સ્ટ્રેસ ફ્રેક્ચર (Stress Fracture)

સ્ટ્રેસ ફ્રેક્ચર: કારણો, લક્ષણો, નિદાન અને ઉપચાર

સ્ટ્રેસ ફ્રેક્ચર (Stress Fracture) એ હાડકાંમાં થતો એક પ્રકારનો નાનો ફ્રેક્ચર છે, જે વારંવારના દબાણ અથવા અતિશય શારીરિક મહેનતને કારણે થાય છે. ખાસ કરીને રમતગમત કરતા લોકો, દોડવીરો અથવા ભારે કામ કરનારાઓમાં તેનો ખતરો વધુ હોય છે. શરૂઆતમાં તેનો દુખાવો નાજુક હોય છે, પરંતુ સમય જતા વધતો જાય છે.

નિયમિત અને તીવ્ર શારીરિક પ્રવૃત્તિઓ કરનાર વ્યક્તિઓમાં, જેમ કે રમતવીરો, દોડવીરો, અને સૈનિકોમાં આ પ્રકારનું ફ્રેક્ચર સામાન્ય છે. તે હાડકાના અચાનક તૂટવા જેવું નથી, પરંતુ સમય જતાં ધીમે ધીમે વિકસે છે.

સ્ટ્રેસ ફ્રેક્ચર થવાના કારણો

સ્ટ્રેસ ફ્રેક્ચરનું મુખ્ય કારણ હાડકા પર વારંવાર આવતું દબાણ છે. જ્યારે સ્નાયુઓ થાકી જાય છે અને આંચકાને શોષી શકતા નથી, ત્યારે દબાણ સીધું હાડકા પર પડે છે, જેનાથી તેમાં નાની તિરાડો પડવા લાગે છે. આના મુખ્ય કારણો નીચે મુજબ છે:

1. અતિશય પ્રવૃત્તિ (Overuse): રમતવીરો અથવા શારીરિક પ્રવૃત્તિઓ અચાનક વધારી દેનાર વ્યક્તિઓમાં આનું જોખમ વધારે હોય છે. ઉદાહરણ તરીકે, જો કોઈ વ્યક્તિ અચાનક દોડવાનું અંતર કે તીવ્રતા વધારે, તો હાડકાં અને સ્નાયુઓ આ નવા દબાણ માટે તૈયાર હોતા નથી.
2. અયોગ્ય તાલીમ પદ્ધતિ: ખોટી રીતે તાલીમ લેવાથી, અયોગ્ય ટેકનિકનો ઉપયોગ કરવાથી અથવા પુનર્વસન માટે પૂરતો સમય ન આપવાથી હાડકા પર વધારાનું દબાણ આવી શકે છે.
3. સખત સપાટી પર દોડવું: કોંક્રીટ જેવી સખત સપાટી પર નિયમિત દોડવાથી પગના હાડકાં પર આંચકાનું પ્રમાણ વધી જાય છે.
4. અયોગ્ય ફૂટવેર (Footwear): જૂના, ઘસાયેલા, કે અયોગ્ય ફૂટવેરનો ઉપયોગ કરવાથી પગને પૂરતો ટેકો મળતો નથી, જેનાથી દબાણ હાડકા પર કેન્દ્રિત થાય છે.
5. ઓસ્ટિઓપોરોસિસ (Osteoporosis): હાડકાની ઘનતા ઓછી હોવાથી, હાડકાં નબળા પડે છે અને સરળતાથી ફ્રેક્ચર થવાનું જોખમ વધી જાય છે. ખાસ કરીને સ્ત્રીઓમાં આ જોખમ વધુ જોવા મળે છે.
6. ખામીયુક્ત બાયોમિકેનિક્સ: પગની ખોટી ગોઠવણી (misalignment) કે શરીરની ચાલવાની ખોટી રીત (gait) પણ અમુક હાડકાં પર અસામાન્ય દબાણ લાવી શકે છે.

સ્ટ્રેસ ફ્રેક્ચરના લક્ષણો

સ્ટ્રેસ ફ્રેક્ચરના લક્ષણો ધીમે ધીમે વિકસે છે અને સામાન્ય રીતે રમતવીરો કે સક્રિય વ્યક્તિઓમાં શરૂઆતમાં અવગણવામાં આવે છે. તેના મુખ્ય લક્ષણો નીચે મુજબ છે:

• ચોક્કસ જગ્યાએ દુખાવો: સ્ટ્રેસ ફ્રેક્ચરનો દુખાવો સામાન્ય રીતે ચોક્કસ જગ્યાએ કેન્દ્રિત હોય છે. તે કોઈ વ્યાપક દુખાવો નથી.
• પ્રવૃત્તિ દરમિયાન દુખાવો: શરૂઆતમાં, પીડા માત્ર શારીરિક પ્રવૃત્તિ દરમિયાન જ થાય છે અને આરામ કરવાથી ઓછી થઈ જાય છે.
• સતત દુખાવો: સમય જતાં, પીડાની તીવ્રતા વધે છે અને તે આરામ દરમિયાન પણ અનુભવાય છે.
• સોજો: ફ્રેક્ચરવાળી જગ્યાએ હળવો સોજો આવી શકે છે.
• સ્પર્શ કરવાથી દુખાવો: ફ્રેક્ચર થયેલા હાડકા પર સ્પર્શ કરવાથી તીવ્ર પીડા થાય છે.

સ્ટ્રેસ ફ્રેક્ચરનું નિદાન

સ્ટ્રેસ ફ્રેક્ચરનું નિદાન મુશ્કેલ હોઈ શકે છે કારણ કે તે નિયમિત એક્સ-રેમાં સરળતાથી દેખાતું નથી, ખાસ કરીને પ્રારંભિક તબક્કામાં. નિદાન માટે નીચેની પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ થાય છે:

• શારીરિક તપાસ: ડૉક્ટર દર્દીના લક્ષણો, તબીબી ઇતિહાસ અને પીડાદાયક જગ્યાની શારીરિક તપાસ કરે છે.
• બોન સ્કેન (Bone Scan).

સ્ટ્રેસ ફ્રેક્ચરનો ઉપચાર અને પુનર્વસન

સ્ટ્રેસ ફ્રેક્ચરનો મુખ્ય ઉપચાર આરામ છે. જો યોગ્ય સમયે સારવાર ન કરવામાં આવે તો નાનું ફ્રેક્ચર મોટું થઈ શકે છે.

1. આરામ અને પ્રવૃત્તિમાં ઘટાડો:

• સૌથી મહત્વપૂર્ણ ઉપચાર એ છે કે જે પ્રવૃત્તિને કારણે ફ્રેક્ચર થયું છે તેને બંધ કરી દેવી.
• R.I.C.E. પદ્ધતિ નો ઉપયોગ કરી શકાય છે:
  • Rest (આરામ): શારીરિક પ્રવૃત્તિ બંધ કરો.
  • Ice (બરફ): સોજો ઘટાડવા માટે બરફનો શેક કરો.
  • Compression (દબાણ): ઇલાસ્ટિક બેન્ડથી દબાણ આપવાથી સોજો ઓછો થાય છે.
  • Elevation (ઊંચાઈ): ઈજાગ્રસ્ત અંગને હૃદયના સ્તરથી ઊંચું રાખો.

2. વૈકલ્પિક કસરતો:

• રિકવરી દરમિયાન, દર્દી તરવું કે સાયકલિંગ જેવી ઓછી અસરવાળી કસરતો કરી શકે છે, જેથી તેની ફિટનેસ જળવાઈ રહે.

3. પુનર્વસન (Rehabilitation):

• જ્યારે પીડા ઓછી થઈ જાય, ત્યારે ડૉક્ટર અને ફિઝીકલ થેરાપિસ્ટની સલાહ મુજબ ધીમે ધીમે નિયમિત પ્રવૃત્તિઓ ફરી શરૂ કરવી જોઈએ.
• તાકાત વધારવા, લવચીકતા સુધારવા અને સંતુલન જાળવવા માટે કસરતો શીખવવામાં આવે છે.

નિવારણ (Prevention)

સ્ટ્રેસ ફ્રેક્ચરને અટકાવવા માટે નીચેના પગલાં લઈ શકાય છે:

• ધીમે ધીમે તાલીમ વધારો: કોઈપણ શારીરિક પ્રવૃત્તિની તીવ્રતા ધીમે ધીમે વધારવી.
• ક્રોસ-ટ્રેનિંગ: વિવિધ કસરતો કરવાથી શરીરના જુદા જુદા ભાગો પર દબાણ આવે છે, જેથી એક જ ભાગ પર અતિશય દબાણ આવતું નથી.
• યોગ્ય ફૂટવેર: રમતગમત માટે યોગ્ય અને સારી ગુણવત્તાના ફૂટવેરનો ઉપયોગ કરવો.
• પોષણયુક્ત આહાર: કેલ્શિયમ અને વિટામિન ડીથી ભરપૂર આહાર લેવાથી હાડકાં મજબૂત બને છે.

સ્ટ્રેસ ફ્રેક્ચરને અવગણવાથી તે ગંભીર ફ્રેક્ચરમાં ફેરવાઈ શકે છે, જેની સારવાર લાંબો સમય ચાલી શકે છે. તેથી, કોઈપણ સતત પીડાને ગંભીરતાથી લેવી અને સમયસર તબીબી સલાહ લેવી ખૂબ જ જરૂરી છે.