વિટામીન બી1 (થાયમીન)

વિટામીન બી1 શું છે?

વિટામીન બી1, જેને થિયામીન તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે પાણીમાં દ્રાવ્ય વિટામિન છે જે શરીરને ખોરાક (કાર્બોહાઇડ્રેટ્સ) ને ગ્લુકોઝમાં રૂપાંતરિત કરવામાં મદદ કરે છે, જેનો ઉપયોગ શરીર ઊર્જા ઉત્પન્ન કરવા માટે કરે છે. તે ચેતાતંત્રને સ્વસ્થ રાખવામાં પણ મદદ કરે છે.

વિટામિન બી1 ના ફાયદા:

• ઊર્જા ઉત્પાદનમાં મદદ કરે છે: કાર્બોહાઇડ્રેટ્સને ગ્લુકોઝમાં રૂપાંતરિત કરીને શરીરને ઊર્જા પૂરી પાડે છે.
• ચેતાતંત્રને સ્વસ્થ રાખે છે: ચેતા કોષોના યોગ્ય કાર્ય માટે જરૂરી છે.
• હૃદયના સ્વાસ્થ્ય માટે સારું: હૃદયના સ્નાયુઓના કાર્યને ટેકો આપે છે.
• મગજના કાર્યમાં મદદ કરે છે: યાદશક્તિ અને ધ્યાન સુધારવામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે.
• રોગપ્રતિકારક શક્તિને મજબૂત કરે છે: તણાવ સામે લડવામાં મદદ કરે છે.

વિટામિન બી1 ની ઉણપ:

વિટામિન બી1 ની ઉણપથી બેરીબેરી નામનો રોગ થઈ શકે છે, જેના લક્ષણોમાં નબળાઈ, થાક, ભૂખ ન લાગવી, વજન ઘટવું, અને ચેતા અને હૃદય સંબંધિત સમસ્યાઓનો સમાવેશ થાય છે. ગંભીર કિસ્સાઓમાં, તે હૃદયની નિષ્ફળતા અને મગજને નુકસાન પણ કરી શકે છે.

વિટામિન બી1 ના સ્ત્રોત:

વિટામિન બી1 ઘણા ખોરાકમાં જોવા મળે છે, જેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• આખા અનાજ (ઘઉં, ચોખા, ઓટ્સ)
• કઠોળ (દાળ, રાજમા, ચણા)
• સૂકા મેવા અને બીજ
• માંસ (ખાસ કરીને ડુક્કરનું માંસ)
• માછલી
• ઇંડા
• લીલા પાંદડાવાળા શાકભાજી
• દૂધ અને ડેરી ઉત્પાદનો

સામાન્ય રીતે, સંતુલિત આહાર લેવાથી વિટામિન બી1 ની ઉણપ થતી નથી. જો કે, અમુક પરિસ્થિતિઓમાં, જેમ કે મદ્યપાન, અમુક રોગો અથવા દવાઓ લેવાથી ઉણપ થવાનું જોખમ વધી શકે છે.

જો તમને વિટામિન બી1 ની ઉણપની શંકા હોય, તો તમારે ડૉક્ટરની સલાહ લેવી જોઈએ.

વિટામીન બી1 શેમાંથી મળે છે?

વિટામિન બી1 ઘણા ખોરાકમાં જોવા મળે છે, જેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• આખા અનાજ: ઘઉં, ચોખા, ઓટ્સ વગેરે.
• કઠોળ: દાળ, રાજમા, ચણા વગેરે.
• સૂકા મેવા અને બીજ: સૂર્યમુખીના બીજ, બદામ વગેરે.
• માંસ: ખાસ કરીને ડુક્કરનું માંસ.
• માછલી
• ઇંડા
• લીલા પાંદડાવાળા શાકભાજી
• દૂધ અને ડેરી ઉત્પાદનો

આ ખોરાકને તમારા આહારમાં સામેલ કરીને તમે વિટામિન બી1 ની પૂરતી માત્રા મેળવી શકો છો.

વિટામીન બી1 ખોરાકમાં

હા, વિટામિન બી1 એ બી કોમ્પ્લેક્સ વિટામિન્સના જૂથનો એક ભાગ છે. બી કોમ્પ્લેક્સ વિટામિન્સ આઠ પાણીમાં દ્રાવ્ય વિટામિન્સનું જૂથ છે જે શરીરના ઘણા કાર્યો માટે જરૂરી છે. વિટામિન બી1, જેને થિયામીન પણ કહેવામાં આવે છે, તે આ જૂથનું પ્રથમ વિટામિન હતું જેની શોધ થઈ હતી, તેથી તેને બી1 નામ આપવામાં આવ્યું છે.

બી કોમ્પ્લેક્સના અન્ય વિટામિન્સમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• વિટામિન બી2 (રાયબોફ્લેવિન)
• વિટામિન બી3 (નિયાસિન)
• વિટામિન બી5 (પેન્ટોથેનિક એસિડ)
• વિટામિન બી6 (પાયરિડોક્સિન)
• વિટામિન બી7 (બાયોટિન)
• વિટામિન બી9 (ફોલેટ અથવા ફોલિક એસિડ)
• વિટામિન બી12 (કોબાલામીન)

આ બધા વિટામિન્સ શરીરમાં જુદા જુદા મહત્વપૂર્ણ કાર્યો કરે છે, જેમાં ઊર્જા ઉત્પાદન, ચેતા કાર્ય અને લાલ રક્તકણોની રચનાનો સમાવેશ થાય છે.

વિટામીન બી1 કાર્યો શું છે?

વિટામિન બી1 (થિયામીન) શરીરમાં ઘણા મહત્વપૂર્ણ કાર્યો કરે છે, જેમાં મુખ્ય કાર્યો નીચે મુજબ છે:

• કાર્બોહાઇડ્રેટ ચયાપચય (Carbohydrate Metabolism): વિટામિન બી1 કાર્બોહાઇડ્રેટ્સને ગ્લુકોઝમાં રૂપાંતરિત કરવામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવે છે. ગ્લુકોઝ શરીર માટે ઊર્જાનો મુખ્ય સ્ત્રોત છે.
• ઊર્જા ઉત્પાદન (Energy Production): કાર્બોહાઇડ્રેટ્સના ચયાપચય દ્વારા ઊર્જા ઉત્પન્ન કરવાની પ્રક્રિયામાં વિટામિન બી1 આવશ્યક છે. આથી, તે શરીરને યોગ્ય રીતે કાર્ય કરવા માટે જરૂરી ઊર્જા પૂરી પાડવામાં મદદ કરે છે.
• ચેતાતંત્રનું કાર્ય (Nervous System Function): વિટામિન બી1 સ્વસ્થ ચેતાતંત્ર માટે ખૂબ જ મહત્વનું છે. તે ચેતા કોષોના યોગ્ય વિકાસ અને કાર્યમાં મદદ કરે છે. તે ચેતા સંકેતોના પ્રસારણમાં પણ ભૂમિકા ભજવે છે.
• હૃદયનું સ્વાસ્થ્ય (Heart Health): વિટામિન બી1 હૃદયના સ્નાયુઓના યોગ્ય કાર્ય માટે જરૂરી છે. તેની ઉણપ હૃદય સંબંધિત સમસ્યાઓ તરફ દોરી શકે છે.
• ડીએનએ અને આરએનએ સંશ્લેષણ (DNA and RNA Synthesis): વિટામિન બી1 ડીએનએ અને આરએનએ જેવા મહત્વપૂર્ણ પરમાણુઓના સંશ્લેષણમાં પણ ભૂમિકા ભજવે છે, જે કોષોના વિકાસ અને કાર્ય માટે જરૂરી છે.
• એન્ટિઓક્સિડેન્ટ પ્રવૃત્તિ (Antioxidant Activity): કેટલાક અભ્યાસો સૂચવે છે કે વિટામિન બી1માં એન્ટિઓક્સિડેન્ટ ગુણધર્મો હોઈ શકે છે, જે કોષોને મુક્ત રેડિકલના નુકસાનથી બચાવવામાં મદદ કરે છે.

ટૂંકમાં, વિટામિન બી1 શરીરને ખોરાકમાંથી ઊર્જા મેળવવા, ચેતાતંત્રને સ્વસ્થ રાખવા અને હૃદયના યોગ્ય કાર્ય માટે એક આવશ્યક પોષક તત્વ છે. તેની ઉણપ ગંભીર સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ તરફ દોરી શકે છે.

વિટામીન બી1 કોણે લેવું જોઈએ?

સામાન્ય રીતે, મોટાભાગના લોકો સંતુલિત આહાર દ્વારા પૂરતી માત્રામાં વિટામિન બી1 (થિયામીન) મેળવી શકે છે અને તેમને વધારાના સપ્લીમેન્ટ લેવાની જરૂર હોતી નથી. જો કે, કેટલીક પરિસ્થિતિઓમાં અમુક લોકો માટે વિટામિન બી1 લેવું ફાયદાકારક હોઈ શકે છે. તે પરિસ્થિતિઓ નીચે મુજબ છે:

• વિટામિન બી1 ની ઉણપ ધરાવતા લોકો: ડૉક્ટર દ્વારા તપાસમાં વિટામિન બી1 ની ઉણપ જણાય તો તેમણે ડૉક્ટરની સલાહ મુજબ વિટામિન બી1 સપ્લીમેન્ટ લેવું જોઈએ. વિટામિન બી1 ની ગંભીર ઉણપથી બેરીબેરી નામનો રોગ થઈ શકે છે.
• મદ્યપાન કરનારા લોકો: આલ્કોહોલ વિટામિન બી1 ના શોષણને અવરોધે છે અને તેના ચયાપચયને વધારે છે, જેના કારણે વિટામિન બી1 ની ઉણપ થવાનું જોખમ વધી જાય છે. આવા લોકો માટે વિટામિન બી1 સપ્લીમેન્ટની જરૂર પડી શકે છે, ખાસ કરીને વર્નિક-કોર્સાકોફ સિન્ડ્રોમ (Wernicke-Korsakoff syndrome) જેવી ગંભીર સ્થિતિમાં.
• અમુક તબીબી પરિસ્થિતિઓ ધરાવતા લોકો: કેટલીક તબીબી પરિસ્થિતિઓ જેમ કે ક્રોહન રોગ (Crohn’s disease), અલ્સેરેટિવ કોલાઇટિસ (ulcerative colitis) અથવા લાંબા સમય સુધી ઝાડા રહેતા હોય તેવા લોકોમાં વિટામિન બી1 નું શોષણ ઓછું થઈ શકે છે અને તેમને સપ્લીમેન્ટની જરૂર પડી શકે છે.
• ડાયાબિટીસના દર્દીઓ: કેટલાક અભ્યાસો સૂચવે છે કે ડાયાબિટીસના દર્દીઓમાં વિટામિન બી1 નું સ્તર ઓછું હોઈ શકે છે. જો કે, આ અંગે વધુ સંશોધનની જરૂર છે અને ડૉક્ટરની સલાહ વિના સપ્લીમેન્ટ લેવું જોઈએ નહીં.
• હૃદયની નિષ્ફળતા ધરાવતા લોકો: કેટલાક સંશોધનો સૂચવે છે કે વિટામિન બી1 હૃદયની નિષ્ફળતાના લક્ષણોને સુધારવામાં મદદ કરી શકે છે, પરંતુ આ અંગે વધુ પુરાવાની જરૂર છે અને ડૉક્ટરની સલાહ લેવી જરૂરી છે.
• બારિયાટ્રિક સર્જરી કરાવેલ લોકો: વજન ઘટાડવા માટેની સર્જરી કરાવેલ લોકોમાં પોષક તત્વોનું શોષણ ઓછું થઈ શકે છે, જેના કારણે વિટામિન બી1 ની ઉણપનું જોખમ રહે છે. આવા લોકો માટે ડૉક્ટર સપ્લીમેન્ટની ભલામણ કરી શકે છે.

મહત્વની નોંધ: કોઈપણ વિટામિન સપ્લીમેન્ટ લેતા પહેલા હંમેશા ડૉક્ટરની સલાહ લેવી જોઈએ. ડૉક્ટર તમારી તબીબી સ્થિતિ અને જરૂરિયાતોનું મૂલ્યાંકન કરીને યોગ્ય સલાહ આપી શકશે. સ્વ-દવા લેવી હાનિકારક હોઈ શકે છે.

સામાન્ય રીતે, સ્વસ્થ વ્યક્તિ જે સંતુલિત આહાર લે છે તેને વિટામિન બી1 સપ્લીમેન્ટની જરૂર હોતી નથી.

વિટામીન બી1 ઉણપનું કારણ શું છે?

વિટામિન બી1 (થિયામીન) ની ઉણપના ઘણા કારણો હોઈ શકે છે, જેમાં નીચેના મુખ્ય છે:

1. અપૂરતો આહાર:

• થિયામીન ધરાવતા ખોરાકનો ઓછો વપરાશ: જો ખોરાકમાં આખા અનાજ, કઠોળ, માંસ અને અન્ય થિયામીન યુક્ત ખોરાકનો સમાવેશ ઓછો હોય તો ઉણપ થઈ શકે છે.
• પ્રોસેસ્ડ ખોરાક પર વધુ આધાર રાખવો: સફેદ ચોખા, સફેદ ખાંડ અને સફેદ લોટ જેવા વધુ પ્રોસેસ્ડ ખોરાકમાં થિયામીનનું પ્રમાણ ઓછું હોય છે.
• ભૂખમરો અથવા ગંભીર કુપોષણ: ખોરાકની અછત અથવા ખાવાની વિકૃતિઓને કારણે થિયામીનનો પૂરતો પુરવઠો ન મળવાથી ઉણપ થઈ શકે છે.

2. આલ્કોહોલનું વધુ સેવન:

• આલ્કોહોલ થિયામીનના શોષણમાં દખલ કરે છે.
• તે શરીરમાં થિયામીનના સંગ્રહને ઘટાડે છે.
• આલ્કોહોલ થિયામીનના ચયાપચયને વધારે છે.
• મદ્યપાન કરનારા લોકો ઘણીવાર નબળો આહાર લે છે, જેના કારણે થિયામીનનો પુરવઠો ઓછો હોય છે.

3. શોષણની સમસ્યાઓ:

• માલાબ્સોર્પ્શન સિન્ડ્રોમ: સેલિયાક રોગ, ક્રોહન રોગ અને અલ્સેરેટિવ કોલાઇટિસ જેવી આંતરડાની સ્થિતિઓ થિયામીનના શોષણને અવરોધી શકે છે.
• બેરિયાટ્રિક સર્જરી: વજન ઘટાડવા માટેની સર્જરી આંતરડાના ભાગને બદલી શકે છે, જેનાથી પોષક તત્વોનું શોષણ ઓછું થાય છે.
• લાંબા સમય સુધી ઝાડા: લાંબા સમય સુધી ઝાડા રહેવાથી શરીરમાંથી થિયામીન વધુ પ્રમાણમાં બહાર નીકળી જાય છે.

4. વધેલી જરૂરિયાત:

• ગર્ભાવસ્થા અને સ્તનપાન: આ સમયગાળા દરમિયાન શરીરને વધુ થિયામીનની જરૂર હોય છે.
• હાયપરથાઇરોઇડિઝમ: અતિસક્રિય થાઇરોઇડ ગ્રંથિ થિયામીનના ઉપયોગને વધારે છે.
• ગંભીર બીમારી અથવા તાવ: આ પરિસ્થિતિઓમાં શરીરને વધુ પોષક તત્વોની જરૂર પડે છે.
• વધુ પડતી કસરત: તીવ્ર શારીરિક પ્રવૃત્તિ થિયામીનની જરૂરિયાતને વધારી શકે છે.

5. દવાઓ:

• ડાયુરેટિક્સ (મૂત્રવર્ધક દવાઓ): કેટલીક ડાયુરેટિક્સ દવાઓ શરીરમાંથી થિયામીનનું ઉત્સર્જન વધારે છે.

6. થિયામિનેઝ ધરાવતો ખોરાક:

• અમુક ખોરાકમાં થિયામિનેઝ નામનું એન્ઝાઇમ હોય છે, જે થિયામીનનો નાશ કરે છે. ઉદાહરણ તરીકે, કાચી મીઠા પાણીની માછલી અને શેલફિશમાં આ એન્ઝાઇમ હોય છે.

7. આનુવંશિક પરિસ્થિતિઓ:

• દુર્લભ કિસ્સાઓમાં, આનુવંશિક ખામીઓને કારણે શરીર થિયામીનને યોગ્ય રીતે શોષી શકતું નથી.

વિટામિન બી1 ની ઉણપના કારણો જટિલ હોઈ શકે છે અને ઘણીવાર એક કરતાં વધુ પરિબળો સંયોજનમાં ભૂમિકા ભજવે છે. જો તમને વિટામિન બી1 ની ઉણપની શંકા હોય, તો યોગ્ય નિદાન અને સારવાર માટે ડૉક્ટરની સલાહ લેવી મહત્વપૂર્

વિટામીન બી1 ઉણપથી શું થાય છે?

વિટામિન બી1 (થિયામીન) ની ઉણપથી શરીર પર ઘણી નકારાત્મક અસરો થઈ શકે છે, જે હળવાથી લઈને ગંભીર સુધીની હોઈ શકે છે. ઉણપની તીવ્રતા અને સમયગાળાના આધારે લક્ષણો બદલાઈ શકે છે. વિટામિન બી1 ની ઉણપથી થતી મુખ્ય સમસ્યાઓ નીચે મુજબ છે:

1. બેરીબેરી (Beriberi): આ વિટામિન બી1 ની ગંભીર ઉણપથી થતો રોગ છે અને તેના મુખ્ય બે પ્રકાર છે:

• વેટ બેરીબેરી (Wet Beriberi): આ પ્રકાર હૃદય અને રુધિરાભિસરણ તંત્રને અસર કરે છે. તેના લક્ષણોમાં શ્વાસ લેવામાં તકલીફ, પગ અને પગની ઘૂંટીઓમાં સોજો (એડીમા), હૃદયના ધબકારા વધવા (ટાકીકાર્ડિયા), અને હૃદયની નિષ્ફળતાનો સમાવેશ થાય છે.
• ડ્રાય બેરીબેરી (Dry Beriberi): આ પ્રકાર ચેતાતંત્રને અસર કરે છે. તેના લક્ષણોમાં હાથ અને પગમાં નબળાઈ, નિષ્ક્રિયતા આવેવી, કળતર થવી, સ્નાયુઓમાં દુખાવો, ચાલવામાં તકલીફ અને માનસિક મૂંઝવણનો સમાવેશ થાય છે. ગંભીર કિસ્સાઓમાં, તે લકવો તરફ દોરી શકે છે.

2. વર્નિક-કોર્સાકોફ સિન્ડ્રોમ (Wernicke-Korsakoff Syndrome): આ ગંભીર ન્યુરોલોજીકલ ડિસઓર્ડર છે જે મોટે ભાગે લાંબા સમય સુધી મદ્યપાન કરનારા લોકોમાં જોવા મળે છે અને વિટામિન બી1 ની ગંભીર ઉણપને કારણે થાય છે. તેના બે તબક્કા છે:

• વર્નિક એન્સેફાલોપથી (Wernicke’s Encephalopathy): આ તબક્કામાં મૂંઝવણ, માનસિક સ્થિતિમાં ફેરફાર, આંખની હલનચલનમાં સમસ્યાઓ (જેમ કે બેવડું દેખાવું) અને ચાલવામાં તકલીફ જેવા લક્ષણો જોવા મળે છે.
• કોર્સાકોફ સાયકોસિસ (Korsakoff’s Psychosis): જો વર્નિક એન્સેફાલોપથીની સારવાર ન કરવામાં આવે તો તે કોર્સાકોફ સાયકોસિસમાં વિકસી શકે છે. આ તબક્કામાં યાદશક્તિ ગુમાવવી (ખાસ કરીને નવી યાદો બનાવવામાં મુશ્કેલી), કાલ્પનિક વાતો કરવી (confabulation) અને વર્તનમાં ફેરફાર જેવા લક્ષણો જોવા મળે છે.

3. અન્ય લક્ષણો:

• થાક અને નબળાઈ
• ભૂખ ન લાગવી
• વજન ઘટવું
• ચીડિયાપણું
• ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં મુશ્કેલી
• પાચન સમસ્યાઓ

વિટામિન બી1 ની ઉણપની શરૂઆતમાં લક્ષણો હળવા હોઈ શકે છે, પરંતુ જો તેની સારવાર ન કરવામાં આવે તો તે ગંભીર સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ તરફ દોરી શકે છે, જેમાં કાયમી નુકસાન અને મૃત્યુ પણ થઈ શકે છે. તેથી, જો તમને વિટામિન બી1 ની ઉણપના લક્ષણો જણાય તો તાત્કાલિક ડૉક્ટરની સલાહ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે.

વિટામીન બી1 ના ઉણપના લક્ષણો શું છે?

વિટામિન બી1 (થિયામીન) ની ઉણપના લક્ષણો હળવાથી લઈને ગંભીર સુધીના હોઈ શકે છે અને તે ઉણપની તીવ્રતા અને સમયગાળા પર આધાર રાખે છે. તેના મુખ્ય લક્ષણો નીચે મુજબ છે:

હળવા લક્ષણો:

• થાક અને નબળાઈ: સતત થાક લાગવો અને શારીરિક નબળાઈ અનુભવવી.
• ભૂખ ન લાગવી: ખોરાક લેવાની ઇચ્છા ઓછી થવી.
• વજન ઘટવું: કારણ વગર વજનમાં ઘટાડો થવો.
• ચીડિયાપણું: નાની નાની બાબતોમાં ગુસ્સો આવવો અથવા હતાશા અનુભવવી.
• ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં મુશ્કેલી: કોઈપણ કામમાં ધ્યાન લગાવવામાં તકલીફ પડવી.
• યાદશક્તિની સમસ્યાઓ: ભૂલી જવું અથવા નવી બાબતો યાદ રાખવામાં મુશ્કેલી થવી.
• પેટ સંબંધિત સમસ્યાઓ: કબજિયાત અથવા અન્ય પાચન સમસ્યાઓ.
• સ્નાયુઓમાં દુખાવો અને નબળાઈ: ખાસ કરીને પગમાં દુખાવો અને નબળાઈ લાગવી.

ગંભીર લક્ષણો (બેરીબેરીના લક્ષણો):

વેટ બેરીબેરી (હૃદય અને રુધિરાભિસરણ તંત્રને અસર કરે છે):

• શ્વાસ લેવામાં તકલીફ: શ્વાસ લેવામાં મુશ્કેલી આવવી, ખાસ કરીને મહેનત કર્યા પછી અથવા સૂતી વખતે.
• પગ અને પગની ઘૂંટીઓમાં સોજો (એડીમા): પ્રવાહી જમા થવાને કારણે પગ અને ઘૂંટીઓ ફૂલી જવા.
• હૃદયના ધબકારા વધવા (ટાકીકાર્ડિયા): હૃદય ઝડપથી ધબકવું.
• છાતીમાં દુખાવો: હૃદય પર દબાણ અથવા દુખાવો અનુભવવો.
• હૃદયની નિષ્ફળતા: ગંભીર કિસ્સાઓમાં હૃદય લોહીને યોગ્ય રીતે પમ્પ કરવામાં નિષ્ફળ જાય છે.

ડ્રાય બેરીબેરી (ચેતાતંત્રને અસર કરે છે):

• હાથ અને પગમાં નિષ્ક્રિયતા આવેવી અને કળતર થવી: જાણે સોય વાગી રહી હોય તેવી લાગણી થવી.
• સંવેદના ગુમાવવી: સ્પર્શ, ગરમી અથવા ઠંડીની લાગણી ઓછી થવી.
• સ્નાયુઓની નબળાઈ: ખાસ કરીને પગમાં નબળાઈ અનુભવવી, ચાલવામાં તકલીફ પડવી.
• લકવો: ગંભીર કિસ્સાઓમાં સ્નાયુઓ કામ કરતા બંધ થઈ જવા.
• માનસિક મૂંઝવણ: ગૂંચવણભરી લાગણી અથવા દિશાહિનતા અનુભવવી.
• વાણીમાં તકલીફ: બોલવામાં મુશ્કેલી આવવી.

વર્નિક-કોર્સાકોફ સિન્ડ્રોમ (મોટે ભાગે મદ્યપાન કરનારાઓમાં):

• મૂંઝવણ: ગૂંચવણભરી માનસિક સ્થિતિ.
• માનસિક સ્થિતિમાં ફેરફાર: બેધ્યાનપણું અથવા બેહોશી જેવી સ્થિતિ.
• આંખની હલનચલનમાં સમસ્યાઓ: બેવડું દેખાવું અથવા આંખોની અનિયંત્રિત હલનચલન.
• ચાલવામાં તકલીફ: અસંતુલિત ચાલ.
• યાદશક્તિ ગુમાવવી: ખાસ કરીને નવી યાદો બનાવવામાં મુશ્કેલી.
• કાલ્પનિક વાતો કરવી (Confabulation): ખોટી અથવા કાલ્પનિક યાદોને સાચી ગણાવીને વાત કરવી.

વિટામિન બી1 ની ઉણપની વહેલી તપાસ અને સારવાર ગંભીર સમસ્યાઓને ટાળવામાં મદદ કરી શકે છે.

વિટામીન બી1 ને શું અવરોધે છે?

વિટામિન બી1 (થિયામીન) ના શોષણ અને ઉપયોગને અવરોધતા પરિબળો ઘણા છે:

ખોરાક અને પીણાં સંબંધિત પરિબળો:

• આલ્કોહોલ: આલ્કોહોલ થિયામીનના શોષણને જઠરાંત્રિય માર્ગમાં ઘટાડે છે, લીવરમાં તેના સંગ્રહને ઓછો કરે છે અને તેના ચયાપચયને વધારે છે.
• કેફીન (ચા અને કોફી): વધુ માત્રામાં કેફીન થિયામીનના શોષણમાં દખલ કરી શકે છે.
• થિયામિનેઝ ધરાવતો ખોરાક: કાચી મીઠા પાણીની માછલી, શેલફિશ અને ફર્નમાં થિયામિનેઝ નામનું એન્ઝાઇમ હોય છે જે થિયામીનનો નાશ કરે છે.
• એન્ટિ-થિયામીન પરિબળો ધરાવતો ખોરાક: ચા, કોફી અને સોપારીમાં એવા પરિબળો હોય છે જે થિયામીનની પ્રવૃત્તિને અવરોધે છે.
• પ્રોસેસ્ડ ખોરાક: વધુ પ્રોસેસ્ડ ખોરાકમાં થિયામીનનું પ્રમાણ ઓછું હોય છે અને તે શરીરની થિયામીનની જરૂરિયાતને પૂરી કરવામાં મદદરૂપ નથી.
• સલ્ફાઇટ ધરાવતો ખોરાક: પ્રોસેસ્ડ ખોરાકમાં વપરાતો સલ્ફાઇટ થિયામીનનો નાશ કરી શકે છે.
• વધુ ખાંડનું સેવન: ગ્લુકોઝના ચયાપચય માટે વધુ થિયામીનની જરૂર પડે છે, તેથી વધુ ખાંડનું સેવન થિયામીનની ઉણપનું કારણ બની શકે છે.

શરીર સંબંધિત પરિબળો:

• મદ્યપાન: લાંબા સમય સુધી મદ્યપાન થિયામીનની ઉણપનું મુખ્ય કારણ છે.
• માલાબ્સોર્પ્શન: સેલિયાક રોગ, ક્રોહન રોગ જેવી આંતરડાની સમસ્યાઓ થિયામીનના શોષણને અવરોધે છે.
• બેરિયાટ્રિક સર્જરી: આ સર્જરી પછી પોષક તત્વોનું શોષણ ઓછું થઈ શકે છે.
• લાંબા સમય સુધી ઝાડા: તેનાથી શરીરમાંથી થિયામીન વધુ પ્રમાણમાં બહાર નીકળી જાય છે.
• વધેલી જરૂરિયાત: ગર્ભાવસ્થા, સ્તનપાન, હાયપરથાઇરોઇડિઝમ, તાવ અને વધુ પડતી કસરત થિયામીનની જરૂરિયાત વધારે છે.
• આનુવંશિક પરિસ્થિતિઓ: કેટલીક આનુવંશિક ખામીઓ થિયામીનના શોષણને અસર કરે છે.
• વૃદ્ધાવસ્થા: મોટી ઉંમરે પોષક તત્વોનું શોષણ ઓછું થઈ શકે છે.

દવાઓ:

• ડાયુરેટિક્સ (મૂત્રવર્ધક દવાઓ): ફ્યુરોસેમાઇડ જેવી કેટલીક દવાઓ શરીરમાંથી થિયામીનનું ઉત્સર્જન વધારે છે.
• મેટફોર્મિન: ડાયાબિટીસની આ દવા થિયામીનના શોષણમાં દખલ કરી શકે છે.
• એન્ટાસિડ્સ (લાંબા સમય સુધી ઉપયોગ): લાંબા સમય સુધી એન્ટાસિડ્સનો ઉપયોગ થિયામીનના શોષણને અસર કરી શકે છે.
• અમુક એન્ટિબાયોટિક્સ (મેક્રોલાઇડ્સ): એરિથ્રોમાસીન જેવી દવાઓ થિયામીનના સ્તરને ઘટાડી શકે છે.

આ પરિબળોને ધ્યાનમાં રાખીને સંતુલિત આહાર લેવો અને જો કોઈ જોખમી પરિબળો હાજર હોય તો ડૉક્ટરની સલાહ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે.

શું વિટામીન બી1 વધુ પડતુ હાનિકારક છે?

સામાન્ય રીતે, વિટામિન બી1 (થિયામીન) વધુ પડતું લેવું હાનિકારક નથી ગણાતું કારણ કે તે પાણીમાં દ્રાવ્ય વિટામિન છે અને વધારાની માત્રા પેશાબ દ્વારા શરીરમાંથી બહાર નીકળી જાય છે. તેથી, ખોરાક દ્વારા વિટામિન બી1 ની વધુ માત્રા લેવાથી ઝેરી અસર થવાની શક્યતા ખૂબ જ ઓછી હોય છે.

જો કે, સપ્લીમેન્ટ્સના સ્વરૂપમાં ખૂબ જ ઊંચી માત્રામાં વિટામિન બી1 લેવાથી કેટલીક આડઅસરો જોવા મળી શકે છે, ખાસ કરીને ઇન્જેક્શન દ્વારા લેવામાં આવે તો. આ આડઅસરોમાં નીચેનાનો સમાવેશ થઈ શકે છે:

• એલર્જીક પ્રતિક્રિયાઓ જેમ કે ત્વચા પર ફોલ્લીઓ, ખંજવાળ, સોજો (ખાસ કરીને ચહેરા, હોઠ અથવા જીભ પર),
• શ્વાસ લેવામાં તકલીફ.
• નબળાઈ
• પરસેવો
• ઉબકા
• બેચેની
• હૃદયના ધબકારામાં ફેરફાર (ઝડપી અથવા ધીમા ધબકારા)
• બ્લડ પ્રેશરમાં ઘટાડો

મોટાભાગના લોકો માટે, ભલામણ કરેલ દૈનિક માત્રામાં વિટામિન બી1 લેવું સલામત છે. પુખ્ત વયના પુરુષો માટે ભલામણ કરેલ દૈનિક માત્રા 1.2 મિલિગ્રામ અને પુખ્ત વયની સ્ત્રીઓ માટે 1.1 મિલિગ્રામ છે. ગર્ભાવસ્થા અને સ્તનપાન દરમિયાન આ માત્રા વધીને 1.4 મિલિગ્રામ થાય છે.

મહત્વની બાબત: કોઈપણ વિટામિન સપ્લીમેન્ટ લેતા પહેલા હંમેશા ડૉક્ટરની સલાહ લેવી જોઈએ. તેઓ તમારી વ્યક્તિગત જરૂરિયાતોનું મૂલ્યાંકન કરી શકશે અને યોગ્ય સલાહ આપી શકશે. વધુ માત્રામાં વિટામિન લેવાનું ટાળવું જોઈએ સિવાય કે ડૉક્ટર દ્વારા ભલામણ કરવામાં આવે.

સારાંશ

વિટામિન બી1, જેને થિયામીન તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે પાણીમાં દ્રાવ્ય આવશ્યક પોષક તત્વ છે જે શરીરના ઘણા મહત્વપૂર્ણ કાર્યોમાં ભૂમિકા ભજવે છે.

મુખ્ય કાર્યો:

• ઊર્જા ઉત્પાદન: કાર્બોહાઇડ્રેટ્સને ગ્લુકોઝમાં રૂપાંતરિત કરીને શરીરને ઊર્જા પૂરી પાડે છે.
• ચેતાતંત્રનું કાર્ય: સ્વસ્થ ચેતા કોષોના વિકાસ અને કાર્ય માટે જરૂરી છે.
• હૃદયનું સ્વાસ્થ્ય: હૃદયના સ્નાયુઓના યોગ્ય કાર્યને ટેકો આપે છે.
• ડીએનએ અને આરએનએ સંશ્લેષણ: કોષોના વિકાસ અને કાર્ય માટે જરૂરી પરમાણુઓના નિર્માણમાં મદદ કરે છે.

ઉણપ:

વિટામિન બી1 ની ઉણપથી બેરીબેરી નામનો રોગ થઈ શકે છે, જેના મુખ્ય લક્ષણો છે:

• વેટ બેરીબેરી: હૃદય અને રુધિરાભિસરણ તંત્રને અસર કરે છે (શ્વાસ લેવામાં તકલીફ, સોજો, હૃદયના ધબકારા વધવા).
• ડ્રાય બેરીબેરી: ચેતાતંત્રને અસર કરે છે (નબળાઈ, નિષ્ક્રિયતા આવેવી, ચાલવામાં તકલીફ, માનસિક મૂંઝવણ).
• ગંભીર કિસ્સાઓમાં વર્નિક-કોર્સાકોફ સિન્ડ્રોમ (મોટે ભાગે મદ્યપાન કરનારાઓમાં) થઈ શકે છે, જે માનસિક અને ન્યુરોલોજીકલ સમસ્યાઓનું કારણ બને છે.

સ્ત્રોતો:

વિટામિન બી1 ઘણા ખોરાકમાં જોવા મળે છે, જેમાં આખા અનાજ, કઠોળ, સૂકા મેવા અને બીજ, માંસ (ખાસ કરીને ડુક્કરનું માંસ), માછલી અને ઇંડાનો સમાવેશ થાય છે.

કોણે લેવું જોઈએ?

સામાન્ય રીતે, સંતુલિત આહાર લેતા મોટાભાગના લોકોને વધારાના વિટામિન બી1 ની જરૂર હોતી નથી. જો કે, મદ્યપાન કરનારાઓ, અમુક તબીબી પરિસ્થિતિઓ ધરાવતા લોકો અને ઉણપના જોખમ ધરાવતા અન્ય લોકો માટે ડૉક્ટરની સલાહ મુજબ સપ્લીમેન્ટની જરૂર પડી શકે છે.

વધુ પડતું લેવું:

ખોરાક દ્વારા વિટામિન બી1 ની વધુ માત્રા સામાન્ય રીતે હાનિકારક નથી હોતી. જો કે, સપ્લીમેન્ટ્સના સ્વરૂપમાં ખૂબ જ ઊંચી માત્રા લેવાથી કેટલીક આડઅસરો થઈ શકે છે.