યકૃત (Liver)

યકૃત શું છે?

યકૃત એ કરોડરજ્જુવાળા પ્રાણીઓમાં જોવા મળતું એક મોટું અને મહત્વપૂર્ણ અંગ છે. તે પેટના જમણા ઉપલા ભાગમાં, ડાયાફ્રેમની નીચે અને પેટ, જમણી કિડની અને આંતરડાંની ઉપર સ્થિત છે. તે શંકુ આકારનું, ઘેરા લાલ-ભૂરા રંગનું અંગ છે અને તેનું વજન આશરે 3 પાઉન્ડ હોય છે.

યકૃત અનેક મહત્વપૂર્ણ કાર્યો કરે છે, જેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• પિત્તનું ઉત્પાદન: પિત્ત એ એક પ્રવાહી છે જે ચરબીના પાચનમાં મદદ કરે છે.
• બિલિરૂબિનનું શોષણ અને ચયાપચય: બિલિરૂબિન હિમોગ્લોબિનના ભંગાણથી બને છે. યકૃત આને શોષી લે છે અને તેને શરીરમાંથી દૂર કરવામાં મદદ કરે છે.
• લોહીના ગંઠાઈ જવાને ટેકો: યકૃત વિટામિન કે ના શોષણ માટે જરૂરી પિત્ત ઉત્પન્ન કરે છે, જે લોહીના ગંઠાઈ જવા માટે મહત્વપૂર્ણ છે.
• ચરબીનું ચયાપચય: યકૃત ચરબીને તોડે છે અને તેને પચવામાં સરળ બનાવે છે.
• કાર્બોહાઇડ્રેટનું ચયાપચય: યકૃત ગ્લાયકોજન તરીકે કાર્બોહાઇડ્રેટનો સંગ્રહ કરે છે અને જરૂર પડે ત્યારે તેને ગ્લુકોઝમાં ફેરવીને લોહીમાં મુક્ત કરે છે.
• વિટામિન્સ અને ખનિજોનો સંગ્રહ: યકૃત વિટામિન એ, ડી, ઇ, કે અને બી12 તેમજ આયર્નનો સંગ્રહ કરે છે.
• પ્રોટીનનું ચયાપચય: યકૃત પ્રોટીનના પાચનમાં મદદ કરે છે.
• લોહીને ફિલ્ટર કરવું: યકૃત લોહીમાંથી હોર્મોન્સ, આલ્કોહોલ અને અન્ય હાનિકારક તત્વોને ફિલ્ટર કરે છે.
• રોગપ્રતિકારક કાર્ય: યકૃતમાં કુફ્ફર કોષો હોય છે જે રોગ પેદા કરતા તત્વોને નાશ કરે છે.

યકૃત શું કરે છે?

યકૃત (Liver) એ આપણા શરીરનું એક મહત્વનું અંગ છે, જે પેટના જમણા ઉપલા ભાગમાં પાંસળીઓના નીચે આવેલું છે. તે શરીરના સૌથી મોટા આંતરિક અવયવોમાંનું એક છે અને તેના અનેક મહત્વપૂર્ણ કાર્યો છે:

મુખ્ય કાર્યો:

• ચયાપચય (Metabolism): યકૃત ખોરાકમાંથી પોષક તત્વોને પ્રોસેસ કરે છે અને તેમને ઊર્જામાં ફેરવે છે અથવા ભવિષ્યના ઉપયોગ માટે સંગ્રહ કરે છે. તે પ્રોટીન, કાર્બોહાઇડ્રેટ અને ચરબીનું ચયાપચય કરે છે.
• વિષાક્તતા નિવારણ (Detoxification): તે લોહીમાંથી ઝેરી પદાર્થો, દવાઓ અને અન્ય હાનિકારક તત્વોને દૂર કરે છે અને તેમને બિનહાનિકારક સ્વરૂપમાં ફેરવીને શરીરમાંથી બહાર કાઢવામાં મદદ કરે છે.
• પિત્ત ઉત્પાદન (Bile Production): યકૃત પિત્ત નામનું પ્રવાહી ઉત્પન્ન કરે છે, જે ચરબીના પાચનમાં મદદ કરે છે અને કચરાને શરીરમાંથી બહાર કાઢવામાં પણ મદદરૂપ છે.
• સંગ્રહ (Storage): તે ગ્લાયકોજન (ગ્લુકોઝનું સંગ્રહિત સ્વરૂપ), વિટામિન્સ (જેમ કે A, D, E, K અને B12) અને ખનિજો (જેમ કે આયર્ન અને કોપર) નો સંગ્રહ કરે છે અને જરૂર પડ્યે તેમને લોહીમાં મુક્ત કરે છે.
• પ્રોટીનનું સંશ્લેષણ (Protein Synthesis): તે લોહીના ગંઠાઈ જવા માટે જરૂરી પ્રોટીન અને અન્ય મહત્વપૂર્ણ પ્રોટીનનું ઉત્પાદન કરે છે.
• રોગપ્રતિકારક કાર્ય (Immune Function): યકૃત રોગપ્રતિકારક તંત્રનો એક ભાગ છે અને લોહીમાંથી બેક્ટેરિયા અને અન્ય હાનિકારક સૂક્ષ્મજીવોને દૂર કરવામાં મદદ કરે છે.
• બિલિરૂબિનનું નિવારણ (Bilirubin Clearance): તે લાલ રક્ત કોશિકાઓના ભંગાણથી બનતા બિલિરૂબિન નામના પીળા રંગના પદાર્થને લોહીમાંથી દૂર કરે છે. જો બિલિરૂબિનનું સ્તર વધી જાય તો કમળો થઈ શકે છે.

યકૃતના ભાગો કયા કયા છે?

યકૃતને મુખ્યત્વે બે મોટા ભાગોમાં વહેંચવામાં આવે છે:

• જમણો ખંડ (Right Lobe): આ યકૃતનો મોટો ભાગ છે.
• ડાબો ખંડ (Left Lobe): આ જમણા ખંડ કરતા નાનો હોય છે.

આ ઉપરાંત, યકૃતના નીચેના ભાગમાં બે નાના ખંડો પણ આવેલા છે, જે સામાન્ય રીતે જમણા ખંડનો ભાગ ગણાય છે:

• ચતુષ્કોણીય ખંડ (Quadrate Lobe): આ ખંડ પિત્તાશય (Gallbladder) ની નજીક આવેલો છે.
• પૂંછડીય ખંડ (Caudate Lobe): આ ખંડ પાછળની તરફ આવેલો હોય છે અને ઇન્ફિરિયર વેના કાવા (Inferior Vena Cava) ની નજીક હોય છે.

આ ચાર ખંડો ઉપરાંત, યકૃતને કાર્યકારી રીતે આઠ ભાગોમાં (Segments) પણ વહેંચવામાં આવે છે, જેને કૌઇનાઉડ વર્ગીકરણ (Couinaud Classification) કહેવામાં આવે છે. આ વર્ગીકરણ યકૃતમાં લોહીના પુરવઠા અને નળીઓના આધારે કરવામાં આવે છે અને સર્જરી માટે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. દરેક સેગમેન્ટનું પોતાનું સ્વતંત્ર રક્ત પુરવઠો અને નળીકાનું તંત્ર હોય છે.

તેથી, યકૃતના મુખ્ય ભાગો આ પ્રમાણે છે:

• જમણો ખંડ (Right Lobe)
• ડાબો ખંડ (Left Lobe)
• ચતુષ્કોણીય ખંડ (Quadrate Lobe)
• પૂંછડીય ખંડ (Caudate Lobe)

યકૃતને કયા રોગો અસર કરે છે?

યકૃતને ઘણા રોગો અસર કરી શકે છે, જે હળવાથી લઈને ગંભીર અને જીવલેણ પણ હોઈ શકે છે. કેટલાક સામાન્ય યકૃતના રોગો નીચે મુજબ છે:

વાયરલ હેપેટાઇટિસ (Viral Hepatitis): આ યકૃતનો સૌથી સામાન્ય રોગ છે, જે વિવિધ વાયરસો (હેપેટાઇટિસ A, B, C, D, અને E) ના ચેપને કારણે થાય છે.

• હેપેટાઇટિસ A અને E: સામાન્ય રીતે દૂષિત ખોરાક અને પાણીથી ફેલાય છે અને મોટાભાગે તે ટૂંકા ગાળાનો રોગ હોય છે.
• હેપેટાઇટિસ B, C, અને D: લોહી અને શરીરના અન્ય પ્રવાહીના સંપર્કથી ફેલાય છે અને ક્રોનિક (લાંબા ગાળાનો) રોગ બની શકે છે, જે લીવર સિરોસિસ અને લીવર કેન્સરનું કારણ બની શકે છે. હેપેટાઇટિસ D ફક્ત એવા લોકોને જ થાય છે જેમને પહેલેથી જ હેપેટાઇટિસ B હોય.

બિન-આલ્કોહોલિક ફેટી લીવર ડિસીઝ (Non-alcoholic Fatty Liver Disease – NAFLD): આ સ્થિતિ ત્યારે થાય છે જ્યારે યકૃતમાં વધુ પડતી ચરબી જમા થાય છે અને તે આલ્કોહોલના સેવન સાથે સંબંધિત નથી હોતી. સ્થૂળતા, ડાયાબિટીસ અને હાઈ બ્લડ પ્રેશર જેવા પરિબળો NAFLD નું જોખમ વધારે છે. NAFLD બિન-શોથજનક ફેટી લીવર (Simple Fatty Liver) થી લઈને બિન-આલ્કોહોલિક સ્ટીટોહેપેટાઇટિસ (NASH) સુધી પ્રગતિ કરી શકે છે, જે લીવરને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે અને સિરોસિસ તરફ દોરી શકે છે.

આલ્કોહોલિક લીવર ડિસીઝ (Alcoholic Liver Disease): વધુ પડતા આલ્કોહોલનું સેવન યકૃતને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે અને આલ્કોહોલિક ફેટી લીવર, આલ્કોહોલિક હેપેટાઇટિસ અને લીવર સિરોસિસ જેવી સ્થિતિઓનું કારણ બની શકે છે.

લીવર સિરોસિસ (Liver Cirrhosis): આ એક લાંબા ગાળાનો રોગ છે જેમાં યકૃતના સામાન્ય કોષો ડાઘવાળા પેશીઓ દ્વારા બદલાઈ જાય છે, જેના કારણે યકૃતનું કાર્ય ધીમે ધીમે ઘટતું જાય છે. તે હેપેટાઇટિસ, આલ્કોહોલનું વધુ પડતું સેવન, NAFLD અને અન્ય કારણોસર થઈ શકે છે.

લીવર કેન્સર (Liver Cancer): યકૃતમાં શરૂ થતું કેન્સર (પ્રાથમિક લીવર કેન્સર) અથવા શરીરના અન્ય ભાગોમાંથી ફેલાયેલું કેન્સર (ગૌણ લીવર કેન્સર) યકૃતને અસર કરી શકે છે. હેપેટોસેલ્યુલર કાર્સિનોમા (Hepatocellular Carcinoma – HCC) એ પ્રાથમિક લીવર કેન્સરનો સૌથી સામાન્ય પ્રકાર છે.

ઓટોઇમ્યુન લીવર ડિસીઝ (Autoimmune Liver Diseases): આ એવી સ્થિતિઓ છે જેમાં શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિ ભૂલથી યકૃતના કોષો પર હુમલો કરે છે, જેના કારણે યકૃતમાં સોજો અને નુકસાન થાય છે. કેટલાક ઉદાહરણોમાં ઓટોઇમ્યુન હેપેટાઇટિસ, પ્રાયમરી બિલિયરી કોલાન્જાઇટિસ (Primary Biliary Cholangitis – PBC) અને પ્રાયમરી સ્ક્લેરોસિંગ કોલાન્જાઇટિસ (Primary Sclerosing Cholangitis – PSC) નો સમાવેશ થાય છે.

વારસાગત યકૃતના રોગો (Inherited Liver Diseases): કેટલાક રોગો જનીનો દ્વારા વારસામાં મળે છે અને યકૃતને અસર કરે છે, જેમ કે:

• હિમોક્રોમેટોસિસ (Hemochromatosis): શરીરમાં વધુ પડતું આયર્ન જમા થવું.
• વિલ્સન રોગ (Wilson’s Disease): શરીરમાં વધુ પડતું તાંબુ (Copper) જમા થવું.
• આલ્ફા-1 એન્ટિટ્રિપ્સિન ડેફિસિયન્સી (Alpha-1 Antitrypsin Deficiency): એક પ્રોટીનની ઉણપ જે યકૃત અને ફેફસાંને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે.

પિત્ત નળીના રોગો (Bile Duct Diseases): પિત્ત નળીઓમાં અવરોધ અથવા અન્ય સમસ્યાઓ યકૃતના કાર્યને અસર કરી શકે છે, જેમ કે કોલેન્જાઇટિસ (Cholangitis) અને બિલિયરી એટ્રેસિયા (Biliary Atresia).

દવાઓ અને ઝેરથી થતું યકૃતનું નુકસાન (Drug-induced Liver Injury – DILI): કેટલીક દવાઓ, પૂરક તત્વો અને ઝેરી પદાર્થો યકૃતને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે.

યકૃત રોગોના લક્ષણો શું છે?

યકૃતના રોગોના લક્ષણો રોગના પ્રકાર, તીવ્રતા અને વ્યક્તિગત સ્વાસ્થ્યના આધારે બદલાઈ શકે છે. કેટલાક લોકોમાં શરૂઆતના તબક્કામાં કોઈ સ્પષ્ટ લક્ષણો જોવા મળતા નથી, જ્યારે અન્યમાં ઘણાં લક્ષણો એકસાથે દેખાઈ શકે છે. અહીં યકૃતના રોગોના કેટલાક સામાન્ય લક્ષણોની યાદી આપવામાં આવી છે:

સામાન્ય લક્ષણો:

• કમળો (Jaundice): ત્વચા અને આંખોનો સફેદ ભાગ પીળો થવો. આ લોહીમાં બિલિરૂબિન નામના પદાર્થનું સ્તર વધવાથી થાય છે.
• પેટમાં દુખાવો અથવા અસ્વસ્થતા: ખાસ કરીને પેટના જમણા ઉપલા ભાગમાં, જ્યાં યકૃત આવેલું છે. દુખાવો હળવો અથવા તીવ્ર હોઈ શકે છે.
• પેટમાં સોજો (Abdominal Swelling): પેટમાં પ્રવાહી જમા થવાને કારણે સોજો આવી શકે છે, જેને એસાઇટ્સ (Ascites) કહેવામાં આવે છે.
• થાક અને નબળાઈ (Fatigue and Weakness): સતત થાક લાગવો અને શરીર નબળું પડવું એ યકૃતના ઘણા રોગોનું સામાન્ય લક્ષણ છે.
• ઉબકા અને ઉલટી (Nausea and Vomiting): ખોરાક પચવામાં તકલીફ થવાને કારણે ઉબકા અને ઉલટી થઈ શકે છે.
• ભૂખ ન લાગવી (Loss of Appetite): ખોરાક ખાવાની ઇચ્છા ન થવી.
• વજન ઘટવું (Weight Loss): અચાનક અને કારણ વગર વજન ઘટવું.
• ઘેરો પેશાબ (Dark Urine): લોહીમાં બિલિરૂબિનનું સ્તર વધવાથી પેશાબનો રંગ ઘેરો પીળો અથવા ભૂરો થઈ શકે છે.
• આછા રંગનો મળ (Pale Stool): પિત્તનું ઉત્પાદન અથવા પ્રવાહ ઓછો થવાથી મળનો રંગ આછો થઈ શકે છે.
• ખંજવાળ (Itching): ત્વચા પર સતત ખંજવાળ આવવી, જે લોહીમાં પિત્ત ક્ષારો જમા થવાને કારણે હોઈ શકે છે.
• માનસિક મૂંઝવણ અથવા વિચારવામાં તકલીફ (Mental Confusion or Difficulty Thinking): ગંભીર યકૃત રોગની સ્થિતિમાં, લોહીમાં ઝેરી પદાર્થો જમા થવાથી માનસિક મૂંઝવણ થઈ શકે છે, જેને હેપેટિક એન્સેફાલોપથી (Hepatic Encephalopathy) કહેવામાં આવે છે.
• હાથ અને પગમાં સોજો (Swelling in Legs and Ankles): પ્રવાહી જમા થવાને કારણે પગ અને ઘૂંટીઓમાં સોજો આવી શકે છે.
• ચામડી પર સ્પાઈડર એન્જીયોમાસ (Spider Angiomas): ચામડી પર નાની, સ્પાઈડર જેવા આકારની રક્તવાહિનીઓ દેખાવી.
• હથેળીઓ લાલ થવી (Palmar Erythema): હથેળીઓ અસામાન્ય રીતે લાલ થવી.

યકૃતને કેવી રીતે સ્વસ્થ રાખી શકાય?

યકૃતને સ્વસ્થ રાખવા માટે તમે નીચે મુજબના પગલાં લઈ શકો છો:

આહાર અને પોષણ:

• સંતુલિત આહાર લો: તમારા આહારમાં ફળો, શાકભાજી, આખા અનાજ અને પ્રોટીનનો સમાવેશ કરો.
• ચરબીયુક્ત ખોરાક ટાળો: તળેલા ખોરાક અને વધુ પડતી ચરબીવાળા ખોરાકનું સેવન ઓછું કરો.
• ખાંડનું સેવન ઓછું કરો: શુદ્ધ ખાંડ અને મીઠા પીણાં યકૃત પર બોજ વધારે છે.
• ફાઇબરયુક્ત ખોરાક લો: ફાઇબર પાચનમાં મદદ કરે છે અને યકૃતને યોગ્ય રીતે કાર્ય કરવામાં સહાય કરે છે.
• પર્યાપ્ત પાણી પીવો: પાણી શરીરના ઝેરી તત્વોને બહાર કાઢવામાં મદદ કરે છે.
• દારૂનું સેવન મર્યાદિત કરો અથવા ટાળો: વધુ પડતું આલ્કોહોલ યકૃતને ગંભીર નુકસાન પહોંચાડી શકે છે. પુરુષો માટે દરરોજ ત્રણથી વધુ પેગ અને સ્ત્રીઓ માટે બેથી વધુ પેગ ન પીવા જોઈએ. જો યકૃત સંબંધિત કોઈ સમસ્યા હોય તો દારૂ સંપૂર્ણપણે ટાળવો જોઈએ.
• સંતુલિત વજન જાળવો: સ્થૂળતા બિન-આલ્કોહોલિક ફેટી લીવર રોગનું કારણ બની શકે છે.

જીવનશૈલી:

• નિયમિત કસરત કરો: કસરત યકૃતમાં ચરબીનું પ્રમાણ ઘટાડવામાં મદદ કરે છે અને એકંદર સ્વાસ્થ્ય માટે પણ સારી છે. અઠવાડિયામાં ઓછામાં ઓછી 150 મિનિટ મધ્યમ તીવ્રતાની કસરત કરવી જોઈએ.
• પૂરતી ઊંઘ લો: પૂરતી ઊંઘ શરીરને અને યકૃતને રિપેર થવાનો સમય આપે છે.
• ઝેરી પદાર્થોથી દૂર રહો: રાસાયણિક ઉત્પાદનો અને જંતુનાશકોનો ઉપયોગ કરતી વખતે સાવચેતી રાખો. ધૂમ્રપાન ટાળો.
• દવાઓનો સમજદારીપૂર્વક ઉપયોગ કરો: કોઈપણ દવા લેતા પહેલા ડોક્ટરની સલાહ લો અને સૂચવેલી માત્રામાં જ લો. કેટલીક દવાઓ યકૃત માટે હાનિકારક હોઈ શકે છે.
• હેપેટાઇટિસથી બચો: હેપેટાઇટિસ A અને B માટે રસી મુકાવો. હેપેટાઇટિસ C લોહી અને શરીરના પ્રવાહી દ્વારા ફેલાય છે, તેથી સલામત જાતીય સંબંધો જાળવો અને ઇન્જેક્શન માટે ક્યારેય સોય શેર ન કરો.

અન્ય બાબતો:

• નિયમિત આરોગ્ય તપાસ કરાવો: યકૃતના રોગોના પ્રારંભિક તબક્કામાં ઘણીવાર કોઈ લક્ષણો દેખાતા નથી, તેથી નિયમિત તપાસ મહત્વપૂર્ણ છે.
• હર્બલ સપ્લિમેન્ટ્સથી સાવચેત રહો: કેટલીક હર્બલ દવાઓ યકૃતને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે, તેથી કોઈપણ સપ્લિમેન્ટ લેતા પહેલા ડોક્ટરની સલાહ લો.

યકૃતની સમસ્યાઓનું જોખમ છે કે નહીં તે કેવી રીતે જાણી શકાય?

યકૃતની સમસ્યાઓનું જોખમ છે કે નહીં તે જાણવા માટે તમે નીચેના બાબતો પર ધ્યાન આપી શકો છો:

જોખમી પરિબળો (Risk Factors):

જો તમારામાં નીચેનામાંથી કોઈ જોખમી પરિબળો હાજર હોય, તો તમને યકૃતની સમસ્યાઓ થવાનું જોખમ વધી જાય છે:

• અતિશય આલ્કોહોલનું સેવન: લાંબા સમય સુધી વધુ પડતો દારૂ પીવો યકૃતને ગંભીર નુકસાન પહોંચાડી શકે છે.
• સ્થૂળતા (Obesity) અથવા વધુ વજન: મેદસ્વી લોકોમાં બિન-આલ્કોહોલિક ફેટી લીવર રોગ થવાનું જોખમ વધારે હોય છે.
• ડાયાબિટીસ (Diabetes): ડાયાબિટીસ ધરાવતા લોકોને NAFLD થવાની શક્યતા વધુ હોય છે.
• હાઈ બ્લડ પ્રેશર (High Blood Pressure): હાઈ બ્લડ પ્રેશર પણ NAFLD સાથે સંકળાયેલું છે.
• હાઈ કોલેસ્ટ્રોલ અથવા ટ્રાઇગ્લિસરાઇડ્સ (High Cholesterol or Triglycerides): લોહીમાં ચરબીનું ઊંચું સ્તર યકૃતની સમસ્યાઓનું જોખમ વધારી શકે છે.
• હેપેટાઇટિસ વાયરસનો ચેપ (Hepatitis Virus Infection): હેપેટાઇટિસ B અથવા C નો ક્રોનિક ચેપ લીવર સિરોસિસ અને લીવર કેન્સરનું કારણ બની શકે છે.
• યકૃત રોગનો કૌટુંબિક ઇતિહાસ (Family History of Liver Disease): જો તમારા પરિવારમાં કોઈને યકૃતનો રોગ હોય, તો તમને પણ તેનું જોખમ વધી શકે છે (જેમ કે વારસાગત રોગો).
• અમુક દવાઓ અને રસાયણોનો સંપર્ક: કેટલીક દવાઓ, હર્બલ સપ્લિમેન્ટ્સ અને રસાયણો યકૃતને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે.
• વારસાગત યકૃતના રોગો: હિમોક્રોમેટોસિસ, વિલ્સન રોગ અને આલ્ફા-1 એન્ટિટ્રિપ્સિન ડેફિસિયન્સી જેવા વારસાગત રોગો યકૃતને અસર કરી શકે છે.

લક્ષણો (Symptoms):

જો તમને નીચેનામાંથી કોઈ લક્ષણો અનુભવાતા હોય, તો તે યકૃતની સમસ્યાનો સંકેત હોઈ શકે છે અને તમારે તાત્કાલિક ડોક્ટરની સલાહ લેવી જોઈએ:

• કમળો (ત્વચા અને આંખોનું પીળું પડવું)
• પેટમાં દુખાવો અથવા સોજો
• થાક અને નબળાઈ
• ઉબકા અને ઉલટી
• ભૂખ ન લાગવી
• ઘેરો પેશાબ
• આછા રંગનો મળ
• ખંજવાળ

તબીબી તપાસ (Medical Examination):

યકૃતની સમસ્યાઓનું જોખમ આકારવા અને નિદાન કરવા માટે ડોક્ટર વિવિધ તપાસો કરી શકે છે:

• શારીરિક તપાસ (Physical Examination): ડોક્ટર તમારા પેટને સ્પર્શ કરીને યકૃતના કદ અને કોમળતાનું મૂલ્યાંકન કરી શકે છે.
• લોહીની તપાસ (Blood Tests): લીવર ફંક્શન ટેસ્ટ (LFTs) નામની લોહીની તપાસ યકૃતના ઉત્સેચકો અને અન્ય પદાર્થોના સ્તરને માપે છે, જે યકૃતના સ્વાસ્થ્ય વિશે માહિતી આપે છે. હેપેટાઇટિસ વાયરસ માટે પણ લોહીની તપાસ થઈ શકે છે.
• ઇમેજિંગ ટેસ્ટ (Imaging Tests): અલ્ટ્રાસાઉન્ડ, સીટી સ્કેન અથવા એમઆરઆઈ જેવા ઇમેજિંગ ટેસ્ટ યકૃતની રચના અને કદમાં કોઈપણ અસામાન્યતાઓને જોવા માટે ઉપયોગી થઈ શકે છે.
• બાયોપ્સી (Biopsy): કેટલાક કિસ્સાઓમાં, નિદાનની પુષ્ટિ કરવા અને યકૃતના નુકસાનની હદ જાણવા માટે યકૃતમાંથી પેશીનો નાનો નમૂનો લેવામાં આવે છે અને તેની તપાસ કરવામાં આવે છે.

યકૃત સ્વસ્થ રાખવા માટે શું ખાવું અને શું ન ખાવું?

યકૃતને સ્વસ્થ રાખવા માટે શું ખાવું અને શું ન ખાવું તે અંગે અહીં માહિતી આપવામાં આવી છે:

શું ખાવું:

• ફળો અને શાકભાજી: વિવિધ રંગોના ફળો અને શાકભાજીઓ એન્ટીઓક્સીડેન્ટ્સ, વિટામિન્સ અને મિનરલ્સથી ભરપૂર હોય છે, જે યકૃતને નુકસાનથી બચાવવામાં મદદ કરે છે. ખાસ કરીને પાંદડાવાળા લીલા શાકભાજી, બ્રોકોલી, બીટરૂટ અને ગાજર યકૃત માટે ફાયદાકારક છે.
• આખા અનાજ: ઘઉં, જુવાર, બાજરી જેવા આખા અનાજમાં ફાઇબરનું પ્રમાણ વધુ હોય છે, જે પાચન સુધારે છે અને યકૃત પરનો બોજ ઘટાડે છે.
• પ્રોટીન:
  • લીન પ્રોટીન: ચિકન (ચામડી વગરનું), માછલી અને કઠોળ યકૃત માટે સારા પ્રોટીન સ્ત્રોત છે.
  • ટોફુ અને સોયા ઉત્પાદનો: તે પણ સારા પ્રોટીન સ્ત્રોત છે અને યકૃતના સ્વાસ્થ્ય માટે ફાયદાકારક હોઈ શકે છે.
• હેલ્ધી ફેટ્સ:
  • ઓલિવ ઓઈલ: તેમાં રહેલા મોનોઅનસેચ્યુરેટેડ ફેટ્સ યકૃત માટે સારા છે.
  • એવોકાડો: તેમાં હેલ્ધી ફેટ્સ અને એન્ટીઓક્સીડેન્ટ્સ હોય છે.
  • નટ્સ અને સીડ્સ: બદામ, અખરોટ, ચિયા સીડ્સ અને ફ્લેક્સ સીડ્સમાં હેલ્ધી ફેટ્સ, ફાઇબર અને એન્ટીઓક્સીડેન્ટ્સ હોય છે.
• લસણ: યકૃતમાંથી ઝેરી તત્વોને બહાર કાઢવામાં મદદ કરે છે.
• હળદર: તેમાં રહેલું કર્ક્યુમિન પિત્તના ઉત્પાદનમાં મદદ કરી શકે છે.
• ગ્રીન ટી: તેમાં એન્ટીઓક્સીડેન્ટ્સ હોય છે જે યકૃતના સ્વાસ્થ્ય માટે ફાયદાકારક છે.
• પાણી: દિવસભર પૂરતું પાણી પીવું યકૃતને યોગ્ય રીતે કાર્ય કરવામાં મદદ કરે છે અને ઝેરી તત્વોને બહાર કાઢે છે.

શું ન ખાવું:

• દારૂ: વધુ પડતું આલ્કોહોલનું સેવન યકૃતને ગંભીર નુકસાન પહોંચાડી શકે છે અને ફેટી લીવર, હેપેટાઇટિસ અને સિરોસિસનું કારણ બની શકે છે.
• ચરબીયુક્ત ખોરાક: તળેલા ખોરાક, ફાસ્ટ ફૂડ અને વધુ પડતી ચરબીવાળા ડેરી ઉત્પાદનો યકૃત પર બોજ વધારે છે.
• ખાંડ અને રિફાઇન્ડ કાર્બોહાઇડ્રેટ્સ: મીઠા પીણાં, કેક, પેસ્ટ્રી અને સફેદ બ્રેડ જેવા ખોરાક યકૃતમાં ચરબીનું પ્રમાણ વધારી શકે છે.
• પ્રોસેસ્ડ ફૂડ: તેમાં કૃત્રિમ ઉમેરણો, વધુ પડતું મીઠું અને અસ્વસ્થ ચરબી હોય છે, જે યકૃત માટે હાનિકારક હોઈ શકે છે.
• વધુ પડતું મીઠું: વધુ પડતું મીઠું શરીરમાં પાણી જમા કરે છે અને યકૃત પર દબાણ વધારી શકે છે.
• લાલ માંસ (ઓછા પ્રમાણમાં): વધુ પડતું લાલ માંસ યકૃત માટે પચવામાં ભારે હોઈ શકે છે.
• કેટલાક હર્બલ સપ્લિમેન્ટ્સ: અમુક હર્બલ દવાઓ યકૃત માટે ઝેરી હોઈ શકે છે, તેથી ડોક્ટરની સલાહ વગર કોઈ પણ સપ્લિમેન્ટ લેવાનું ટાળો.

યકૃત ક્યાં આવેલું છે?

યકૃત પેટના જમણા ઉપલા ભાગમાં, પાંસળીના પાંજરાની નીચે આવેલું છે. તે ઉરોદરપટલની નીચે અને પેટ, જમણી કિડની અને આંતરડાંની ઉપર સ્થિત છે. યકૃત શરીરનું સૌથી મોટું આંતરિક અંગ છે અને તે લગભગ 1.4 કિલોગ્રામ (3 શેર) જેટલું વજન ધરાવે છે.

લીવર ને ગુજરાતી માં શું કહેવાય?

ગુજરાતીમાં લીવરને યકૃત કહેવાય છે. તેને કલેજું તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.

કપાલભાતિ અને લીવર

અહીં કપાલભાતિ પ્રાણાયામ અને યકૃત (લીવર) વચ્ચેના સંબંધ વિશેની માહિતી કોષ્ટક સ્વરૂપે આપવામાં આવી છે:

લક્ષણ / ફાયદો	કપાલભાતિ પ્રાણાયામ	યકૃત (લીવર)
મુખ્ય કાર્ય	શ્વાસ બહાર કાઢવાની પ્રક્રિયા દ્વારા શરીરને શુદ્ધ કરવું, પેટના સ્નાયુઓને મજબૂત કરવા.	શરીરના ડિટોક્સિફિકેશન, પાચન, પોષક તત્વોનું ચયાપચય અને સંગ્રહ.
યકૃત પર અસર	પેટના સ્નાયુઓના ઝડપી સંકોચન અને વિસ્તરણથી યકૃત પર હળવો મસાજ થાય છે.	યકૃતના કાર્યક્ષમતામાં સુધારો કરવામાં મદદ કરી શકે છે.
રક્ત પરિભ્રમણ	પેટના વિસ્તારમાં રક્ત પરિભ્રમણ સુધારે છે.	સુધારેલું રક્ત પરિભ્રમણ યકૃતના સ્વાસ્થ્ય માટે ફાયદાકારક છે.
ડિટોક્સિફિકેશન	શ્વાસ દ્વારા શરીરમાંથી ઝેરી તત્વો બહાર કાઢવામાં મદદ કરે છે.	યકૃત શરીરનું મુખ્ય ડિટોક્સિફિકેશન અંગ છે. કપાલભાતિ યકૃતના આ કાર્યને ટેકો આપી શકે છે.
પાચન	પાચન અંગોને ઉત્તેજિત કરે છે.	યકૃત પાચન માટે જરૂરી પિત્ત ઉત્પન્ન કરે છે. કપાલભાતિ પાચન સુધારીને યકૃતને પરોક્ષ રીતે મદદ કરી શકે છે.
ઊર્જા સ્તર	શરીરમાં ઊર્જાનું સ્તર વધારવામાં મદદ કરે છે.	સ્વસ્થ યકૃત શરીરના ઊર્જા સ્તરને જાળવી રાખવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે.
સાવચેતી	ગર્ભાવસ્થા, હાઈ બ્લડ પ્રેશર, હૃદય રોગ અથવા પેટની કોઈ ગંભીર સમસ્યા હોય તો નિષ્ણાતની સલાહ વગર ન કરવું.	યકૃતની કોઈ ગંભીર બીમારી હોય તો કોઈપણ યોગાસન કે પ્રાણાયામ કરતા પહેલા ડોક્ટરની સલાહ લેવી હિતાવહ છે.

નોંધ: કપાલભાતિ પ્રાણાયામ યકૃતના સ્વાસ્થ્ય માટે ફાયદાકારક હોઈ શકે છે, પરંતુ તે કોઈ તબીબી સારવારનો વિકલ્પ નથી. જો તમને યકૃત સંબંધિત કોઈ સમસ્યા હોય, તો હંમેશા ડોક્ટરની સલાહ લેવી જોઈએ.

લીવર ફંક્શન ટેસ્ટ શું છે?

લીવર ફંક્શન ટેસ્ટ (Liver Function Test – LFT) એ લોહીના પરીક્ષણોનો સમૂહ છે જે તમારા યકૃત (લીવર) ના સ્વાસ્થ્ય અને કાર્યનું મૂલ્યાંકન કરે છે. આ પરીક્ષણો લોહીમાં અમુક ચોક્કસ ઉત્સેચકો (enzymes), પ્રોટીન અને બિલીરૂબિન (bilirubin) ના સ્તરને માપે છે. આ સ્તરોમાં અસામાન્યતા યકૃતમાં સમસ્યા અથવા નુકસાન સૂચવી શકે છે.

લીવર ફંક્શન ટેસ્ટ શા માટે કરવામાં આવે છે?

• યકૃતના રોગો અથવા નુકસાનનું નિદાન કરવા માટે: જો તમને કમળો, પેટમાં દુખાવો, થાક અથવા અન્ય લક્ષણો હોય જે યકૃતની સમસ્યાઓ સૂચવે છે, તો આ ટેસ્ટ કારણ જાણવામાં મદદ કરી શકે છે.
• યકૃતના રોગોની ગંભીરતાનું મૂલ્યાંકન કરવા માટે: જો તમને પહેલેથી જ યકૃતનો રોગ હોવાનું નિદાન થયું હોય, તો આ ટેસ્ટ રોગની પ્રગતિ અને ગંભીરતાનું મૂલ્યાંકન કરવામાં મદદ કરે છે.
• સારવારની અસરકારકતાનું નિરીક્ષણ કરવા માટે: યકૃતના રોગોની સારવાર દરમિયાન, આ ટેસ્ટ સારવાર કેટલી અસરકારક છે તે જાણવામાં મદદ કરે છે.
• અમુક દવાઓની આડઅસરો તપાસવા માટે: કેટલીક દવાઓ યકૃતને અસર કરી શકે છે, તેથી આ ટેસ્ટ દવા શરૂ કરતા પહેલા અથવા સારવાર દરમિયાન યકૃતના સ્વાસ્થ્યનું નિરીક્ષણ કરવા માટે કરવામાં આવે છે.
• સામાન્ય સ્વાસ્થ્ય તપાસના ભાગ રૂપે: કેટલીકવાર, રૂટિન ચેકઅપના ભાગ રૂપે પણ લીવર ફંક્શન ટેસ્ટ કરવામાં આવે છે.

લીવર ફંક્શન ટેસ્ટમાં સામાન્ય રીતે કયા પરિમાણો માપવામાં આવે છે?

કેટલાક સામાન્ય લીવર ફંક્શન ટેસ્ટમાં નીચેના પરિમાણોનો સમાવેશ થાય છે:

• એલનાઇન એમિનોટ્રાન્સફેરેઝ (ALT): આ મુખ્યત્વે યકૃતમાં જોવા મળતું ઉત્સેચક છે. યકૃતને નુકસાન થાય ત્યારે લોહીમાં તેનું સ્તર વધે છે.
• એસ્પાર્ટેટ એમિનોટ્રાન્સફેરેઝ (AST): આ ઉત્સેચક યકૃત તેમજ અન્ય અવયવોમાં પણ જોવા મળે છે. યકૃતને નુકસાન થવા પર તેનું સ્તર પણ વધી શકે છે.
• આલ્કલાઇન ફોસ્ફેટઝ (ALP): આ ઉત્સેચક યકૃત અને હાડકામાં જોવા મળે છે. તેનું ઊંચું સ્તર પિત્ત નળીઓમાં અવરોધ અથવા યકૃતના અન્ય રોગો સૂચવી શકે છે.
• ગામા-ગ્લુટામિલ ટ્રાન્સફેરેઝ (GGT): આ ઉત્સેચક પણ યકૃતમાં જોવા મળે છે. તેનું ઊંચું સ્તર યકૃતને નુકસાન અથવા વધુ પડતા આલ્કોહોલના સેવનને કારણે હોઈ શકે છે.
• બિલીરૂબિન: આ લાલ રક્તકણોના ભંગાણથી બનતો કચરો છે, જે યકૃત દ્વારા શરીરમાંથી દૂર કરવામાં આવે છે. લોહીમાં બિલીરૂબિનનું ઊંચું સ્તર કમળો સૂચવી શકે છે.
• પ્રોટીન (કુલ પ્રોટીન અને આલ્બ્યુમિન): યકૃત પ્રોટીન ઉત્પન્ન કરે છે. લોહીમાં પ્રોટીનનું નીચું સ્તર યકૃતના રોગને સૂચવી શકે છે. આલ્બ્યુમિન એ યકૃત દ્વારા ઉત્પાદિત એક ચોક્કસ પ્રકારનું પ્રોટીન છે.
• પ્રોથ્રોમ્બિન ટાઇમ (PT) અથવા ઇન્ટરનેશનલ નોર્મલાઇઝ્ડ રેશિયો (INR): આ પરીક્ષણ લોહીને ગંઠાઈ જવામાં લાગતો સમય માપે છે. યકૃત લોહીના ગંઠાઈ જવા માટે જરૂરી પ્રોટીન ઉત્પન્ન કરે છે, તેથી અસામાન્ય પરિણામો યકૃતની સમસ્યા સૂચવી શકે છે.

સારાંશ

યકૃત (Liver) એ આપણા શરીરનું એક મહત્વપૂર્ણ અંગ છે જે પેટના જમણા ઉપલા ભાગમાં આવેલું છે. પુખ્ત વયના વ્યક્તિમાં તેનું વજન લગભગ 1.4 કિલોગ્રામ હોય છે. તે પાચનક્રિયામાં મદદ કરે છે અને શરીરમાંથી ઝેરી પદાર્થોને દૂર કરવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે.

યકૃત ઘણા કાર્યો કરે છે, જેમાં પિત્ત બનાવવું, જે ચરબીને પચાવવામાં મદદ કરે છે, પ્રોટીન, કાર્બોહાઇડ્રેટ્સ અને ચરબીનું ચયાપચય કરવું, લોહીને શુદ્ધ કરવું અને ગ્લુકોઝનો સંગ્રહ કરવો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

અયોગ્ય જીવનશૈલી, વધુ પડતો આલ્કોહોલનું સેવન, અને અમુક વાયરસના ચેપ યકૃતને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે, જેના કારણે યકૃતના રોગો થઈ શકે છે. યકૃતના રોગોના લક્ષણોમાં કમળો, પેટમાં દુખાવો, થાક અને ભૂખ ન લાગવી વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

યકૃતમાં સ્વ-પુનર્જીવનની ક્ષમતા હોય છે, એટલે કે તે પોતાના ક્ષતિગ્રસ્ત ભાગોને અમુક હદ સુધી જાતે જ સુધારી શકે છે. તેમ છતાં, જો નુકસાન વધુ હોય તો સારવારની જરૂર પડી શકે છે.

યકૃતના સ્વાસ્થ્યને જાળવવા માટે સંતુલિત આહાર લેવો, આલ્કોહોલનું સેવન ટાળવું અને નિયમિત કસરત કરવી જરૂરી છે.