ઉપચાર અને જીવનશૈલીમાં ફેરફાર
- યોગાસન, ધ્યાન, ગરમ પાણીના પેક અને હળવી કસરતોથી દુખાવામાં રાહત મળી શકે છે.
- ઓમેગા-3 ફેટી ઍસિડથી ભરપૂર આહાર, કેફીન અને રિફાઇન્ડ ખોરાકથી દૂર રહેવું.
એન્ડોમેટ્રિઓસિસ અને ગર્ભધારણ
ઘણાં કેસોમાં એન્ડોમેટ્રિઓસિસ ધરાવતી સ્ત્રીઓને ગર્ભધારણ કરવામાં મુશ્કેલી આવી શકે છે. એન્ડોમેટ્રિયલ કોષો ડિમ્બાશય અને ફેલોપિયન ટ્યુબ્સને અવરોધે છે, જે ફર્ટિલિટી માટે જરૂરી છે. જો મહિલાની ઉંમર ઓછી હોય તો લૅપ્રોસ્કોપી કે દવાઓ દ્વારા પ્રજનન ક્ષમતા સુધારી શકાય છે. કેટલીકવાર આર્ટિફિશિયલ રીપ્રોડક્ટિવ ટેક્નોલોજી (IVF) પણ ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે.
નિષ્કર્ષ
ગર્ભાશયના ફાઇબ્રોઇડ્સ એ એક સામાન્ય સ્થિતિ છે જે ઘણી સ્ત્રીઓમાં જોવા મળે છે. જોકે તે કેન્સરયુક્ત નથી, તે જીવનની ગુણવત્તાને અસર કરતા લક્ષણો પેદા કરી શકે છે. જો તમને ફાઇબ્રોઇડ્સના કોઈ લક્ષણોનો અનુભવ થાય, તો સમયસર નિદાન અને યોગ્ય સારવાર માટે ડોક્ટરની સલાહ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે. ડોક્ટર તમારી પરિસ્થિતિનું મૂલ્યાંકન કરીને તમારા માટે શ્રેષ્ઠ સારવાર યોજના નક્કી કરવામાં મદદ કરશે.
