ખભાની ડિસ્લોકેશન પછી કસરતો

ખભાનું ડિસ્લોકેશન (Shoulder Dislocation), એટલે કે ખભાના સાંધાનું તેના સ્થાનેથી ખસી જવું, એ એક અત્યંત પીડાદાયક અને સામાન્ય ઈજા છે. ખભાનો સાંધો શરીરનો સૌથી વધુ ગતિશીલ સાંધો હોવાથી, તે અસ્થિરતા (Instability) માટે સંવેદનશીલ છે. ડિસ્લોકેશન પછી, સાંધાની આસપાસના અસ્થિબંધન (Ligaments), કૅપ્સ્યૂલ (Capsule) અને સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ, રોટેટર કફ (Rotator Cuff) સ્નાયુઓ ખેંચાઈ જાય છે અથવા નુકસાન પામે છે.

સફળ અને કાયમી પુનઃપ્રાપ્તિ માટે, માત્ર સાંધાને યોગ્ય સ્થાને પાછો લાવવો (Reduction) જ પૂરતો નથી, પરંતુ નિયમિત અને ક્રમિક કસરતો (Rehabilitation Exercises) કરવી અનિવાર્ય છે. આ કસરતો ખભાની સ્થિરતા, શક્તિ અને ગતિશીલતા (Mobility) પાછી મેળવવામાં મદદ કરે છે અને ભવિષ્યમાં ડિસ્લોકેશનનું જોખમ ઘટાડે છે.

પુનર્વસન પ્રક્રિયાના તબક્કાઓ (Phases of Rehabilitation)

ખભાના ડિસ્લોકેશન પછીની કસરતો ત્રણ મુખ્ય તબક્કામાં વહેંચાયેલી હોય છે. દરેક તબક્કામાં આગળ વધતા પહેલા ડૉક્ટર અથવા ફિઝિયોથેરાપિસ્ટની સલાહ લેવી અને તેમની મંજૂરી મેળવવી અત્યંત જરૂરી છે.

તબક્કો 1: રક્ષણ અને સ્થિરતા (Phase 1: Protection and Immobilization)

સમયગાળો: સામાન્ય રીતે 1 થી 3 અઠવાડિયા (ડૉક્ટરની સલાહ મુજબ)

આ તબક્કાનો મુખ્ય હેતુ ખભાના સાંધાને આરામ આપવાનો અને સોજો-પીડા ઘટાડવાનો છે. આ સમય દરમિયાન ખભાને સ્લિંગ (Sling) માં રાખવામાં આવે છે.

કસરતો:

1. પેન્ડુલમ કસરતો (Pendulum Exercises):
   • પદ્ધતિ: કમરથી આગળ ઝુકો અને ઈજાગ્રસ્ત હાથને મુક્તપણે નીચે લટકવા દો. પીડા રહિત રીતે, તમારા શરીરનો ઉપયોગ કરીને હાથને ગોળ ફેરવો (નાના વર્તુળોમાં), ઘડિયાળના કાંટાની દિશામાં અને વિરુદ્ધ દિશામાં.
   • હેતુ: સાંધાની કેપ્સ્યૂલને હળવાશથી ગતિ આપવી અને જકડતા (Stiffness) અટકાવવી.
2. હાથ અને કાંડાની કસરતો:
   • પદ્ધતિ: સ્લિંગમાં રહેતી વખતે, કોણીથી નીચેના હાથ અને કાંડાને મુક્ત કરો અને આંગળીઓ, કાંડાને વાળવાની અને સીધા કરવાની કસરતો નિયમિત કરો.
   • હેતુ: હાથના નીચેના ભાગમાં રક્ત પરિભ્રમણ જાળવવું અને સ્નાયુઓની નબળાઈ અટકાવવી.

તબક્કો 2: ગતિશીલતાની પુનઃપ્રાપ્તિ (Phase 2: Range of Motion Restoration)

સમયગાળો: સામાન્ય રીતે 3 થી 6 અઠવાડિયા (જ્યારે પીડા ઓછી થાય ત્યારે શરૂ થાય છે)

આ તબક્કાનો હેતુ ખભાની ગતિની સામાન્ય શ્રેણી (Full Range of Motion – ROM) પીડા રહિત રીતે પાછી મેળવવાનો છે.

કસરતો:

1. ટેબલ સ્લાઇડ (Table Slides / Finger Walking):
   • પદ્ધતિ: ખુરશી પર બેસો. ઈજાગ્રસ્ત હાથને ટેબલ પર મૂકો. હાથને આગળની તરફ ધીમે ધીમે સ્લાઇડ કરો (કોણીને સીધી રાખીને), જ્યાં સુધી તમને હળવો ખેંચાણ અનુભવાય. પછી ધીમે ધીમે પાછા આવો.
   • વિકલ્પ: દીવાલ સામે ઊભા રહીને આંગળીઓ દ્વારા હાથને દીવાલ પર ઉપર ચડાવો (જેને ફિંગર વૉકિંગ કહેવાય છે).
   • હેતુ: ખભાને વાળવાની (Flexion) અને અપહરણ (Abduction – બાજુમાં ઉઠાવવાની) ગતિ પાછી મેળવવી.
2. કોણીને વાળવી (Elbow Flexion/Extension):
   • પદ્ધતિ: હાથને શરીરની બાજુમાં રાખીને ધીમે ધીમે કોણીને વાળો અને સીધી કરો.
   • હેતુ: દ્વિશિર (Biceps) સ્નાયુની કાર્યક્ષમતા જાળવવી.
3. આંતરિક અને બાહ્ય પરિભ્રમણ (Internal and External Rotation – Passive):
   • પદ્ધતિ: લાકડી અથવા છત્રીનો ઉપયોગ કરો. તંદુરસ્ત હાથ વડે લાકડીને પકડો અને ધીમે ધીમે ઈજાગ્રસ્ત ખભાને બહારની (External Rotation) અને અંદરની (Internal Rotation) તરફ ધકેલો.
   • હેતુ: ખભાના રોટેશનલ ROM ને વધારવું.

તબક્કો 3: મજબૂતીકરણ અને સ્થિરીકરણ (Phase 3: Strengthening and Stabilization)

સમયગાળો: સામાન્ય રીતે 6 અઠવાડિયા પછી (જ્યારે ગતિશીલતાની પૂર્ણ શ્રેણી પાછી મળે ત્યારે શરૂ થાય છે)

આ સૌથી મહત્ત્વનો તબક્કો છે. અહીં રોટેટર કફ અને ખભાને સ્થિર રાખતા સ્નાયુઓને મજબૂત કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવે છે.

કસરતો:

1. રોટેટર કફ મજબૂતીકરણ (Rotator Cuff Strengthening):
   • પદ્ધતિ: સ્થિતિસ્થાપક બેન્ડ (Resistance Band) નો ઉપયોગ કરીને બાહ્ય અને આંતરિક પરિભ્રમણની કસરતો કરો. કોણીને શરીરની બાજુમાં 90 ડિગ્રીએ વાળેલી રાખો. બેન્ડને ખેંચો અને ધીમે ધીમે પાછા આવો.
   • હેતુ: ખભાને સ્થિરતા પ્રદાન કરતા નાના સ્નાયુઓને મજબૂત કરવા, જે પુનઃડિસ્લોકેશનનું જોખમ ઘટાડે છે.
2. સ્કંધપટલ સ્થિરીકરણ (Scapular Stabilization):
   • પદ્ધતિ: ઊભા રહીને અથવા બેસીને, ખભાના બ્લેડ્સને ધીમે ધીમે એકબીજાની નજીક ખેંચો અને 5 સેકન્ડ સુધી પકડી રાખો. આ કસરત પાછળના સ્નાયુઓને મજબૂત બનાવે છે.
   • હેતુ: ખભાના સાંધાનો આધાર (Base) મજબૂત કરવો.
3. ન્યૂનતમ પ્રતિકાર સાથે ઉઠાવવું (Low Resistance Lifts):
   • પદ્ધતિ: હળવા વજન (ડમ્બેલ, 1 કિલોથી શરૂ કરીને) નો ઉપયોગ કરીને ખભાને આગળની તરફ ઉઠાવો (Flexion) અને બાજુમાં (Abduction) ઉઠાવો.
   • હેતુ: રોટેટર કફની કાર્યક્ષમતા વધારવી અને ખભાની મુખ્ય શક્તિ પુનઃસ્થાપિત કરવી.

કસરત દરમિયાન ધ્યાનમાં રાખવા જેવી બાબતો

• પીડા માર્ગદર્શિકા: કસરતો હળવા ખેંચાણ પેદા કરી શકે છે, પરંતુ તેનાથી તીવ્ર કે અસહ્ય પીડા થવી જોઈએ નહીં. જો પીડા વધે, તો કસરત તરત બંધ કરો.
• ધીરજ અને સાતત્ય: પુનર્વસન પ્રક્રિયામાં સમય લાગે છે. સંપૂર્ણ સ્વસ્થતા માટે 3 થી 6 મહિના અથવા તેથી વધુ સમય લાગી શકે છે. કસરતો નિયમિત અને સાતત્યપૂર્ણ રીતે કરવી જરૂરી છે.
• અતિશય ખેંચાણ ટાળો: શરૂઆતના તબક્કામાં ખભાને બાહ્ય પરિભ્રમણ (External Rotation) માં વધારે પડતું ખેંચવાથી બચો, કારણ કે તે ફરી ડિસ્લોકેશનનું જોખમ વધારી શકે છે.

ખભાનું ડિસ્લોકેશન એક ગંભીર ઈજા છે. આ પુનર્વસન કાર્યક્રમનો હેતુ માત્ર શારીરિક શક્તિ પાછી મેળવવાનો નથી, પણ ખભા પ્રત્યેનો આત્મવિશ્વાસ પુનઃસ્થાપિત કરવાનો છે. તમારા ફિઝિયોથેરાપિસ્ટની સલાહ મુજબ વ્યક્તિગત અને સુરક્ષિત કસરત યોજનાનું પાલન કરવું જ સફળ પુનઃપ્રાપ્તિની ચાવી છે.