ધ્રુજારી

ધ્રુજારી શું છે?

ધ્રુજારી એક અનૈચ્છિક, લયબદ્ધ સ્નાયુ સંકોચન અને શિથિલન છે, જે શરીરના એક અથવા વધુ ભાગોમાં હલનચલન પેદા કરે છે. તે સામાન્ય રીતે હાથમાં જોવા મળે છે, પરંતુ તે માથું, પગ, ધડ અથવા અન્ય ભાગોને પણ અસર કરી શકે છે.

ધ્રુજારી કોઈ રોગ નથી, પરંતુ તે ઘણાં વિવિધ તબીબી પરિસ્થિતિઓનું લક્ષણ હોઈ શકે છે. તે તણાવ, થાક, વધુ પડતી કેફીન અથવા અમુક દવાઓની આડઅસરને કારણે પણ થઈ શકે છે.

ધ્રુજારીના પ્રકારો તેના કારણ, દેખાવાની રીત અને શરીરના કયા ભાગને અસર કરે છે તેના આધારે અલગ પડે છે. કેટલાક સામાન્ય પ્રકારોમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• આવશ્યક ધ્રુજારી (Essential Tremor): આ સૌથી સામાન્ય પ્રકાર છે અને તે સામાન્ય રીતે હાથ અને માથાને અસર કરે છે. તે ક્રિયા દરમિયાન વધુ ખરાબ થાય છે, જેમ કે કંઈક પકડવું અથવા લખવું. તેનું ચોક્કસ કારણ જાણી શકાયું નથી, પરંતુ તે આનુવંશિક હોઈ શકે છે.
• આરામની ધ્રુજારી (Resting Tremor): આ પ્રકારની ધ્રુજારી ત્યારે થાય છે જ્યારે સ્નાયુઓ આરામની સ્થિતિમાં હોય છે, જેમ કે હાથ ખોળામાં પડ્યો હોય ત્યારે. તે પાર્કિન્સન રોગનું એક સામાન્ય લક્ષણ છે.
• ક્રિયાજન્ય ધ્રુજારી (Action Tremor): આ ધ્રુજારી ત્યારે થાય છે જ્યારે તમે કોઈ ચોક્કસ કાર્ય કરી રહ્યા હોવ છો, જેમ કે કોઈ વસ્તુ પકડવી અથવા ખસેડવી. આવશ્યક ધ્રુજારી તેનો એક પ્રકાર છે.
• પોસ્ચરલ ધ્રુજારી (Postural Tremor): આ ધ્રુજારી ત્યારે થાય છે જ્યારે તમે કોઈ ચોક્કસ સ્થિતિ જાળવી રાખો છો, જેમ કે તમારા હાથને આગળ લંબાવવા.
• ગતિજન્ય ધ્રુજારી (Kinetic Tremor): આ ધ્રુજારી કોઈ લક્ષ્ય તરફ હલનચલન કરતી વખતે થાય છે, જેમ કે તમારી આંગળીને તમારા નાક સુધી લાવવી.
• સેરેબેલર ધ્રુજારી (Cerebellar Tremor): આ પ્રકારની ધ્રુજારી ધીમી અને મોટા પ્રમાણમાં હોય છે અને તે સામાન્ય રીતે હલનચલનના અંતમાં વધુ ખરાબ થાય છે. તે સેરેબેલમ (મગજનો ભાગ જે હલનચલનનું સંકલન કરે છે) ને નુકસાન થવાને કારણે થાય છે.
• સાયકોજેનિક ધ્રુજારી (Psychogenic Tremor): આ ધ્રુજારીનું કારણ માનસિક હોઈ શકે છે અને તે અચાનક શરૂ થઈ શકે છે અને બંધ થઈ શકે છે. તેના લક્ષણો બદલાઈ શકે છે અને તણાવથી પ્રભાવિત થઈ શકે છે.

ધ્રુજારી નાં કારણો શું છે?

ધ્રુજારી (Tremors) ઘણાં વિવિધ કારણોસર થઈ શકે છે. તેના કારણો ધ્રુજારીના પ્રકાર અને વ્યક્તિની તબીબી સ્થિતિ પર આધાર રાખે છે. અહીં કેટલાક મુખ્ય કારણો આપ્યા છે:

ન્યુરોલોજીકલ પરિસ્થિતિઓ:

• આવશ્યક ધ્રુજારી (Essential Tremor): આ સૌથી સામાન્ય પ્રકાર છે અને તેનું ચોક્કસ કારણ અજ્ઞાત છે, પરંતુ એવું માનવામાં આવે છે કે મગજના સેરેબેલમ અને અન્ય ભાગો વચ્ચેના સંચારમાં ખલેલ થવાથી થાય છે. તે આનુવંશિક પણ હોઈ શકે છે.
• પાર્કિન્સન રોગ (Parkinson’s Disease): આ રોગમાં મગજના ડોપામાઇન ઉત્પન્ન કરતા કોષો ધીમે ધીમે નાશ પામે છે, જેના કારણે આરામની ધ્રુજારી, સ્નાયુઓની જડતા અને હલનચલનમાં ધીમી ગતિ જેવી સમસ્યાઓ થાય છે.
• મલ્ટીપલ સ્ક્લેરોસિસ (Multiple Sclerosis – MS): આ રોગમાં મગજ અને કરોડરજ્જુના ચેતા તંતુઓના રક્ષણાત્મક આવરણને નુકસાન થાય છે, જેના કારણે ધ્રુજારી સહિત અનેક ન્યુરોલોજીકલ લક્ષણો જોવા મળે છે.
• સ્ટ્રોક (Stroke): મગજમાં લોહીનો પુરવઠો અચાનક બંધ થઈ જવાથી મગજના કોષોને નુકસાન થાય છે, જે ધ્રુજારીનું કારણ બની શકે છે.
• આઘાતજનક મગજની ઇજા (Traumatic Brain Injury – TBI): માથામાં ગંભીર ઈજા થવાથી મગજને નુકસાન થઈ શકે છે અને ધ્રુજારી આવી શકે છે.
• સેરેબેલર ડિસઓર્ડર (Cerebellar Disorders): સેરેબેલમને નુકસાન થવાથી ગતિ અને સંકલનમાં સમસ્યાઓ થાય છે, જેના કારણે ગતિજન્ય ધ્રુજારી (intention tremor) થઈ શકે છે. આ નુકસાન સ્ટ્રોક, ગાંઠ, મલ્ટીપલ સ્ક્લેરોસિસ અથવા ક્રોનિક આલ્કોહોલના દુરૂપયોગથી થઈ શકે છે.
• ડાયસ્ટોનિયા (Dystonia): આ એક એવી સ્થિતિ છે જેમાં અનૈચ્છિક સ્નાયુ સંકોચન થાય છે, જેના કારણે હલનચલન અને ધ્રુજારી થઈ શકે છે.

અન્ય તબીબી પરિસ્થિતિઓ:

• હાયપરથાઇરોઇડિઝમ (Overactive Thyroid): થાઇરોઇડ ગ્રંથિ વધુ પડતા હોર્મોન્સ ઉત્પન્ન કરે ત્યારે ધ્રુજારી થઈ શકે છે.
• લો બ્લડ શુગર (Hypoglycemia): લોહીમાં શર્કરાનું સ્તર ઘટી જવાથી ધ્રુજારી આવી શકે છે.
• લિવર અથવા કિડની ફેલ્યોર (Liver or Kidney Failure): આ અવયવોની નિષ્ફળતા મગજના અમુક ભાગોને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે, જેનાથી ધ્રુજારી થઈ શકે છે.

દવાઓ અને પદાર્થો:

• અમુક દવાઓ, જેમ કે અસ્થમાની દવાઓ, કોર્ટિકોસ્ટેરોઇડ્સ, કીમોથેરાપી અને અમુક માનસિક અને ન્યુરોલોજીકલ વિકારો માટે વપરાતી દવાઓ ધ્રુજારીનું કારણ બની શકે છે.
• ભારે ધાતુઓ (જેમ કે મર્ક્યુરી, લીડ) અને અન્ય ન્યુરોટોક્સિનના સંપર્કમાં આવવાથી ધ્રુજારી થઈ શકે છે.
• વધુ પડતી કેફીનનું સેવન ધ્રુજારીને કામચલાઉ રીતે વધારી શકે છે.
• આલ્કોહોલનું વ્યસન અને આલ્કોહોલ છોડ્યા પછી ધ્રુજારી થઈ શકે છે.

માનસિક પરિબળો:

• તણાવ અને ચિંતા: તીવ્ર તણાવ, ગભરાટ અથવા થાક ધ્રુજારી સાથે સંકળાયેલા હોઈ શકે છે.
• સાયકોજેનિક ધ્રુજારી (Psychogenic Tremor): આ પ્રકારની ધ્રુજારી માનસિક કારણોસર થાય છે અને તે અચાનક શરૂ થઈ શકે છે અને બંધ થઈ શકે છે. તેના લક્ષણો બદલાઈ શકે છે અને તણાવથી પ્રભાવિત થઈ શકે છે.

અન્ય કારણો:

• ઉંમર: ઉંમર વધવાની સાથે સામાન્ય શારીરિક ધ્રુજારી વધુ સ્પષ્ટ થઈ શકે છે.

ધ્રુજારીનાં ચિહ્નો નાં લક્ષણો શું છે?

ધ્રુજારીનાં મુખ્ય ચિહ્નો અને લક્ષણો અનૈચ્છિક, લયબદ્ધ હલનચલન છે જે શરીરના કોઈપણ ભાગમાં થઈ શકે છે. આ હલનચલન નાની અને ઝડપી હોઈ શકે છે અથવા મોટી અને ધીમી હોઈ શકે છે. તેના લક્ષણો ધ્રુજારીના પ્રકાર અને તેના કારણ પર આધાર રાખે છે, પરંતુ કેટલાક સામાન્ય ચિહ્નો અને લક્ષણો નીચે મુજબ છે:

મુખ્ય ચિહ્નો:

• અનૈચ્છિક હલનચલન: તમે તેને રોકવાનો પ્રયત્ન કરો તો પણ શરીરનો કોઈ ભાગ ધ્રૂજતો રહે છે.
• લયબદ્ધતા: હલનચલન એક ચોક્કસ લયમાં થાય છે, જાણે કે કોઈ વસ્તુ વારંવાર આગળ-પાછળ થઈ રહી હોય.
• શરીરના વિવિધ ભાગોમાં અસર: મોટે ભાગે હાથમાં જોવા મળે છે, પરંતુ તે માથું (હા કે નામાં હલાવવું), અવાજ (ધ્રૂજતો અવાજ), પગ, ધડ અથવા જીભને પણ અસર કરી શકે છે.

ધ્રુજારીના પ્રકાર અનુસાર લક્ષણો:

• આવશ્યક ધ્રુજારી (Essential Tremor):
  • ક્રિયા દરમિયાન વધુ ખરાબ થાય છે, જેમ કે કંઈક પકડવું, લખવું, ખાવું અથવા પીવું.
  • આરામ કરતી વખતે ઓછી અથવા ગેરહાજર હોઈ શકે છે.
  • સામાન્ય રીતે બંને હાથને અસર કરે છે, પરંતુ એક હાથમાં વધુ હોઈ શકે છે.
  • માથાનું ધ્રુજવું (હા કે નામાં હલાવવું) પણ સામાન્ય છે.
  • તણાવ, થાક અથવા કેફીનથી વધી શકે છે.
• આરામની ધ્રુજારી (Resting Tremor):
  • જ્યારે સ્નાયુઓ આરામની સ્થિતિમાં હોય ત્યારે થાય છે, જેમ કે હાથ ખોળામાં પડ્યો હોય ત્યારે.
  • હલનચલન શરૂ થતાં જ ઓછી થઈ જાય છે.
  • મોટે ભાગે પાર્કિન્સન રોગ સાથે સંકળાયેલ છે.
• ક્રિયાજન્ય ધ્રુજારી (Action Tremor):
  • કોઈ ચોક્કસ કાર્ય કરતી વખતે થાય છે.
  • પોસ્ચરલ ધ્રુજારી: કોઈ ચોક્કસ સ્થિતિ જાળવી રાખતી વખતે થાય છે (જેમ કે હાથ લંબાવવા).
  • ગતિજન્ય ધ્રુજારી: કોઈ લક્ષ્ય તરફ હલનચલન કરતી વખતે થાય છે (જેમ કે આંગળીને નાક સુધી લાવવી).
  • સેરેબેલર ધ્રુજારી: હલનચલનના અંતમાં વધુ તીવ્ર બને છે.
• સાયકોજેનિક ધ્રુજારી (Psychogenic Tremor):
  • અચાનક શરૂ થઈ શકે છે અને બંધ થઈ શકે છે.
  • તેના લક્ષણો બદલાઈ શકે છે અને શરીરના વિવિધ ભાગોને અસર કરી શકે છે.
  • તણાવથી પ્રભાવિત થઈ શકે છે.
  • અન્ય માનસિક લક્ષણો સાથે સંકળાયેલ હોઈ શકે છે.

અન્ય સંકળાયેલા લક્ષણો (મૂળ કારણ પર આધાર રાખીને):

ધ્રુજારીની સાથે અન્ય લક્ષણો પણ જોવા મળી શકે છે જે તેના મૂળ કારણને ઓળખવામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે, જેમ કે:

• જડતા (Rigidity): સ્નાયુઓમાં ખેંચાણ અને હલનચલનમાં મુશ્કેલી (પાર્કિન્સન રોગમાં).
• ધીમી ગતિ (Bradykinesia): હલનચલન કરવામાં વધુ સમય લાગવો (પાર્કિન્સન રોગમાં).
• સંતુલન ગુમાવવું (Balance problems): ચાલવામાં મુશ્કેલી (પાર્કિન્સન રોગ, સેરેબેલર સમસ્યાઓમાં).
• વાણીમાં ફેરફાર (Speech changes): ધીમો અથવા ધ્રૂજતો અવાજ (પાર્કિન્સન રોગ, આવશ્યક ધ્રુજારી).
• મૂડમાં ફેરફાર (Mood changes): ડિપ્રેશન, ચિંતા (પાર્કિન્સન રોગ, મલ્ટીપલ સ્ક્લેરોસિસ).
• નબળાઈ (Weakness): સ્નાયુઓમાં તાકાત ઓછી લાગવી (મલ્ટીપલ સ્ક્લેરોસિસ, સ્ટ્રોક).
• સંવેદનામાં ફેરફાર (Sensory changes): ખાલી ચડવું, કળતર (મલ્ટીપલ સ્ક્લેરોસિસ).

ધ્રુજારીનું જોખમ કોને વધારે છે?

ધ્રુજારી થવાનું જોખમ નીચેના પરિબળો ધરાવતા લોકોને વધારે હોય છે:

વય: ધ્રુજારી કોઈપણ ઉંમરે થઈ શકે છે, પરંતુ તે ખાસ કરીને મધ્યમ વય અને વૃદ્ધોમાં વધુ સામાન્ય છે. આવશ્યક ધ્રુજારી (Essential Tremor) સામાન્ય રીતે 40 વર્ષ પછી શરૂ થાય છે.

કુટુંબનો ઇતિહાસ: આવશ્યક ધ્રુજારી વારસાગત હોઈ શકે છે. જો તમારા પરિવારમાં કોઈને ધ્રુજારીની સમસ્યા હોય, તો તમને તે થવાનું જોખમ વધારે છે. આને ફેમિલીયલ ટ્રેમર (Familial Tremor) કહેવામાં આવે છે.

અમુક તબીબી પરિસ્થિતિઓ: કેટલીક તબીબી પરિસ્થિતિઓ ધ્રુજારીનું જોખમ વધારે છે, જેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• ન્યુરોલોજીકલ ડિસઓર્ડર: પાર્કિન્સન રોગ, મલ્ટીપલ સ્ક્લેરોસિસ (એમએસ), સ્ટ્રોક, આઘાતજનક મગજની ઇજા (ટીબીઆઈ), અને સેરેબેલર ડિસઓર્ડર.
• અન્ય તબીબી પરિસ્થિતિઓ: હાયપરથાઇરોઇડિઝમ (ઓવરએક્ટિવ થાઇરોઇડ), લો બ્લડ શુગર (હાયપોગ્લાયસેમિયા), લિવર અથવા કિડની ફેલ્યોર.

અમુક દવાઓનો ઉપયોગ: અમુક દવાઓની આડઅસર તરીકે ધ્રુજારી થઈ શકે છે, જેમ કે અસ્થમાની દવાઓ, કોર્ટિકોસ્ટેરોઇડ્સ, કીમોથેરાપી અને અમુક માનસિક અને ન્યુરોલોજીકલ વિકારો માટે વપરાતી દવાઓ.

અમુક પદાર્થોનો ઉપયોગ:

• વધુ પડતી કેફીન: વધુ કેફીનનું સેવન ધ્રુજારીને કામચલાઉ રીતે વધારી શકે છે.
• આલ્કોહોલનો દુરૂપયોગ અને ઉપાડ: ક્રોનિક આલ્કોહોલનો દુરૂપયોગ અને અચાનક આલ્કોહોલ છોડવાથી ધ્રુજારી થઈ શકે છે.

તણાવ અને ચિંતા: તીવ્ર તણાવ, ગભરાટ અથવા થાક ધ્રુજારીને કામચલાઉ રીતે વધારી શકે છે.

ધ્રુજારી સાથે કયા રોગો સંકળાયેલા છે?

ધ્રુજારી એ કોઈ એક રોગ નથી, પરંતુ તે ઘણાં વિવિધ રોગો અને પરિસ્થિતિઓ સાથે સંકળાયેલું લક્ષણ હોઈ શકે છે. મુખ્ય રોગો અને પરિસ્થિતિઓ જે ધ્રુજારી સાથે સંકળાયેલા છે તે નીચે મુજબ છે:

ન્યુરોલોજીકલ રોગો:

• આવશ્યક ધ્રુજારી (Essential Tremor): આ સૌથી સામાન્ય ધ્રુજારીનો પ્રકાર છે અને તે કોઈ અન્ય અંતર્ગત રોગ સાથે સંકળાયેલ નથી હોતો, પરંતુ તેને ન્યુરોલોજીકલ સ્થિતિ ગણવામાં આવે છે.
• પાર્કિન્સન રોગ (Parkinson’s Disease): આ રોગમાં આરામની ધ્રુજારી એક સામાન્ય લક્ષણ છે, જે આંગળીઓ અથવા હાથમાં “ગોળી વાળવા” જેવી દેખાય છે.
• મલ્ટીપલ સ્ક્લેરોસિસ (Multiple Sclerosis – MS): એમએસ મગજ અને કરોડરજ્જુને અસર કરે છે અને ધ્રુજારી સહિત વિવિધ ન્યુરોલોજીકલ લક્ષણોનું કારણ બની શકે છે.
• સ્ટ્રોક (Stroke): મગજના ચોક્કસ ભાગોને નુકસાન થવાથી ધ્રુજારી આવી શકે છે.
• આઘાતજનક મગજની ઇજા (Traumatic Brain Injury – TBI): માથામાં ગંભીર ઈજા પછી ધ્રુજારી થઈ શકે છે.
• સેરેબેલર ડિસઓર્ડર (Cerebellar Disorders): સેરેબેલમને નુકસાન થવાથી ગતિ અને સંકલનમાં સમસ્યાઓ થાય છે, જેના કારણે ગતિજન્ય ધ્રુજારી થઈ શકે છે.
• ડાયસ્ટોનિયા (Dystonia): આ સ્થિતિમાં અનૈચ્છિક સ્નાયુ સંકોચન થાય છે, જેનાથી ધ્રુજારી અને અસામાન્ય હલનચલન થઈ શકે છે.

અન્ય તબીબી પરિસ્થિતિઓ:

• હાયપરથાઇરોઇડિઝમ (Hyperthyroidism): વધુ પડતા થાઇરોઇડ હોર્મોન્સ ધ્રુજારીનું કારણ બની શકે છે.
• લો બ્લડ શુગર (Hypoglycemia): લોહીમાં શર્કરાનું સ્તર ઘટવાથી ધ્રુજારી આવી શકે છે.
• લિવર અથવા કિડની ફેલ્યોર (Liver or Kidney Failure): આ અવયવોની નિષ્ફળતા શરીરમાં ઝેરી તત્વો જમા કરે છે, જે ધ્રુજારીનું કારણ બની શકે છે.

દવાઓ અને પદાર્થો:

• અમુક દવાઓની આડઅસર તરીકે ધ્રુજારી થઈ શકે છે.
• આલ્કોહોલનું વ્યસન અને ઉપાડ પણ ધ્રુજારીનું કારણ બની શકે છે.

માનસિક પરિબળો:

• તીવ્ર તણાવ અને ચિંતા ધ્રુજારીને કામચલાઉ રીતે વધારી શકે છે.
• સાયકોજેનિક ધ્રુજારી માનસિક કારણોસર થઈ શકે છે.

ધ્રુજારી નું નિદાન શું છે?

ધ્રુજારીનું નિદાન તેના કારણને ઓળખવા માટે કરવામાં આવે છે. ડૉક્ટર સામાન્ય રીતે નીચેની પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરીને નિદાન કરે છે:

1. તબીબી ઇતિહાસ અને લક્ષણોની ચર્ચા (Medical History and Symptom Discussion):

• ડૉક્ટર તમારા ધ્રુજારી ક્યારે શરૂ થયા, કયા ભાગોને અસર કરે છે, તેની તીવ્રતા કેટલી છે અને કઈ પરિસ્થિતિઓમાં તે વધુ ખરાબ થાય છે તે વિશે પૂછશે.
• તેઓ તમારી તબીબી ઇતિહાસ વિશે પણ પૂછશે, જેમાં તમને કોઈ અન્ય તબીબી સમસ્યાઓ છે કે કેમ, તમે કોઈ દવાઓ લઈ રહ્યા છો કે કેમ અને તમારા પરિવારમાં કોઈને ધ્રુજારીની સમસ્યા છે કે કેમ.
• તેઓ તમારા જીવનશૈલી વિશે પણ પૂછી શકે છે, જેમ કે કેફીન અને આલ્કોહોલનું સેવન.

2. શારીરિક તપાસ (Physical Examination):

• ડૉક્ટર તમારા સ્નાયુઓની તાકાત, રિફ્લેક્સ, સંકલન અને સંવેદનાનું મૂલ્યાંકન કરશે.
• તેઓ તમારી ચાલવાની રીત અને મુદ્રાનું પણ નિરીક્ષણ કરી શકે છે.
• તેઓ ધ્રુજારી ક્યારે થાય છે (આરામ કરતી વખતે કે ક્રિયા દરમિયાન), શરીરના કયા ભાગોને અસર કરે છે અને તેની આવર્તન કેટલી છે તેનું મૂલ્યાંકન કરશે.

3. ન્યુરોલોજીકલ તપાસ (Neurological Examination):

• આ તપાસમાં મગજ અને ચેતાતંત્રના કાર્યનું મૂલ્યાંકન કરવામાં આવે છે. ડૉક્ટર તમારી સંતુલન, સંકલન, ચાલવાની રીત, ઇન્દ્રિયો, રિફ્લેક્સ અને માનસિક સ્થિતિનું પરીક્ષણ કરશે.
• તેઓ તમને અમુક કાર્યો કરવા માટે કહી શકે છે, જેમ કે આંગળીને નાક સુધી લાવવી, પાણી પીવું અથવા લખવું, જેથી ધ્રુજારીનું મૂલ્યાંકન કરી શકાય.

4. પ્રયોગશાળા પરીક્ષણો (Laboratory Tests):

• ધ્રુજારીના કેટલાક કારણોને ઓળખવા માટે લોહીના પરીક્ષણો કરવામાં આવી શકે છે, જેમ કે:
  • થાઇરોઇડ કાર્ય પરીક્ષણો (Thyroid Function Tests): હાયપરથાઇરોઇડિઝમને નકારી કાઢવા માટે.
  • બ્લડ શુગર લેવલ (Blood Sugar Level): હાયપોગ્લાયસેમિયાને નકારી કાઢવા માટે.
  • લિવર અને કિડની કાર્ય પરીક્ષણો (Liver and Kidney Function Tests): લિવર અથવા કિડનીની સમસ્યાઓને નકારી કાઢવા માટે.
  • અમુક દવાઓ અથવા ઝેરી તત્વો માટે પરીક્ષણો.
  • વિલ્સન રોગ માટે પરીક્ષણો (જો શંકા હોય તો).

5. ઇમેજિંગ પરીક્ષણો (Imaging Tests):

• અમુક કિસ્સાઓમાં, મગજની રચના અને કાર્યને જોવા માટે ઇમેજિંગ પરીક્ષણોની જરૂર પડી શકે છે, જેમ કે:
  • એમઆરઆઈ (MRI – Magnetic Resonance Imaging): મગજ, કરોડરજ્જુ અને ચેતાને વિગતવાર રીતે જોવા માટે. તે સ્ટ્રોક, મલ્ટીપલ સ્ક્લેરોસિસ અથવા અન્ય માળખાકીય સમસ્યાઓને ઓળખવામાં મદદ કરી શકે છે.
  • સીટી સ્કેન (CT Scan – Computed Tomography Scan): મગજની સામાન્ય છબીઓ મેળવવા માટે, ખાસ કરીને સ્ટ્રોક અથવા અન્ય તાત્કાલિક સમસ્યાઓને ઓળખવા માટે.

6. ઇલેક્ટ્રોમાયોગ્રાફી (EMG) અને ચેતા વહન અભ્યાસ (Nerve Conduction Study):

• આ પરીક્ષણો સ્નાયુઓ અને ચેતાઓની વિદ્યુત પ્રવૃત્તિને માપે છે. તે ચેતાને નુકસાન અથવા સ્નાયુઓની સમસ્યાઓને ઓળખવામાં મદદ કરી શકે છે, જે ધ્રુજારીનું કારણ હોઈ શકે છે.

7. ડોપામાઇન ટ્રાન્સપોર્ટર સ્કેન (DaTscan):

• આ એક વિશેષ ઇમેજિંગ પરીક્ષણ છે જે મગજમાં ડોપામાઇન ઉત્પન્ન કરતા ચેતા કોષોની કાર્યક્ષમતાને માપે છે. તે પાર્કિન્સન રોગ અને આવશ્યક ધ્રુજારી વચ્ચે તફાવત કરવામાં મદદ કરી શકે છે.

ધ્રુજારીની સારવાર શું છે?

ધ્રુજારીની સારવાર તેના મૂળ કારણ, પ્રકાર અને તીવ્રતા પર આધાર રાખે છે. કેટલીક ધ્રુજારીને સારવારની જરૂર હોતી નથી, ખાસ કરીને જો તે હળવી હોય અને રોજિંદા જીવનમાં દખલ ન કરતી હોય. જો સારવાર જરૂરી હોય, તો તેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થઈ શકે છે:

1. દવાઓ:

• બીટા-બ્લોકર્સ (Beta-blockers): સામાન્ય રીતે હાઈ બ્લડ પ્રેશર માટે વપરાતી આ દવાઓ આવશ્યક ધ્રુજારીમાં મદદરૂપ થઈ શકે છે. પ્રોપ્રાનોલોલ (Propranolol) એક સામાન્ય ઉદાહરણ છે.
• એન્ટિ-સીઝર દવાઓ (Anti-seizure medications): પ્રિમિડોન (Primidone) જેવી કેટલીક એન્ટિ-સીઝર દવાઓ પણ આવશ્યક ધ્રુજારીમાં અસરકારક હોઈ શકે છે. ગાબાપેન્ટિન (Gabapentin) અને ટોપિરામેટ (Topiramate) અન્ય વિકલ્પો છે.
• ટ્રેન્ક્વીલાઈઝર્સ (Tranquilizers): ક્લોનાઝેપામ (Clonazepam) જેવી બેન્ઝોડાયાઝેપિન્સ (Benzodiazepines) ચિંતા સાથે સંકળાયેલ ધ્રુજારીમાં મદદ કરી શકે છે, પરંતુ તે વ્યસનકારક હોઈ શકે છે અને સાવધાનીપૂર્વક ઉપયોગ કરવો જોઈએ.
• બોટોક્સ ઇન્જેક્શન (Botox injections): ખાસ કરીને માથા અને અવાજની ધ્રુજારી માટે ઉપયોગી છે. તે અસરગ્રસ્ત સ્નાયુઓને કામચલાઉ રીતે નબળા પાડે છે. હાથની ધ્રુજારી માટે તેનો ઉપયોગ કરવાથી આંગળીઓમાં નબળાઈ આવી શકે છે.
• પાર્કિન્સન રોગની દવાઓ: જો ધ્રુજારી પાર્કિન્સન રોગને કારણે હોય, તો લેવોડોપા (Levodopa) જેવી દવાઓ લક્ષણોને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ કરી શકે છે.

2. ઉપચાર (Therapies):

• ફિઝિકલ થેરાપી (Physical Therapy): ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ સ્નાયુ નિયંત્રણ, તાકાત અને સંકલન સુધારવા માટે કસરતો શીખવી શકે છે. તેઓ વજનવાળા વાસણો અથવા મોટા હેન્ડલવાળા વાસણો જેવા અનુકૂલિત ઉપકરણોનો ઉપયોગ કરવાની સલાહ પણ આપી શકે છે.
• ઓક્યુપેશનલ થેરાપી (Occupational Therapy): ઓક્યુપેશનલ થેરાપિસ્ટ રોજિંદા કાર્યો કરવા માટે નવી રીતો અને અનુકૂલિત સાધનોનો ઉપયોગ કરવાનું શીખવે છે, જેથી ધ્રુજારીની અસર ઓછી કરી શકાય.
• સ્પીચ થેરાપી (Speech Therapy): જો ધ્રુજારી અવાજને અસર કરે છે, તો સ્પીચ થેરાપિસ્ટ વાતચીતને સરળ બનાવવા માટે તકનીકો શીખવી શકે છે.
• માનસિક સ્વાસ્થ્ય પરામર્શ (Mental Health Counseling): જો તણાવ અને ચિંતા ધ્રુજારીને વધારે છે, તો પરામર્શ અને તણાવ વ્યવસ્થાપન તકનીકો મદદરૂપ થઈ શકે છે.

3. જીવનશૈલીમાં ફેરફાર અને ઘરેલું ઉપચાર:

• કેફીન અને આલ્કોહોલ ટાળો: આ પદાર્થો ધ્રુજારીને વધારી શકે છે. કેટલાક લોકો આલ્કોહોલથી કામચલાઉ રાહત અનુભવી શકે છે, પરંતુ લાંબા ગાળે તે સમસ્યાને વધુ ખરાબ કરી શકે છે.
• તણાવ વ્યવસ્થાપન: ધ્યાન, યોગા, ઊંડા શ્વાસ લેવાની કસરતો અને અન્ય આરામ તકનીકો તણાવ અને ચિંતાને ઘટાડવામાં મદદ કરી શકે છે.
• પૂરતી ઊંઘ લો: થાક ધ્રુજારીને વધુ ખરાબ કરી શકે છે.
• વજનવાળા ઉપકરણોનો ઉપયોગ કરો: વજનવાળા પેન, વાસણો અને કપ ધ્રુજારીને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ કરી શકે છે.
• ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ કરો: વૉઇસ-એક્ટિવેટેડ કમાન્ડ અને સ્પીચ-ટુ-ટેક્સ્ટ સૉફ્ટવેર લખવાની જરૂરિયાતને ઘટાડી શકે છે.

4. સર્જરી અને અન્ય પ્રક્રિયાઓ (ગંભીર કિસ્સાઓમાં):

• ડીપ બ્રેઇન સ્ટિમ્યુલેશન (Deep Brain Stimulation – DBS): આ પ્રક્રિયામાં મગજના ચોક્કસ ભાગમાં એક પાતળી ઇલેક્ટ્રિકલ પ્રોબ મૂકવામાં આવે છે અને તેને છાતીમાં મૂકેલા પેસમેકર જેવા ઉપકરણ સાથે જોડવામાં આવે છે. આ ઉપકરણ ઇલેક્ટ્રિકલ પલ્સ મોકલીને ધ્રુજારી પેદા કરતા અસામાન્ય સંકેતોને અવરોધે છે.
• ફોકસ્ડ અલ્ટ્રાસાઉન્ડ થેલેમોટોમી (Focused Ultrasound Thalamotomy): આ એક બિન-આક્રમક પ્રક્રિયા છે જેમાં અલ્ટ્રાસાઉન્ડ તરંગોનો ઉપયોગ મગજના થેલેમસ નામના નાના વિસ્તારને લક્ષ્ય બનાવવા અને નાશ કરવા માટે કરવામાં આવે છે, જે ધ્રુજારીને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ કરે છે.
• ગામા નાઇફ સર્જરી (Gamma Knife Surgery): આ પ્રક્રિયામાં ધ્રુજારી માટે જવાબદાર મગજના ચોક્કસ વિસ્તારને લક્ષ્ય બનાવવા માટે રેડિયેશન બીમનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.

ધ્રુજારીમાં શું ખાવું અને શું ન ખાવું?

ધ્રુજારી માટે કોઈ ચોક્કસ આહાર નથી કે જે તેને મટાડી શકે, પરંતુ કેટલાક ખોરાક અને પીણાં લક્ષણોને અસર કરી શકે છે. સામાન્ય રીતે, તંદુરસ્ત અને સંતુલિત આહાર લેવો મહત્વપૂર્ણ છે. અહીં શું ખાવું જોઈએ અને શું ટાળવું જોઈએ તેની કેટલીક સામાન્ય ભલામણો છે:

શું ખાવું જોઈએ:

• સંતુલિત આહાર: ફળો, શાકભાજી, આખા અનાજ અને દુર્બળ પ્રોટીનથી ભરપૂર આહાર લો.
• ઓમેગા-3 ફેટી એસિડ્સ: સૅલ્મોન, મેકરેલ, સારડીન અને અખરોટ જેવા ખોરાકમાં જોવા મળે છે, જે મગજના સ્વાસ્થ્ય માટે સારા છે.
• એન્ટીઑકિસડન્ટો: બેરી, પાંદડાવાળા ગ્રીન્સ અને અન્ય રંગીન ફળો અને શાકભાજીમાં જોવા મળે છે, જે મગજના કોષોને નુકસાનથી બચાવવામાં મદદ કરે છે.
• વિટામિન B12: માંસ, ઇંડા અને ડેરી ઉત્પાદનોમાં જોવા મળે છે, જે ચેતા કાર્ય માટે મહત્વપૂર્ણ છે. જો ઉણપ હોય તો પૂરક લેવાનું વિચારો.
• પાણી: પૂરતું પાણી પીને હાઇડ્રેટેડ રહો.

શું ન ખાવું જોઈએ:

• કેફીન: કોફી, ચા, સોડા અને ચોકલેટ જેવા કેફીનયુક્ત ખોરાક અને પીણાં ધ્રુજારીને વધુ ખરાબ કરી શકે છે.
• આલ્કોહોલ: કેટલાક લોકોમાં આલ્કોહોલ કામચલાઉ રાહત આપી શકે છે, પરંતુ તે લાંબા ગાળે ધ્રુજારીને વધુ ખરાબ કરી શકે છે અને અન્ય સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓનું કારણ બની શકે છે. મોટાભાગના નિષ્ણાતો તેનાથી દૂર રહેવાની સલાહ આપે છે.
• પ્રોસેસ્ડ ફૂડ્સ: તેમાં ઉમેરણો અને પ્રિઝર્વેટિવ્સ હોઈ શકે છે જે કેટલાક લોકોમાં લક્ષણોને વધારી શકે છે.
• ખાંડ અને શુદ્ધ કાર્બોહાઇડ્રેટ્સ: રક્ત ખાંડના સ્તરમાં ઝડપી વધઘટ બળતરા પેદા કરી શકે છે અને ધ્રુજારીને વધુ ધ્યાનપાત્ર બનાવી શકે છે.
• ગ્લુટેન અને ડેરી: કેટલાક સંશોધનો સૂચવે છે કે ગ્લુટેન અને ડેરી અમુક વ્યક્તિઓમાં બળતરા અને રોગપ્રતિકારક પ્રતિભાવોને ઉત્તેજીત કરી શકે છે, જે આડકતરી રીતે ધ્રુજારીના લક્ષણોને અસર કરી શકે છે. જો તમને સંવેદનશીલતા હોય તો ટાળો.
• વધુ પડતું માંસ: કેટલાક અભ્યાસો માંસમાં જોવા મળતા હાર્મેન નામના તત્વ અને ધ્રુજારી વચ્ચે જોડાણ સૂચવે છે, ખાસ કરીને પુરુષોમાં.

ધ્રુજારી માટે ઘરેલું ઉપચાર

ધ્રુજારી માટે કેટલાક ઘરેલું ઉપચાર લક્ષણોને હળવા કરવામાં અથવા તેમની સાથે વધુ સારી રીતે જીવવામાં મદદ કરી શકે છે. જો કે, એ યાદ રાખવું અગત્યનું છે કે આ ઉપચારો તબીબી સારવારનો વિકલ્પ નથી અને ડૉક્ટરની સલાહ લેવી હંમેશાં મહત્વપૂર્ણ છે. અહીં કેટલાક ઘરેલું ઉપચારો આપ્યા છે:

જીવનશૈલીમાં ફેરફાર અને તકનીકો:

• તણાવ વ્યવસ્થાપન: તણાવ ધ્રુજારીને વધારી શકે છે. ધ્યાન (મેડિટેશન), યોગા, ઊંડા શ્વાસ લેવાની કસરતો અને માઇન્ડફુલનેસ તકનીકો તણાવ ઘટાડવામાં મદદ કરી શકે છે.
• પૂરતી ઊંઘ લો: થાક ધ્રુજારીને વધુ ખરાબ કરી શકે છે. દરરોજ પૂરતી ઊંઘ લો (સામાન્ય રીતે 7-8 કલાક).
• નિયમિત કસરત: હળવી કસરત અને સ્ટ્રેચિંગ સ્નાયુઓને મજબૂત કરવામાં અને સંકલન સુધારવામાં મદદ કરી શકે છે. જો કે, તીવ્ર કસરતથી ધ્રુજારી વધી શકે છે, તેથી હળવી પ્રવૃત્તિઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરો.
• કેફીન અને આલ્કોહોલ ટાળો: જેમ અગાઉ ઉલ્લેખ કર્યો છે, આ પદાર્થો ધ્રુજારીને વધારી શકે છે.
• હાઇડ્રેટેડ રહો: પૂરતું પાણી પીવું શરીરના સામાન્ય કાર્ય માટે મહત્વપૂર્ણ છે અને ક્યારેક ડિહાઇડ્રેશન ધ્રુજારીને અસર કરી શકે છે.

આહારમાં ફેરફાર:

• સંતુલિત આહાર લો: પોષક તત્વોથી ભરપૂર આહાર ચેતાતંત્રના સ્વાસ્થ્ય માટે મહત્વપૂર્ણ છે.
• ઓમેગા-3 ફેટી એસિડ્સ: માછલી (સૅલ્મોન, મેકરેલ), અખરોટ અને ફ્લેક્સસીડ્સમાં જોવા મળે છે, જે મગજના સ્વાસ્થ્ય માટે સારા છે.
• વિટામિન બી કોમ્પ્લેક્સ: ચેતા કાર્ય માટે મહત્વપૂર્ણ છે. આખા અનાજ, ઇંડા અને ડેરી ઉત્પાદનોમાં જોવા મળે છે. જો ઉણપ હોય તો ડૉક્ટરની સલાહથી પૂરક લઈ શકાય છે.
• મેગ્નેશિયમ: કેટલાક લોકોમાં મેગ્નેશિયમની ઉણપ ધ્રુજારી સાથે સંકળાયેલી હોઈ શકે છે. બદામ, પાંદડાવાળા ગ્રીન્સ અને આખા અનાજ મેગ્નેશિયમના સારા સ્ત્રોત છે. જો પૂરક લેવું હોય તો ડૉક્ટરની સલાહ લો.

અનુકૂલિત ઉપકરણો અને તકનીકો:

• વજનવાળા વાસણો અને પેન: આ ઉપકરણો હાથની હિલચાલને સ્થિર કરવામાં મદદ કરી શકે છે.
• મોટા હેન્ડલવાળા વાસણો: પકડવામાં સરળતા રહે છે.
• સ્ટ્રોનો ઉપયોગ કરવો: પીવામાં સરળતા રહે છે.
• ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ: વૉઇસ-એક્ટિવેટેડ કમાન્ડ અને સ્પીચ-ટુ-ટેક્સ્ટ સૉફ્ટવેર લખવાની જરૂરિયાતને ઘટાડી શકે છે.

અન્ય ઉપચારો:

• ગરમ અને ઠંડા ઉપચાર: કેટલાક લોકોને ગરમ અથવા ઠંડા પાણીના શેકથી સ્નાયુઓને આરામ મળે છે અને ધ્રુજારી ઓછી થાય છે.
• મસાજ: હળવા હાથે મસાજ કરવાથી સ્નાયુઓ હળવા થઈ શકે છે.
• એક્યુપ્રેશર: શરીરના ચોક્કસ બિંદુઓ પર દબાણ લાવવાથી કેટલાક લોકોને રાહત મળી શકે છે, પરંતુ આ અંગે વધુ સંશોધનની જરૂર છે.

મહત્વની નોંધ:

• ઘરેલું ઉપચારો માત્ર લક્ષણોને હળવા કરવામાં મદદ કરી શકે છે, પરંતુ તે મૂળ કારણની સારવાર કરતા નથી.
• જો તમારી ધ્રુજારી ગંભીર હોય અથવા તમારા રોજિંદા જીવનને અસર કરતી હોય, તો ડૉક્ટરની સલાહ લેવી ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.
• કોઈ પણ ઘરેલું ઉપચાર શરૂ કરતા પહેલાં તમારા ડૉક્ટર સાથે વાત કરો, ખાસ કરીને જો તમને કોઈ અન્ય તબીબી સમસ્યાઓ હોય અથવા તમે દવાઓ લઈ રહ્યા હોવ.

ધ્રુજારીને કેવી રીતે અટકાવવું?

ધ્રુજારીને સંપૂર્ણપણે અટકાવવી હંમેશાં શક્ય હોતી નથી, ખાસ કરીને જો તે કોઈ અંતર્ગત તબીબી સ્થિતિને કારણે હોય. જો કે, ધ્રુજારીની તીવ્રતા અને આવર્તનને ઘટાડવા માટે ઘણા ઉપાયો કરી શકાય છે. ધ્રુજારીને નિયંત્રિત કરવા અથવા તેની અસર ઓછી કરવા માટે નીચેના પગલાં મદદરૂપ થઈ શકે છે:

1. મૂળ કારણની સારવાર:

• જો ધ્રુજારી કોઈ ચોક્કસ તબીબી સ્થિતિ (જેમ કે હાયપરથાઇરોઇડિઝમ, પાર્કિન્સન રોગ, મલ્ટીપલ સ્ક્લેરોસિસ) ને કારણે હોય, તો તે સ્થિતિની યોગ્ય તબીબી સારવાર કરાવવી ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. મૂળ રોગને નિયંત્રિત કરવાથી ધ્રુજારીમાં સુધારો થઈ શકે છે.

2. દવાઓ:

• ડૉક્ટર દ્વારા સૂચવવામાં આવેલી દવાઓ નિયમિત રીતે લો. આવશ્યક ધ્રુજારી, પાર્કિન્સન રોગ અથવા અન્ય પરિસ્થિતિઓ માટે વિવિધ દવાઓ ઉપલબ્ધ છે જે ધ્રુજારીને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ કરી શકે છે. તમારી દવાઓની માત્રામાં ફેરફાર કરતા પહેલાં હંમેશાં ડૉક્ટરની સલાહ લો.

3. જીવનશૈલીમાં ફેરફાર:

• કેફીન અને આલ્કોહોલથી દૂર રહો: આ પદાર્થો ધ્રુજારીને વધારી શકે છે.
• તણાવ વ્યવસ્થાપન: તણાવ અને ચિંતા ધ્રુજારીને વધુ ખરાબ કરી શકે છે. ધ્યાન, યોગા, ઊંડા શ્વાસ લેવાની કસરતો અને અન્ય તણાવ ઘટાડવાની તકનીકોનો ઉપયોગ કરો.
• પૂરતી ઊંઘ લો: થાક ધ્રુજારીને વધુ તીવ્ર બનાવી શકે છે. નિયમિત અને પૂરતી ઊંઘ લો.
• નિયમિત કસરત: હળવી કસરત અને સ્ટ્રેચિંગ સ્નાયુઓને મજબૂત કરવામાં અને સંકલન સુધારવામાં મદદ કરી શકે છે.

4. ઉપચાર:

• ફિઝિકલ થેરાપી: ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ તમને એવી કસરતો શીખવી શકે છે જે સ્નાયુ નિયંત્રણ અને સંકલન સુધારે છે.
• ઓક્યુપેશનલ થેરાપી: ઓક્યુપેશનલ થેરાપિસ્ટ તમને રોજિંદા કાર્યો કરવા માટે નવી રીતો અને અનુકૂલિત સાધનોનો ઉપયોગ કરવાનું શીખવે છે જેથી ધ્રુજારીની અસર ઓછી કરી શકાય.

5. અનુકૂલિત ઉપકરણો અને તકનીકોનો ઉપયોગ:

• વજનવાળા વાસણો અને પેન: હાથની હિલચાલને સ્થિર કરવામાં મદદ કરે છે.
• મોટા હેન્ડલવાળા વાસણો: પકડવામાં સરળતા રહે છે.
• સ્ટ્રોનો ઉપયોગ કરવો: પીવામાં સરળતા રહે છે.
• ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ: વૉઇસ કમાન્ડ અને સ્પીચ-ટુ-ટેક્સ્ટ સૉફ્ટવેરનો ઉપયોગ કરો.

6. સર્જરી (ગંભીર કિસ્સાઓમાં):

• ડીપ બ્રેઇન સ્ટિમ્યુલેશન (DBS) અને ફોકસ્ડ અલ્ટ્રાસાઉન્ડ થેલેમોટોમી જેવી સર્જિકલ પ્રક્રિયાઓ ગંભીર ધ્રુજારીને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ કરી શકે છે જ્યારે દવાઓ અસરકારક ન હોય.

મહત્વની બાબતો:

• ધ્રુજારીને અટકાવવા માટેનો શ્રેષ્ઠ અભિગમ તેના મૂળ કારણ પર આધાર રાખે છે.
• સ્વ-નિદાન અને સ્વ-સારવાર ટાળો. ડૉક્ટરની સલાહ અને માર્ગદર્શન હેઠળ જ સારવાર લો.
• તમારી દવાઓ નિયમિત રીતે લો અને ડૉક્ટરની સલાહ વિના તેમાં કોઈ ફેરફાર કરશો નહીં.
• જીવનશૈલીમાં ફેરફાર અને ઘરેલું ઉપચારો તબીબી સારવારના પૂરક તરીકે ઉપયોગી થઈ શકે છે, પરંતુ તે તેનો વિકલ્પ નથી.
• જો તમારી ધ્રુજારી અચાનક શરૂ થાય અથવા વધુ ખરાબ થાય, તો તાત્કાલિક ડૉક્ટરની સલાહ લો.

સારાંશ

ધ્રુજારી એ શરીરના કોઈ એક અથવા વધુ ભાગોનું અનૈચ્છિક, લયબદ્ધ હલનચલન છે, મોટે ભાગે હાથમાં જોવા મળે છે. તે કોઈ રોગ નથી પરંતુ વિવિધ તબીબી પરિસ્થિતિઓ, દવાઓ, તણાવ અથવા વધુ પડતી કેફીનને કારણે થઈ શકે છે. તેના ઘણા પ્રકારો છે, જેમ કે આવશ્યક ધ્રુજારી (ક્રિયા દરમિયાન વધુ), આરામની ધ્રુજારી (આરામમાં વધુ, પાર્કિન્સન સાથે સંકળાયેલ), અને ક્રિયાજન્ય ધ્રુજારી. ધ્રુજારીનું નિદાન તબીબી ઇતિહાસ, શારીરિક અને ન્યુરોલોજીકલ તપાસ અને જરૂર પડે તો અમુક પરીક્ષણો દ્વારા કરવામાં આવે છે.

સારવાર તેના કારણ પર આધાર રાખે છે અને તેમાં દવાઓ, ઉપચાર, જીવનશૈલીમાં ફેરફાર અને ગંભીર કિસ્સાઓમાં સર્જરીનો સમાવેશ થઈ શકે છે. ધ્રુજારીને સંપૂર્ણપણે અટકાવવું હંમેશાં શક્ય ન હોઈ શકે, પરંતુ યોગ્ય વ્યવસ્થાપનથી તેના લક્ષણોને નિયંત્રિત કરી શકાય છે. જો તમને ધ્રુજારીનો અનુભવ થાય તો ડૉક્ટરની સલાહ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે.