નબળા અને વિકૃત હાડકાં
નબળા અને વિકૃત હાડકાં શું છે?
નબળા અને વિકૃત હાડકાં વિવિધ પરિસ્થિતિઓનું પરિણામ હોઈ શકે છે, જેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:
- ઓસ્ટીયોપોરોસિસ: આ એક એવી સ્થિતિ છે જે હાડકાંને નબળા અને બરડ બનાવે છે, જેનાથી તે તૂટવાની શક્યતા વધારે છે. તે ત્યારે થાય છે જ્યારે શરીર જૂના હાડકાંને ઝડપથી બનાવે છે તેના કરતાં વધુ ઝડપથી તોડે છે.
- ઓસ્ટીયોમેલેસિયા: આ સ્થિતિમાં હાડકાં નરમ અને નબળા બની જાય છે. તે સામાન્ય રીતે વિટામિન ડી, કેલ્શિયમ અથવા ફોસ્ફેટની ઉણપને કારણે થાય છે. બાળકોમાં આ સ્થિતિને રિકેટ્સ કહેવામાં આવે છે.
- ઓસ્ટીઓજેનેસિસ ઇમ્પરફેક્ટા: આ એક દુર્લભ આનુવંશિક વિકાર છે જે હાડકાંને અત્યંત બરડ બનાવે છે. તેને “ભરડ હાડકાંનો રોગ” તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
- રિકેટ્સ: આ બાળકોમાં જોવા મળતી સ્થિતિ છે જે વિટામિન ડી, કેલ્શિયમ અથવા ફોસ્ફેટની ઉણપને કારણે થાય છે. તેનાથી નબળા અને નરમ હાડકાં થાય છે અને હાડકાં વિકૃત થઈ શકે છે.
નબળા અને વિકૃત હાડકાંના લક્ષણોમાં હાડકામાં દુખાવો, સ્નાયુઓની નબળાઈ, વારંવાર ફ્રેક્ચર થવું અને હાડકાંની વિકૃતિઓનો સમાવેશ થઈ શકે છે.
જો તમને નબળા અથવા વિકૃત હાડકાંના લક્ષણો જણાય તો ડૉક્ટરની સલાહ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે, જેથી કારણ નક્કી કરી શકાય અને યોગ્ય સારવાર શરૂ કરી શકાય.
નબળા અને વિકૃત હાડકાં નાં કારણો શું છે?
નબળા અને વિકૃત હાડકાં થવા પાછળ ઘણા કારણો જવાબદાર હોઈ શકે છે, જે નીચે મુજબ છે:
1. ઓસ્ટીયોપોરોસિસ:
- ઉંમર વધવી (ખાસ કરીને સ્ત્રીઓમાં મેનોપોઝ પછી એસ્ટ્રોજનનું સ્તર ઘટવાથી).
- કેલ્શિયમ અને વિટામિન ડીની લાંબા ગાળાની ઉણપ.
- કસરતનો અભાવ.
- ધૂમ્રપાન અને વધુ પડતો આલ્કોહોલનું સેવન.
- અમુક દવાઓ (જેમ કે કોર્ટિકોસ્ટેરોઈડ્સ).
- કુટુંબમાં ઓસ્ટીયોપોરોસિસનો ઇતિહાસ.
- નાનું શરીરનું માળખું.
- અમુક તબીબી પરિસ્થિતિઓ (જેમ કે સેલિયાક રોગ, ઇન્ફ્લેમેટરી બોવેલ ડિસીઝ, કિડની અથવા લીવરની બીમારી).
2. ઓસ્ટીયોમેલેસિયા:
- વિટામિન ડીની ગંભીર ઉણપ (સૂર્યપ્રકાશનો ઓછો સંપર્ક, આહારમાં પૂરતો વિટામિન ડીનો અભાવ, વિટામિન ડીનું યોગ્ય શોષણ ન થવું).
- કેલ્શિયમની ઉણપ (આહારમાં પૂરતો કેલ્શિયમનો અભાવ અથવા કેલ્શિયમનું યોગ્ય શોષણ ન થવું).
- ફોસ્ફેટની ઉણપ.
- અમુક તબીબી પરિસ્થિતિઓ (જેમ કે કિડનીની સમસ્યાઓ, અમુક પ્રકારના કેન્સર).
- અમુક દવાઓ.
3. રિકેટ્સ:
- વિટામિન ડીની ગંભીર ઉણપ (સૂર્યપ્રકાશનો ઓછો સંપર્ક, આહારમાં પૂરતો વિટામિન ડીનો અભાવ).
- કેલ્શિયમની ઉણપ (આહારમાં પૂરતો કેલ્શિયમનો અભાવ).
- ફોસ્ફેટની ઉણપ (વારસાગત વિકૃતિઓને કારણે).
- પ્રેમેચ્યોર જન્મ (સમય પહેલા જન્મેલા બાળકોમાં વિટામિન ડીનું સ્તર ઓછું હોઈ શકે છે).
- માતામાં ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન વિટામિન ડીની ઉણપ.
- અમુક તબીબી પરિસ્થિતિઓ જે વિટામિન ડી અથવા કેલ્શિયમના શોષણને અસર કરે છે (જેમ કે સેલિયાક રોગ, સિસ્ટિક ફાઇબ્રોસિસ).
4. ઓસ્ટીઓજેનેસિસ ઇમ્પરફેક્ટા:
- આ એક આનુવંશિક વિકાર છે જે કોલેજન નામના પ્રોટીનના ઉત્પાદનમાં ખામીને કારણે થાય છે. કોલેજન હાડકાંને મજબૂત બનાવવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. આ ખામી માતાપિતા પાસેથી વારસામાં મળી શકે છે અથવા તો ગર્ભાધાન પછી નવા જનીન પરિવર્તનને કારણે પણ થઈ શકે છે.
આ મુખ્ય કારણો ઉપરાંત, અન્ય દુર્લભ પરિસ્થિતિઓ પણ નબળા અને વિકૃત હાડકાંનું કારણ બની શકે છે. જો તમને તમારા હાડકાં વિશે કોઈ ચિંતા હોય તો ડૉક્ટરની સલાહ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે.
નબળા અને વિકૃત હાડકાં ચિહ્નો અનેનાં લક્ષણો શું છે?
નબળા અને વિકૃત હાડકાંના ચિહ્નો અને લક્ષણો કારણ અને વ્યક્તિગત પરિસ્થિતિના આધારે બદલાઈ શકે છે. જો કે, કેટલાક સામાન્ય સંકેતો અને લક્ષણોમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:
સામાન્ય ચિહ્નો અને લક્ષણો:
- હાડકામાં દુખાવો: આ દુખાવો હળવો અથવા તીવ્ર હોઈ શકે છે અને સતત રહી શકે છે અથવા અમુક હલનચલનથી વધી શકે છે.
- સ્નાયુઓની નબળાઈ: ખાસ કરીને પગ, હાથ અને પીઠના સ્નાયુઓમાં નબળાઈ અનુભવાઈ શકે છે, જેના કારણે ચાલવામાં, ઊઠવા-બેસવામાં કે વસ્તુઓ પકડવામાં મુશ્કેલી પડી શકે છે.
- વારંવાર ફ્રેક્ચર થવું: સામાન્ય ઇજાઓ અથવા નાની અથડામણને કારણે પણ હાડકાં તૂટી જવા. આ ઓસ્ટીયોપોરોસિસ અને ઓસ્ટીઓજેનેસિસ ઇમ્પરફેક્ટાનું એક મહત્વનું લક્ષણ છે.
- હાડકાંની વિકૃતિઓ: હાડકાંનો આકાર બદલાઈ જવો, જેમ કે પગ વાંકા થઈ જવા (બો લેગ્સ અથવા નોક નીઝ), કરોડરજ્જુમાં વળાંક આવવો (સ્કૉલિયોસિસ અથવા કાયફોસિસ). આ ખાસ કરીને રિકેટ્સ અને અમુક અન્ય હાડકાંની સ્થિતિઓમાં જોવા મળે છે.
- ઊંચાઈમાં ઘટાડો: કરોડરજ્જુના હાડકાં નબળા પડવાથી અને દબાઈ જવાથી ઊંચાઈમાં ધીમે ધીમે ઘટાડો થઈ શકે છે.
- ચાલવામાં મુશ્કેલી: નબળા હાડકાં અને સ્નાયુઓની નબળાઈને કારણે ચાલવામાં અસ્થિરતા અથવા મુશ્કેલી આવી શકે છે.
- હાડકામાં સ્પર્શ કરવાથી દુખાવો: અમુક કિસ્સાઓમાં, અસરગ્રસ્ત હાડકાંને સ્પર્શ કરવાથી પણ દુખાવો થઈ શકે છે.
- દાંતની સમસ્યાઓ: ઓસ્ટીઓજેનેસિસ ઇમ્પરફેક્ટામાં નબળા અથવા વિકૃત દાંત પણ જોવા મળી શકે છે.
બાળકોમાં જોવા મળતા વધારાના ચિહ્નો અને લક્ષણો (રિકેટ્સમાં):
- ખોપરીના હાડકાં નરમ હોવા (ક્રેનિયોટેબ્સ): માથાના પાછળના ભાગના હાડકાં સ્પર્શ કરવાથી પોચા લાગે છે.
- મોડા દાંત આવવા.
- ચાલવામાં મોડું થવું.
- પગ વાંકા થઈ જવા (બો લેગ્સ) અથવા ઘૂંટણ એકબીજા સાથે અથડાવવા (નોક નીઝ).
- છાતીનું હાડકું બહાર નીકળેલું હોવું (પિજન ચેસ્ટ).
- હાથ અને પગના કાંડા અને ઘૂંટણ જાડા થઈ જવા.
જો તમને અથવા તમારા બાળકને આમાંના કોઈપણ ચિહ્નો અથવા લક્ષણો જણાય તો તાત્કાલિક ડૉક્ટરની સલાહ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે જેથી યોગ્ય નિદાન અને સારવાર થઈ શકે. વહેલું નિદાન અને સારવાર હાડકાંને વધુ નુકસાન થતું અટકાવી શકે છે અને જીવનની ગુણવત્તા સુધારી શકે છે.
નબળા અને વિકૃત હાડકાં નું જોખમ કોને વધારે છે?
લોકોને વધારે હોય છે. આ જોખમી પરિબળો વ્યક્તિની ઉંમર, જીવનશૈલી, તબીબી ઇતિહાસ અને આનુવંશિકતા સાથે સંબંધિત હોઈ શકે છે. ચાલો જોઈએ કે કોને આ જોખમ વધારે છે:
ઓસ્ટીયોપોરોસિસ માટેનું વધતું જોખમ ધરાવતા લોકો:
- વૃદ્ધ લોકો: ઉંમર વધવાની સાથે હાડકાંની ઘનતા કુદરતી રીતે ઘટતી જાય છે, ખાસ કરીને 50 વર્ષથી વધુ ઉંમરના લોકોમાં આ જોખમ વધે છે.
- સ્ત્રીઓ (મેનોપોઝ પછી): મેનોપોઝ પછી એસ્ટ્રોજનનું સ્તર ઘટી જાય છે, જે હાડકાંને સુરક્ષિત રાખવામાં મદદ કરે છે. આથી સ્ત્રીઓમાં ઓસ્ટીયોપોરોસિસનું જોખમ પુરુષો કરતાં વધારે હોય છે.
- નાનું શરીરનું માળખું ધરાવતા લોકો: જે લોકોનું હાડકાંનું માળખું નાનું હોય છે તેઓમાં હાડકાંની ઘનતા ઓછી હોવાની શક્યતા વધારે હોય છે.
- કુટુંબમાં ઓસ્ટીયોપોરોસિસનો ઇતિહાસ ધરાવતા લોકો: જો તમારા માતા-પિતા અથવા ભાઈ-બહેનને ઓસ્ટીયોપોરોસિસ હોય તો તમને પણ આ રોગ થવાની શક્યતા વધી જાય છે.
- કેલ્શિયમ અને વિટામિન ડીનો ઓછો આહાર લેતા લોકો: આ બે પોષક તત્વો હાડકાંને મજબૂત રાખવા માટે ખૂબ જ જરૂરી છે.
- શારીરિક પ્રવૃત્તિનો અભાવ ધરાવતા લોકો: વજન સહન કરતી કસરતો હાડકાંને મજબૂત બનાવવામાં મદદ કરે છે. નિષ્ક્રિય જીવનશૈલી ઓસ્ટીયોપોરોસિસનું જોખમ વધારે છે.
- ધૂમ્રપાન અને વધુ પડતો આલ્કોહોલનું સેવન કરતા લોકો: આ બંને ટેવો હાડકાંના સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક છે.
- અમુક દવાઓ લેતા લોકો: કોર્ટિકોસ્ટેરોઈડ્સ (જેમ કે પ્રેડનિસોન) અને અમુક આંચકી વિરોધી દવાઓ લાંબા સમય સુધી લેવાથી હાડકાં નબળા પડી શકે છે.
- અમુક તબીબી પરિસ્થિતિઓ ધરાવતા લોકો: સેલિયાક રોગ, ઇન્ફ્લેમેટરી બોવેલ ડિસીઝ, કિડની અથવા લીવરની બીમારીઓ ઓસ્ટીયોપોરોસિસનું જોખમ વધારી શકે છે.
ઓસ્ટીયોમેલેસિયા અને રિકેટ્સ માટેનું વધતું જોખમ ધરાવતા લોકો:
- સૂર્યપ્રકાશનો ઓછો સંપર્ક ધરાવતા લોકો: સૂર્યપ્રકાશ વિટામિન ડી બનાવવામાં મદદ કરે છે. ઘરની અંદર વધુ સમય વિતાવતા અથવા જે વિસ્તારોમાં સૂર્યપ્રકાશ ઓછો હોય ત્યાં રહેતા લોકોને વિટામિન ડીની ઉણપ થવાનું જોખમ વધારે હોય છે.
- વિટામિન ડી અને કેલ્શિયમનો ઓછો આહાર લેતા લોકો: આ પોષક તત્વોથી ભરપૂર ખોરાક ન લેવાથી ઉણપ થઈ શકે છે.
- અમુક તબીબી પરિસ્થિતિઓ ધરાવતા લોકો: કિડનીની સમસ્યાઓ અથવા અમુક આંતરડાની બીમારીઓ વિટામિન ડી અને કેલ્શિયમના શોષણને અસર કરી શકે છે.
- અમુક દવાઓ લેતા લોકો: અમુક દવાઓ વિટામિન ડીના ચયાપચયમાં દખલ કરી શકે છે.
- શિશુઓ અને નાના બાળકો: તેઓ ઝડપથી વિકાસ પામતા હોવાથી તેમને પૂરતા પ્રમાણમાં વિટામિન ડી અને કેલ્શિયમની જરૂર હોય છે. માતામાં ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન વિટામિન ડીની ઉણપ હોય તો બાળકમાં રિકેટ્સનું જોખમ વધી જાય છે.
- સ્તનપાન કરાવતી માતાઓ: જો માતામાં વિટામિન ડીની ઉણપ હોય તો બાળકને પૂરતું વિટામિન ડી મળી શકતું નથી.
ઓસ્ટીઓજેનેસિસ ઇમ્પરફેક્ટા માટેનું વધતું જોખમ ધરાવતા લોકો:
- કુટુંબમાં ઓસ્ટીઓજેનેસિસ ઇમ્પરફેક્ટાનો ઇતિહાસ ધરાવતા લોકો: આ એક આનુવંશિક વિકાર છે, તેથી જે લોકોના પરિવારમાં આ રોગ હોય તેમને તે વારસામાં મળવાની શક્યતા વધારે હોય છે. જો કે, અમુક કિસ્સાઓમાં જનીનમાં નવા પરિવર્તનને કારણે પણ આ રોગ થઈ શકે છે.
જો તમે આમાંથી કોઈપણ જોખમી પરિબળો ધરાવતા હોવ તો તમારા ડૉક્ટર સાથે વાત કરવી અને તમારા હાડકાંને સ્વસ્થ રાખવા માટે પગલાં ભરવા મહત્વપૂર્ણ છે. આમાં યોગ્ય આહાર લેવો, નિયમિત કસરત કરવી અને જરૂર પડે તો વિટામિન ડી અને કેલ્શિયમ સપ્લિમેન્ટ્સ લેવાનો સમાવેશ થઈ શકે છે.
નબળા અને વિકૃત હાડકાં સાથે કયા રોગો સંકળાયેલા છે?
ચોક્કસ, નબળા અને વિકૃત હાડકાં સાથે ઘણા રોગો સંકળાયેલા છે. મુખ્ય રોગોમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:
- ઓસ્ટીયોપોરોસિસ: આ એક એવી સ્થિતિ છે જેમાં હાડકાં નબળા અને બરડ બની જાય છે, જેનાથી ફ્રેક્ચરનું જોખમ વધી જાય છે. તે ઘણીવાર ઉંમર વધવા, હોર્મોનલ ફેરફારો અને કેલ્શિયમ અને વિટામિન ડીની ઉણપ સાથે સંકળાયેલું છે.
- ઓસ્ટીયોમેલેસિયા અને રિકેટ્સ: આ સ્થિતિઓ વિટામિન ડી, કેલ્શિયમ અથવા ફોસ્ફેટની ઉણપને કારણે થાય છે, જેનાથી હાડકાં નરમ અને નબળા બને છે. બાળકોમાં આને રિકેટ્સ કહેવામાં આવે છે, જેમાં હાડકાંની વિકૃતિઓ પણ જોવા મળી શકે છે.
- ઓસ્ટીઓજેનેસિસ ઇમ્પરફેક્ટા: આ એક આનુવંશિક વિકાર છે જે કોલેજનના ઉત્પાદનમાં ખામીને કારણે થાય છે, જેનાથી હાડકાં અત્યંત બરડ બની જાય છે અને વારંવાર ફ્રેક્ચર થાય છે. તેને “ભરડ હાડકાંનો રોગ” તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
- પાજેટ્સ ડિસીઝ: આ રોગ હાડકાંના પુનર્ગઠનની પ્રક્રિયાને અસર કરે છે, જેનાથી હાડકાં મોટા અને નબળા બની શકે છે અને વિકૃત આકાર લઈ શકે છે.
- ફાઈબ્રસ ડિસ્પ્લેસિયા: આ સ્થિતિમાં સામાન્ય હાડકાંની જગ્યાએ તંતુમય પેશીઓ વિકસે છે, જેનાથી હાડકાં નબળા પડે છે અને વિકૃત થઈ શકે છે.
- ઓસ્ટીયોનેક્રોસિસ (એવાસ્ક્યુલર નેક્રોસિસ): જ્યારે હાડકાંમાં લોહીનો પુરવઠો ઓછો થઈ જાય છે, ત્યારે હાડકાંનું પેશી મરી શકે છે, જેનાથી હાડકાં નબળા પડે છે અને તૂટી શકે છે.
- અમુક પ્રકારના કેન્સર: હાડકાનું કેન્સર અથવા અન્ય કેન્સર જે હાડકામાં ફેલાય છે તે હાડકાંને નબળા અને વિકૃત કરી શકે છે.
- અમુક આનુવંશિક વિકારો: અન્ય ઘણા દુર્લભ આનુવંશિક વિકારો હાડકાંની નબળાઈ અને વિકૃતિઓનું કારણ બની શકે છે.
- મેટાબોલિક હાડકાના રોગો: પેરાથાઇરોઇડ હોર્મોનની સમસ્યાઓ જેવા મેટાબોલિક રોગો કેલ્શિયમ અને ફોસ્ફેટના સ્તરને અસર કરી શકે છે, જેનાથી હાડકાં નબળા પડી શકે છે.
જો તમને નબળા અથવા વિકૃત હાડકાં સંબંધિત કોઈ ચિંતા હોય તો ડૉક્ટરની સલાહ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે જેથી યોગ્ય નિદાન અને સારવાર થઈ શકે.
નબળા અને વિકૃત હાડકાં નું નિદાન
નબળા અને વિકૃત હાડકાંનું નિદાન કરવા માટે ડૉક્ટરો વિવિધ પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરે છે. નિદાનની પ્રક્રિયામાં સામાન્ય રીતે નીચેના પગલાંઓનો સમાવેશ થાય છે:
1. તબીબી ઇતિહાસ અને શારીરિક તપાસ:
- ડૉક્ટર તમારા તબીબી ઇતિહાસ વિશે પૂછશે, જેમાં તમારા લક્ષણો, અગાઉની તબીબી પરિસ્થિતિઓ, તમે લેતા હોવ તેવી દવાઓ, તમારા આહાર અને જીવનશૈલી વિશે માહિતી મેળવશે.
- તેઓ તમારા પરિવારના તબીબી ઇતિહાસ વિશે પણ પૂછી શકે છે, કારણ કે અમુક હાડકાંની સ્થિતિઓ આનુવંશિક હોઈ શકે છે.
- શારીરિક તપાસ દરમિયાન, ડૉક્ટર તમારા હાડકાં અને સાંધાઓની તપાસ કરશે, દુખાવાની જગ્યાઓ અને કોઈપણ દેખીતી વિકૃતિઓનું મૂલ્યાંકન કરશે. તેઓ તમારી ચાલવાની રીત અને સ્નાયુઓની શક્તિ પણ ચકાસી શકે છે.
2. ઇમેજિંગ પરીક્ષણો:
- એક્સ-રે (X-ray): આ સૌથી સામાન્ય ઇમેજિંગ પરીક્ષણ છે જે હાડકાંની ઘનતા, ફ્રેક્ચર, વિકૃતિઓ અને અન્ય હાડકાંની સમસ્યાઓ શોધવામાં મદદ કરે છે.
- ડીએક્સએ સ્કેન (Dual-energy X-ray absorptiometry – DEXA scan): આ એક વિશેષ પ્રકારનો એક્સ-રે છે જે હાડકાંની ખનિજ ઘનતાને માપે છે અને ઓસ્ટીયોપોરોસિસનું નિદાન કરવામાં મદદ કરે છે. તે સામાન્ય રીતે હિપ અને કરોડરજ્જુના હાડકાંની ઘનતા માપે છે.
- સીટી સ્કેન (Computed tomography – CT scan): આ પરીક્ષણ હાડકાંની વધુ વિગતવાર તસવીરો બનાવે છે અને જટિલ ફ્રેક્ચર અથવા હાડકાંની અસામાન્ય રચનાઓ શોધવામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે.
- એમઆરઆઈ (Magnetic resonance imaging – MRI): આ પરીક્ષણ હાડકાં અને આસપાસના નરમ પેશીઓની વિગતવાર તસવીરો બનાવવા માટે રેડિયો તરંગો અને ચુંબકીય ક્ષેત્રનો ઉપયોગ કરે છે. તે ઓસ્ટીયોનેક્રોસિસ, ગાંઠો અથવા અન્ય હાડકાંની સમસ્યાઓ શોધવામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે.
- બોન સ્કેન (Bone scan): આ પરીક્ષણમાં થોડી માત્રામાં રેડિયોએક્ટિવ પદાર્થને નસમાં દાખલ કરવામાં આવે છે, જે ક્ષતિગ્રસ્ત હાડકાંમાં જમા થાય છે અને સ્કેનર દ્વારા જોઈ શકાય છે. તે ફ્રેક્ચર, કેન્સર અથવા અન્ય હાડકાંની સમસ્યાઓ શોધવામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે.
3. લોહી અને પેશાબની તપાસ:
- આ પરીક્ષણો વિટામિન ડી, કેલ્શિયમ, ફોસ્ફેટ અને પેરાથાઇરોઇડ હોર્મોનના સ્તરને માપવામાં મદદ કરે છે, જે ઓસ્ટીયોમેલેસિયા અને અન્ય મેટાબોલિક હાડકાના રોગોનું નિદાન કરવામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે.
- અમુક ચોક્કસ રોગો (જેમ કે પાજેટ્સ ડિસીઝ) માટે ચોક્કસ માર્કર્સ પણ લોહીમાં તપાસી શકાય છે.
4. હાડકાંની બાયોપ્સી:
- કેટલાક કિસ્સાઓમાં, ડૉક્ટર નિદાનની પુષ્ટિ કરવા અથવા અન્ય કારણોને નકારવા માટે હાડકાંનો નાનો નમૂનો (બાયોપ્સી) લઈ શકે છે. આ નમૂનાને પછી માઇક્રોસ્કોપ હેઠળ તપાસવામાં આવે છે.
નિદાનની પ્રક્રિયા વ્યક્તિના લક્ષણો, તબીબી ઇતિહાસ અને શારીરિક તપાસના પરિણામો પર આધાર રાખે છે. ડૉક્ટર નક્કી કરશે કે કયા પરીક્ષણો જરૂરી છે. જો તમને નબળા અથવા વિકૃત હાડકાંના લક્ષણો જણાય તો વહેલી તકે ડૉક્ટરની સલાહ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે જેથી યોગ્ય નિદાન અને સારવાર શરૂ કરી શકાય.
નબળા અને વિકૃત હાડકાં ની સારવાર
નબળા અને વિકૃત હાડકાંની સારવાર તેના મૂળ કારણ પર આધાર રાખે છે. અમદાવાદમાં ઉપલબ્ધ તબીબી સુવિધાઓમાં આ સ્થિતિઓની સારવાર માટે વિવિધ વિકલ્પો છે. સારવારના મુખ્ય ઉદ્દેશ્યો દુખાવો ઓછો કરવો, હાડકાંને મજબૂત બનાવવું, ફ્રેક્ચરને અટકાવવું અને વિકૃતિઓને સુધારવા અથવા વધુ ખરાબ થતી અટકાવવાનો છે. સારવારના કેટલાક સામાન્ય અભિગમો નીચે મુજબ છે:
1. ઓસ્ટીયોપોરોસિસની સારવાર:
- જીવનશૈલીમાં ફેરફાર:
- કેલ્શિયમ અને વિટામિન ડીથી ભરપૂર આહાર: ડેરી ઉત્પાદનો, લીલા પાંદડાવાળા શાકભાજી, બદામ અને ફોર્ટિફાઇડ ખોરાક લેવાની ભલામણ કરવામાં આવે છે. જરૂર પડે તો ડૉક્ટરની સલાહથી કેલ્શિયમ અને વિટામિન ડી સપ્લીમેન્ટ્સ પણ લઈ શકાય છે.
- નિયમિત વજન સહન કરતી કસરતો: ચાલવું, દોડવું, સીડી ચઢવી અને વેઇટ લિફ્ટિંગ જેવી કસરતો હાડકાંને મજબૂત બનાવવામાં મદદ કરે છે.
- ધૂમ્રપાન છોડવું અને આલ્કોહોલનું સેવન મર્યાદિત કરવું.
- પડવાનું જોખમ ઘટાડવું: ઘરમાંથી લપસણી વસ્તુઓ દૂર કરવી, સારી રોશની રાખવી અને જરૂર પડે તો સહાયક ઉપકરણોનો ઉપયોગ કરવો.
- દવાઓ: ઓસ્ટીયોપોરોસિસની સારવાર માટે ઘણી દવાઓ ઉપલબ્ધ છે જે હાડકાંની ઘનતા વધારવામાં અને ફ્રેક્ચરનું જોખમ ઘટાડવામાં મદદ કરે છે. આમાં બાયોફોસ્ફોનેટ્સ (જેમ કે એલેન્ડ્રોનેટ, રિસેડ્રોનેટ), ડેનોસુમાબ, ટેરીપેરાટાઇડ અને રોમોસોઝુમાબ જેવી દવાઓનો સમાવેશ થાય છે. ડૉક્ટર તમારી સ્થિતિ અનુસાર યોગ્ય દવા સૂચવશે.
2. ઓસ્ટીયોમેલેસિયા અને રિકેટ્સની સારવાર:
- વિટામિન ડી અને કેલ્શિયમ સપ્લીમેન્ટેશન: ઉણપને ભરપાઈ કરવા માટે વિટામિન ડી અને કેલ્શિયમના ઊંચા ડોઝ આપવામાં આવે છે. આ દવાઓ મૌખિક રીતે અથવા ઇન્જેક્શન દ્વારા આપી શકાય છે.
- ફોસ્ફેટ સપ્લીમેન્ટેશન: જો ફોસ્ફેટની ઉણપ હોય તો તેના સપ્લીમેન્ટ્સ પણ આપવામાં આવી શકે છે.
- મૂળ કારણની સારવાર: જો કોઈ તબીબી સ્થિતિ વિટામિન ડી અથવા કેલ્શિયમના શોષણને અવરોધે છે, તો તે સ્થિતિની સારવાર કરવી પણ જરૂરી છે.
- રિકેટ્સમાં વિકૃતિઓની સારવાર: હાડકાંની વિકૃતિઓને સુધારવા માટે ક્યારેક ઓર્થોપેડિક ઉપકરણો (જેમ કે બ્રેસ) અથવા શસ્ત્રક્રિયાની જરૂર પડી શકે છે.
3. ઓસ્ટીઓજેનેસિસ ઇમ્પરફેક્ટાની સારવાર:
- આ સ્થિતિની કોઈ કાયમી સારવાર નથી, પરંતુ સારવારનો ઉદ્દેશ ફ્રેક્ચરને અટકાવવું, હાડકાંને મજબૂત બનાવવું અને જીવનની ગુણવત્તા સુધારવાનો છે.
- બાયોફોસ્ફોનેટ્સ: આ દવાઓ હાડકાંની ઘનતા વધારવામાં અને ફ્રેક્ચરનું જોખમ ઘટાડવામાં મદદ કરી શકે છે.
- શારીરિક ઉપચાર (ફિઝિયોથેરાપી): સ્નાયુઓને મજબૂત કરવા અને હલનચલનને સુધારવા માટે કસરતો મહત્વપૂર્ણ છે.
- ઓર્થોપેડિક ઉપકરણો: બ્રેસ અને સ્પ્લિન્ટ્સ હાડકાંને ટેકો આપવા અને ફ્રેક્ચરને અટકાવવામાં મદદ કરી શકે છે.
- શસ્ત્રક્રિયા: વારંવાર ફ્રેક્ચર થતા હાડકાંને સ્થિર કરવા અથવા વિકૃતિઓને સુધારવા માટે શસ્ત્રક્રિયાની જરૂર પડી શકે છે.
- પેઇન મેનેજમેન્ટ: દુખાવાને નિયંત્રિત કરવા માટે દવાઓ અને અન્ય પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.
4. પાજેટ્સ ડિસીઝની સારવાર:
- બાયોફોસ્ફોનેટ્સ: આ દવાઓ હાડકાંના પુનર્ગઠનની પ્રક્રિયાને ધીમી કરવામાં અને દુખાવો ઓછો કરવામાં મદદ કરે છે.
- પેઇન મેનેજમેન્ટ: દુખાવાને નિયંત્રિત કરવા માટે પેઇન કિલર્સનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.
- શસ્ત્રક્રિયા: ગંભીર કિસ્સાઓમાં, ફ્રેક્ચરને ઠીક કરવા, સાંધા બદલવા અથવા હાડકાં પર દબાણ ઘટાડવા માટે શસ્ત્રક્રિયાની જરૂર પડી શકે છે.
5. અન્ય કારણોની સારવાર:
- નબળા અને વિકૃત હાડકાંના અન્ય કારણો માટે, જેમ કે ફાઈબ્રસ ડિસ્પ્લેસિયા અથવા હાડકાનું કેન્સર, સારવાર અંતર્ગત રોગ પર આધારિત રહેશે અને તેમાં શસ્ત્રક્રિયા, રેડિયોથેરાપી, કીમોથેરાપી અથવા અન્ય વિશિષ્ટ ઉપચારોનો સમાવેશ થઈ શકે છે.
તમારા ચોક્કસ નિદાન અને પરિસ્થિતિના આધારે, ડૉક્ટર તમારી સારવાર યોજના નક્કી કરશે. નિયમિત ફોલો-અપ અને ડૉક્ટરની સલાહનું પાલન કરવું મહત્વપૂર્ણ છે. અમદાવાદમાં ઘણી સારી હોસ્પિટલો અને નિષ્ણાતો ઉપલબ્ધ છે જે તમને આ સ્થિતિઓની સારવારમાં મદદ કરી શકે છે.
નબળા અને વિકૃત હાડકાં શું ખાવું અને શું ન ખાવું?
વિગતવાર માહિતી આપી શકું છું. યોગ્ય આહાર હાડકાંને મજબૂત બનાવવામાં અને વધુ નુકસાનને રોકવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે.
શું ખાવું જોઈએ (નબળા અને વિકૃત હાડકાં માટે ફાયદાકારક ખોરાક):
- કેલ્શિયમથી ભરપૂર ખોરાક: કેલ્શિયમ હાડકાંનું મુખ્ય ઘટક છે અને તેને મજબૂત રાખવા માટે ખૂબ જ જરૂરી છે.
- ડેરી ઉત્પાદનો: દૂધ, દહીં, ચીઝ (ઓછી ચરબીવાળા વિકલ્પો પસંદ કરો).
- લીલા પાંદડાવાળા શાકભાજી: પાલક, મેથી, બ્રોકલી, કોબીજ.
- ફોર્ટિફાઇડ ખોરાક: અમુક અનાજ, નારંગીનો રસ, સોયા દૂધ અને ટોફુ જેમાં કેલ્શિયમ ઉમેરવામાં આવે છે.
- માછલી: સાર્ડિન અને સૅલ્મોન જેવી નાની હાડકાંવાળી માછલીઓ કેલ્શિયમનો સારો સ્ત્રોત છે.
- બદામ અને તલ.
- વિટામિન ડીથી ભરપૂર ખોરાક: વિટામિન ડી શરીરને કેલ્શિયમ શોષવામાં મદદ કરે છે.
- ચરબીવાળી માછલી: સૅલ્મોન, મેકેરેલ, ટ્યૂના.
- ઇંડાની જરદી.
- ફોર્ટિફાઇડ ખોરાક: દૂધ, અનાજ અને નારંગીનો રસ જેમાં વિટામિન ડી ઉમેરવામાં આવે છે.
- સૂર્યપ્રકાશ: સૂર્યપ્રકાશ વિટામિન ડીનો કુદરતી સ્ત્રોત છે, પરંતુ સાવચેતી સાથે અને ત્વચાને નુકસાનથી બચાવીને થોડો સમય સૂર્યના સંપર્કમાં રહેવું જોઈએ.
- પ્રોટીનથી ભરપૂર ખોરાક: પ્રોટીન હાડકાંના નિર્માણ અને સમારકામ માટે જરૂરી છે.
- દાળ અને કઠોળ.
- ચિકન અને માછલી.
- ઇંડા.
- ટોફુ અને સોયા ઉત્પાદનો.
- નટ્સ અને બીજ.
- મેગ્નેશિયમથી ભરપૂર ખોરાક: મેગ્નેશિયમ હાડકાંની રચનામાં સામેલ છે.
- લીલા પાંદડાવાળા શાકભાજી.
- નટ્સ અને બીજ (ખાસ કરીને બદામ અને કાજુ).
- આખા અનાજ.
- ડાર્ક ચોકલેટ.
- ફોસ્ફરસથી ભરપૂર ખોરાક: ફોસ્ફરસ પણ હાડકાંના સ્વાસ્થ્ય માટે મહત્વપૂર્ણ છે, પરંતુ તેનું સેવન કેલ્શિયમ સાથે સંતુલિત હોવું જોઈએ.
- ડેરી ઉત્પાદનો.
- માંસ.
- મરઘાં.
- માછલી.
- ઇંડા.
- નટ્સ અને બીજ.
- વિટામિન કેથી ભરપૂર ખોરાક: વિટામિન કે હાડકાંના સ્વાસ્થ્યમાં ભૂમિકા ભજવે છે.
- લીલા પાંદડાવાળા શાકભાજી (પાલક, કોબીજ, બ્રોકલી).
શું ન ખાવું જોઈએ (નબળા અને વિકૃત હાડકાં માટે ટાળવા જેવા ખોરાક):
- વધુ પડતું મીઠું (સોડિયમ): વધુ પડતું મીઠું શરીરમાંથી કેલ્શિયમનું ઉત્સર્જન વધારે છે, જે હાડકાંને નબળા બનાવી શકે છે. પ્રોસેસ્ડ ફૂડ અને તૈયાર ખોરાકમાં મીઠાનું પ્રમાણ વધારે હોય છે.
- વધુ પડતું કેફીન: કોફી, ચા અને અમુક સોફ્ટ ડ્રિંક્સમાં કેફીન હોય છે, જે કેલ્શિયમના શોષણને અવરોધી શકે છે અને તેના ઉત્સર્જનને વધારી શકે છે. તેનું સેવન મર્યાદિત કરવું જોઈએ.
- વધુ પડતો આલ્કોહોલ: વધુ પડતું આલ્કોહોલ હાડકાંના નિર્માણની પ્રક્રિયાને અવરોધી શકે છે અને હાડકાંની ઘનતા ઘટાડી શકે છે.
- વધુ પડતા પ્રોસેસ્ડ ફૂડ્સ: આ ખોરાકમાં સામાન્ય રીતે પોષક તત્વો ઓછા હોય છે અને તેમાં મીઠું, ખાંડ અને અસ્વસ્થ ચરબીનું પ્રમાણ વધારે હોય છે, જે હાડકાંના સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક હોઈ શકે છે.
- ફાઇટેટ્સ ધરાવતો વધુ પડતો ખોરાક: અનાજ અને કઠોળમાં ફાઇટેટ્સ હોય છે, જે કેલ્શિયમના શોષણને અવરોધી શકે છે. જો કે, આ ખોરાકને પલાળીને, આથો લાવીને અથવા રાંધીને ફાઇટેટ્સની અસર ઓછી કરી શકાય છે.
- ઓક્સાલેટ્સ ધરાવતો વધુ પડતો ખોરાક: પાલક અને રુબાર્બ જેવા ખોરાકમાં ઓક્સાલેટ્સ હોય છે, જે કેલ્શિયમ સાથે બંધાઈ શકે છે અને તેના શોષણને ઘટાડી શકે છે. જો કે, આ ખોરાકને મધ્યમ માત્રામાં લઈ શકાય છે.
- વધુ પડતું વિટામિન એ: અમુક સંશોધનો સૂચવે છે કે વધુ પડતું વિટામિન એ હાડકાં માટે નુકસાનકારક હોઈ શકે છે. લીવર અને અમુક સપ્લીમેન્ટ્સમાં વિટામિન એનું પ્રમાણ વધારે હોય છે, તેથી તેનું સેવન મર્યાદિત કરવું જોઈએ.
મહત્વની બાબતો:
- તમારા આહારમાં કોઈપણ મોટો ફેરફાર કરતા પહેલા હંમેશા તમારા ડૉક્ટર અથવા ડાયેટિશિયનની સલાહ લો. તેઓ તમારી વ્યક્તિગત જરૂરિયાતો અને તબીબી પરિસ્થિતિ અનુસાર યોગ્ય આહાર યોજના બનાવવામાં મદદ કરી શકે છે.
- ફક્ત આહાર જ નહીં, પણ નિયમિત વજન સહન કરતી કસરતો અને ડૉક્ટર દ્વારા સૂચવવામાં આવેલી દવાઓ પણ નબળા અને વિકૃત હાડકાંની સારવાર અને વ્યવસ્થાપનમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે.
તમારા સ્વાસ્થ્યનું ધ્યાન રાખો અને યોગ્ય આહાર અને જીવનશૈલી અપનાવીને તમારા હાડકાંને મજબૂત બનાવો.
નબળા અને વિકૃત હાડકાં ને કેવી રીતે અટકાવવું?
નિવારણ એ સારવાર કરતાં હંમેશાં સારું હોય છે, અને નાનપણથી જ યોગ્ય કાળજી લેવાથી હાડકાંને મજબૂત રાખી શકાય છે.
1. યોગ્ય પોષણ:
- કેલ્શિયમથી ભરપૂર આહાર લો: હાડકાંના વિકાસ અને મજબૂતાઈ માટે કેલ્શિયમ ખૂબ જ જરૂરી છે. તમારા આહારમાં દૂધ અને ડેરી ઉત્પાદનો (ઓછી ચરબીવાળા), લીલા પાંદડાવાળા શાકભાજી (પાલક, મેથી), બદામ, તલ અને ફોર્ટિફાઇડ ખોરાકનો સમાવેશ કરો.
- વિટામિન ડીનું પૂરતું સેવન કરો: વિટામિન ડી શરીરને કેલ્શિયમ શોષવામાં મદદ કરે છે. સૂર્યપ્રકાશ વિટામિન ડીનો શ્રેષ્ઠ કુદરતી સ્ત્રોત છે, તેથી દરરોજ થોડો સમય સવારે અથવા સાંજે તડકામાં રહો (પરંતુ ત્વચાને નુકસાનથી બચાવો). ચરબીવાળી માછલી, ઇંડાની જરદી અને ફોર્ટિફાઇડ ખોરાક પણ વિટામિન ડીના સારા સ્ત્રોત છે. જરૂર પડે તો ડૉક્ટરની સલાહથી વિટામિન ડી સપ્લીમેન્ટ્સ લઈ શકાય છે.
- પ્રોટીનનું પૂરતું સેવન કરો: પ્રોટીન હાડકાંના નિર્માણ માટે જરૂરી છે. તમારા આહારમાં દાળ, કઠોળ, ઇંડા, પનીર, માંસ (જો તમે ખાતા હોવ તો) અને સોયા ઉત્પાદનોનો સમાવેશ કરો.
- મેગ્નેશિયમ અને ફોસ્ફરસનું સંતુલિત સેવન કરો: આ ખનિજો પણ હાડકાંના સ્વાસ્થ્ય માટે મહત્વપૂર્ણ છે. લીલા પાંદડાવાળા શાકભાજી, નટ્સ, બીજ અને આખા અનાજ મેગ્નેશિયમના સારા સ્ત્રોત છે. ફોસ્ફરસ ડેરી ઉત્પાદનો, માંસ અને બદામમાં જોવા મળે છે.
2. નિયમિત શારીરિક પ્રવૃત્તિ:
- વજન સહન કરતી કસરતો કરો: ચાલવું, દોડવું, સીડી ચઢવી, ડાન્સ કરવું અને વેઇટ લિફ્ટિંગ જેવી કસરતો હાડકાંને મજબૂત બનાવવામાં મદદ કરે છે. આ કસરતો હાડકાં પર દબાણ લાવે છે, જેનાથી હાડકાં વધુ ઘન બને છે.
- નિયમિત કસરત બાળકો અને યુવાનો માટે ખાસ કરીને મહત્વપૂર્ણ છે કારણ કે આ સમયગાળા દરમિયાન હાડકાંની ઘનતા સૌથી વધુ વધે છે.
3. સ્વસ્થ જીવનશૈલી:
- ધૂમ્રપાન ટાળો: ધૂમ્રપાન હાડકાંને નબળા પાડે છે અને ફ્રેક્ચરનું જોખમ વધારે છે.
- આલ્કોહોલનું સેવન મર્યાદિત કરો: વધુ પડતું આલ્કોહોલ હાડકાંના સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક છે.
- સ્વસ્થ વજન જાળવો: વધુ પડતું ઓછું અથવા વધુ વજન બંને હાડકાં પર તાણ લાવી શકે છે.
4. પડવાનું જોખમ ઓછું કરો:
- ખાસ કરીને વૃદ્ધ લોકો માટે, પડવાથી ફ્રેક્ચર થવાનું જોખમ વધી જાય છે. ઘરમાંથી લપસણી વસ્તુઓ દૂર કરો, સારી રોશની રાખો અને જરૂર પડે તો સહાયક ઉપકરણો (જેમ કે વોકર અથવા લાકડી) નો ઉપયોગ કરો.
- સંતુલન સુધારવા માટે કસરતો કરો.
5. અમુક તબીબી પરિસ્થિતિઓનું સંચાલન:
- અમુક તબીબી પરિસ્થિતિઓ (જેમ કે સેલિયાક રોગ, ક્રોહન રોગ, હાયપરથાઇરોઇડિઝમ) હાડકાંના સ્વાસ્થ્યને અસર કરી શકે છે. આવી સ્થિતિઓનું યોગ્ય સંચાલન કરવું મહત્વપૂર્ણ છે.
6. નિયમિત તબીબી તપાસ:
- જો તમને ઓસ્ટીયોપોરોસિસ અથવા અન્ય હાડકાંની સ્થિતિઓનું જોખમ વધારે હોય તો તમારા ડૉક્ટરની સલાહ મુજબ નિયમિત હાડકાંની ઘનતાની તપાસ (ડીએક્સએ સ્કેન) કરાવો.
બાળકો માટે વિશેષ ધ્યાન:
- બાળકોને પૂરતા પ્રમાણમાં કેલ્શિયમ અને વિટામિન ડી મળે તે સુનિશ્ચિત કરો.
- તેમને નિયમિત રીતે રમવા દો અને શારીરિક પ્રવૃત્તિ કરવા માટે પ્રોત્સાહિત કરો.
યાદ રાખો કે હાડકાંનું સ્વાસ્થ્ય લાંબા ગાળાની પ્રક્રિયા છે. નાનપણથી જ યોગ્ય કાળજી લેવાથી તમે મોટા થાઓ ત્યારે નબળા અને વિકૃત હાડકાંની સમસ્યાઓને ઘણી હદ સુધી ટાળી શકો છો. જો તમને હાડકાંના સ્વાસ્થ્ય વિશે કોઈ ચિંતા હોય તો તમારા ડૉક્ટરની સલાહ લેવી હંમેશાં શ્રેષ્ઠ છે.
સારાંશ
- નબળા અને વિકૃત હાડકાં શું છે? આ એવી સ્થિતિ છે જેમાં હાડકાં તેમની મજબૂતાઈ ગુમાવે છે અને તેમનો સામાન્ય આકાર બદલાઈ જાય છે, જેનાથી ફ્રેક્ચરનું જોખમ વધે છે અને અન્ય સમસ્યાઓ થઈ શકે છે.
- કારણો: ઓસ્ટીયોપોરોસિસ, ઓસ્ટીયોમેલેસિયા, રિકેટ્સ, ઓસ્ટીઓજેનેસિસ ઇમ્પરફેક્ટા અને અન્ય તબીબી પરિસ્થિતિઓ આનું કારણ બની શકે છે. ઉંમર, પોષણની ઉણપ, આનુવંશિકતા અને જીવનશૈલી પણ ભૂમિકા ભજવે છે.
- ચિહ્નો અને લક્ષણો: હાડકામાં દુખાવો, સ્નાયુઓની નબળાઈ, વારંવાર ફ્રેક્ચર, હાડકાંની વિકૃતિઓ, ઊંચાઈમાં ઘટાડો અને ચાલવામાં મુશ્કેલી જેવા લક્ષણો જોવા મળી શકે છે. બાળકોમાં રિકેટ્સના વિશિષ્ટ લક્ષણો હોય છે.
- જોખમ કોને વધારે? વૃદ્ધો, સ્ત્રીઓ (મેનોપોઝ પછી), કેલ્શિયમ અને વિટામિન ડીની ઉણપ ધરાવતા લોકો, નિષ્ક્રિય જીવનશૈલીવાળા લોકો અને અમુક તબીબી પરિસ્થિતિઓ ધરાવતા લોકોને જોખમ વધારે હોય છે.
- સંકળાયેલા રોગો: ઓસ્ટીયોપોરોસિસ, ઓસ્ટીયોમેલેસિયા, રિકેટ્સ, ઓસ્ટીઓજેનેસિસ ઇમ્પરફેક્ટા, પાજેટ્સ ડિસીઝ અને અમુક પ્રકારના કેન્સર જેવા રોગો નબળા અને વિકૃત હાડકાં સાથે સંકળાયેલા છે.
- નિદાન: ડૉક્ટર તબીબી ઇતિહાસ, શારીરિક તપાસ અને ઇમેજિંગ પરીક્ષણો (જેમ કે એક્સ-રે અને ડીએક્સએ સ્કેન) નો ઉપયોગ કરે છે. લોહી અને પેશાબની તપાસ તેમજ હાડકાંની બાયોપ્સી પણ જરૂર પડી શકે છે.
- સારવાર: સારવાર મૂળ કારણ પર આધાર રાખે છે અને તેમાં જીવનશૈલીમાં ફેરફાર, દવાઓ, ફિઝિયોથેરાપી અને ક્યારેક શસ્ત્રક્રિયાનો સમાવેશ થાય છે.
- શું ખાવું અને શું ન ખાવું: કેલ્શિયમ, વિટામિન ડી અને પ્રોટીનથી ભરપૂર ખોરાક લેવો જોઈએ અને વધુ પડતું મીઠું, કેફીન અને આલ્કોહોલ ટાળવું જોઈએ.
- કેવી રીતે અટકાવવું: યોગ્ય પોષણ, નિયમિત વજન સહન કરતી કસરતો, સ્વસ્થ જીવનશૈલી, પડવાનું જોખમ ઓછું કરવું અને અમુક તબીબી પરિસ્થિતિઓનું સંચાલન કરવું નિવારણમાં મદદરૂપ છે. બાળકો માટે વિશેષ ધ્યાન આપવું જરૂરી છે.
જો તમને તમારા હાડકાં વિશે કોઈ ચિંતા હોય તો ડૉક્ટરની સલાહ લેવી હંમેશાં શ્રેષ્ઠ છે.
