ઓસ્ટિયોટોમી (Osteotomy)

ઓસ્ટિયોટોમી (Osteotomy): હાડકાંને પુનઃઆકાર આપવાની શસ્ત્રક્રિયા

ઓસ્ટિયોટોમી એ શસ્ત્રક્રિયા છે જેમાં હાડકાંને કાપીને તેની સ્થિતિ સુધારવામાં આવે છે. આ પ્રક્રિયા સામાન્ય રીતે સાંધાની અસમતુલન, તણાવ ઘટાડવો, અથવા ઓસ્ટિયોઆર્થ્રાઇટિસ જેવી સ્થિતિઓમાં દુખાવો ઘટાડવા માટે કરવામાં આવે છે. ઘૂંટણ, પાંજરા કે હિપ જેવા સાંધાઓમાં આ સર્જરી સામાન્ય છે.

આ પ્રક્રિયાનો મુખ્ય હેતુ સાંધા પરના દબાણને ઘટાડવાનો, વિકૃતિને સુધારવાનો, દુખાવો ઓછો કરવાનો અને સાંધાની કાર્યક્ષમતામાં સુધારો કરવાનો છે. ઓસ્ટિયોટોમી સામાન્ય રીતે ત્યારે કરવામાં આવે છે જ્યારે સાંધાને લગતી સમસ્યાઓ હોય અને અન્ય બિન-સર્જિકલ સારવારો અસરકારક ન હોય, પરંતુ સાંધાના રિપ્લેસમેન્ટની જરૂરિયાત ન હોય અથવા તેને મુલતવી રાખવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવતો હોય.

ઓસ્ટિયોટોમી શા માટે કરવામાં આવે છે?

ઓસ્ટિયોટોમી વિવિધ કારણોસર કરવામાં આવે છે, મુખ્યત્વે સાંધાના આરોગ્ય અને કાર્યક્ષમતા સુધારવા માટે:

1. આર્થરાઇટિસ (Arthritis) માં રાહત:
   • ખાસ કરીને ઓસ્ટિઓઆર્થરાઇટિસ (Osteoarthritis – OA) માં, જ્યાં સાંધાના કાર્ટિલેજ (ગાદી) ઘસાઈ જાય છે. જો સાંધાના એક જ ભાગમાં ઘસારો હોય, તો ઓસ્ટિયોટોમી દ્વારા હાડકાંનો કોણ બદલવામાં આવે છે જેથી શરીરનું વજન સાંધાના તંદુરસ્ત ભાગ પર પડે. આનાથી દુખાવો ઓછો થાય છે અને સાંધાના રિપ્લેસમેન્ટને ટાળી શકાય છે અથવા મુલતવી રાખી શકાય છે.
   • ઉદાહરણ: ઘૂંટણની ઓસ્ટિયોટોમી (High Tibial Osteotomy – HTO).
2. વિકૃતિઓ સુધારવા (Correcting Deformities):
   • ઉદાહરણ: ધનુષ્ય આકારના પગ (bowlegs) અથવા નોક-ની (knock-knees) ને સુધારવા.
3. સાંધાની અસ્થિરતા (Joint Instability) માં સુધારો:
   • જો સાંધો વારંવાર ખસી જતો હોય અથવા અસ્થિર હોય, તો ઓસ્ટિયોટોમી દ્વારા હાડકાંની ગોઠવણી બદલીને સાંધાને વધુ સ્થિરતા પ્રદાન કરી શકાય છે.
4. લંબાઈમાં તફાવત (Limb Length Discrepancy):
   • જો પગ અથવા હાથની લંબાઈમાં નોંધપાત્ર તફાવત હોય, તો ઓસ્ટિયોટોમી દ્વારા લાંબા હાડકાને ટૂંકાવી શકાય છે અથવા ટૂંકા હાડકાને લંબાવી શકાય છે.

કયા સાંધામાં ઓસ્ટિયોટોમી કરવામાં આવે છે?

ઓસ્ટિયોટોમી શરીરના ઘણા હાડકાં અને સાંધામાં થઈ શકે છે, પરંતુ તે સામાન્ય રીતે નીચેના વિસ્તારોમાં વધુ જોવા મળે છે:

• ઘૂંટણ (Knee):
  • હાઈ ટિબિયલ ઓસ્ટિયોટોમી (HTO): આ સૌથી સામાન્ય ઓસ્ટિયોટોમી છે, જે પગના નીચેના હાડકા (ટિબિયા) ના ઉપરના ભાગમાં કરવામાં આવે છે. જો ઘૂંટણના અંદરના ભાગમાં (મીડીયલ કમ્પાર્ટમેન્ટ) ઓસ્ટિઓઆર્થરાઇટિસ હોય, તો સર્જન ટિબિયાના હાડકાને કાપીને થોડું ખોલે છે અથવા વેજ (wedge) દૂર કરે છે, જેથી શરીરનું વજન ઘૂંટણના બહારના (તંદુરસ્ત) ભાગ પર પડે.
  • ફેમોરલ ઓસ્ટિયોટોમી: જાંઘના હાડકા (ફીમર) માં કરવામાં આવે છે, જો ઘૂંટણના બહારના ભાગમાં ઘસારો હોય.
• હિપ (Hip):
  • હિપ ડિસપ્લેસિયા (જ્યાં હિપ બોલ અને સોકેટ યોગ્ય રીતે બંધબેસતા નથી) અથવા ઓસ્ટિઓઆર્થરાઇટિસના પ્રારંભિક તબક્કામાં કરવામાં આવે છે.
• ખભા (Shoulder):
  • ખભાના સાંધાની અમુક વિકૃતિઓ અથવા અસ્થિરતાને સુધારવા માટે.
• જડબા (Jaw):
  • ઓર્થોગ્નેથિક સર્જરીમાં, જડબાના હાડકાંની ગોઠવણી સુધારવા માટે ઓસ્ટિયોટોમી કરવામાં આવે છે.
• પગ અને પગની ઘૂંટી (Foot and Ankle):
  • બ્યુનિયન (bunions) સુધારવા, સપાટ પગ (flat feet) ને ટેકો આપવા, અથવા અન્ય પગની વિકૃતિઓ માટે.

ઓસ્ટિયોટોમીની પ્રક્રિયા:

ઓસ્ટિયોટોમી એક મુખ્ય સર્જિકલ પ્રક્રિયા છે જેમાં સામાન્ય રીતે નીચેના પગલાં શામેલ હોય છે:

1. એનેસ્થેસિયા (Anaesthesia): દર્દીને સામાન્ય એનેસ્થેસિયા (સંપૂર્ણ બેહોશ) આપવામાં આવે છે.
2. ચીરો (Incision): સર્જન અસરગ્રસ્ત હાડકા પર ચીરો મૂકે છે.
3. હાડકું કાપવું: સર્જન ખાસ સર્જિકલ આરીનો ઉપયોગ કરીને હાડકાને નિયંત્રિત રીતે કાપે છે.
   • વેજ ઓસ્ટિયોટોમી: હાડકામાંથી એક નાનો ત્રિકોણાકાર ટુકડો (વેજ) દૂર કરવામાં આવે છે જેથી હાડકાને ફરીથી ગોઠવી શકાય.
4. હાડકાનું પુનઃઆકાર: હાડકાને ઇચ્છિત સ્થિતિમાં પુનઃઆકાર આપવામાં આવે છે.
5. સ્થિરીકરણ (Stabilization): હાડકાંને નવી સ્થિતિમાં સ્થિર રાખવા માટે મેટલ પ્લેટ્સ, સ્ક્રૂ અથવા સળિયા (rods) નો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.
6. બંધ કરવું: ચીરો બંધ કરવામાં આવે છે.

ઓસ્ટિયોટોમી પછીની પુનઃપ્રાપ્તિ:

પુનઃપ્રાપ્તિનો સમયગાળો હાડકાના સ્થાન, સર્જરીની ગંભીરતા અને વ્યક્તિગત રૂઝાવવાની ક્ષમતા પર આધાર રાખે છે.

• આરામ અને સ્થિરીકરણ: સર્જરી પછી, અસરગ્રસ્ત અંગને પ્લાસ્ટર, બ્રેસ અથવા ક્રચીસ (લાકડાની ઘોડી) નો ઉપયોગ કરીને ઘણા અઠવાડિયા કે મહિનાઓ સુધી સ્થિર રાખવામાં આવે છે. વજન મૂકવાની મનાઈ હોઈ શકે છે.
• પીડા વ્યવસ્થાપન: સર્જરી પછી દુખાવો નિયંત્રિત કરવા માટે દવાઓ આપવામાં આવે છે.
• ફિઝિયોથેરાપી (Physical Therapy): હાડકાં રૂઝાઈ ગયા પછી, ફિઝિયોથેરાપી અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે. આનાથી સાંધાની ગતિશીલતા, સ્નાયુઓની તાકાત અને સંતુલન પાછા મેળવવામાં મદદ મળે છે.
• સંપૂર્ણ પુનઃપ્રાપ્તિ: સંપૂર્ણ પુનઃપ્રાપ્તિમાં 6 મહિનાથી એક વર્ષ કે તેથી વધુ સમય લાગી શકે છે.

ઓસ્ટિયોટોમીના ફાયદા અને ગેરફાયદા/જોખમો:

ફાયદા:

• પીડામાં ઘટાડો.
• સાંધાની કાર્યક્ષમતામાં સુધારો.
• સાંધાના રિપ્લેસમેન્ટને ટાળી શકાય છે અથવા મુલતવી રાખી શકાય છે.
• શરીરના પોતાના સાંધાને જાળવી રાખવામાં મદદ કરે છે.

ગેરફાયદા અને જોખમો:

• કોઈપણ સર્જરીની જેમ, ચેપ, રક્તસ્ત્રાવ, નર્વ ડેમેજ અથવા એનેસ્થેસિયા સંબંધિત જોખમો.
• હાડકું ધીમે રૂઝાવવું (delayed union) અથવા ન રૂઝાવવું (nonunion).
• વધારાની સર્જરીની જરૂરિયાત (જેમ કે હાર્ડવેર દૂર કરવા માટે).
• લાંબો પુનઃપ્રાપ્તિ સમયગાળો.
• કાયમી જડતા અથવા હલનચલનનો પ્રતિબંધ.

ઓસ્ટિયોટોમી એ એક જટિલ સર્જરી છે જેનો નિર્ણય ઓર્થોપેડિક સર્જન દ્વારા દર્દીની ચોક્કસ પરિસ્થિતિ અને લક્ષણોના આધારે લેવામાં આવે છે. તે ઘણા દર્દીઓ માટે જીવનની ગુણવત્તા સુધારવા માટે એક અસરકારક વિકલ્પ બની શકે છે.