મૂત્રાશય માં પથરી (Bladder Stones)

શરીરમાં મૂત્રાશય (urinary bladder) એક મહત્ત્વપૂર્ણ અંગ છે જે કિડનીમાંથી આવતા પેશાબનો સંગ્રહ કરે છે અને પછી તેને શરીરમાંથી બહાર કાઢે છે. જ્યારે આ પેશાબમાં રહેલા ક્ષારો (minerals) અને અન્ય રસાયણો એકઠા થઈને કઠણ સ્ફટિકો બનાવે છે, ત્યારે તેને મૂત્રાશયની પથરી અથવા બ્લેડર સ્ટોન્સ કહેવાય છે.

આ પથરીઓ કદમાં નાની રેતીના કણ જેટલી હોઈ શકે છે, જે કોઈને ખબર પણ ન પડે અને શરીરમાંથી પસાર થઈ જાય. પરંતુ, તે ગોલ્ફ બોલ જેટલી મોટી પણ હોઈ શકે છે, જે ગંભીર પીડા અને અન્ય સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ ઊભી કરી શકે છે.

મૂત્રાશયમાં પથરી બનવાના કારણો

મૂત્રાશયમાં પથરી ત્યારે બને છે જ્યારે મૂત્રાશય સંપૂર્ણપણે ખાલી ન થાય અને પેશાબ તેમાં લાંબા સમય સુધી ભરાઈ રહે. આ સ્થિતિમાં, પેશાબમાં રહેલા રસાયણો ઘટ્ટ બને છે અને એકબીજા સાથે જોડાઈને સ્ફટિકો બનાવે છે જે ધીમે ધીમે કઠણ પથરીમાં રૂપાંતરિત થાય છે. આના મુખ્ય કારણો નીચે મુજબ છે:

1. મૂત્રાશયનું અધૂરું ખાલી થવું (Incomplete Bladder Emptying)

આ મૂત્રાશયમાં પથરી બનવાનું સૌથી સામાન્ય કારણ છે. જો મૂત્રાશયમાંથી પેશાબ સંપૂર્ણપણે બહાર ન નીકળે, તો બાકી રહેલા પેશાબમાં ક્ષારો ઘટ્ટ થઈને પથરી બનાવે છે. આના મુખ્ય કારણોમાં શામેલ છે:

• પ્રોસ્ટેટ ગ્રંથિનું વિસ્તરણ (Enlarged Prostate Gland – BPH): પુરુષોમાં, પ્રોસ્ટેટ ગ્રંથિ મૂત્રાશયની બરાબર નીચે અને મૂત્રમાર્ગ (urethra) ની આસપાસ આવેલી હોય છે. જ્યારે તે મોટી થાય છે, ત્યારે તે મૂત્રમાર્ગ પર દબાણ લાવી શકે છે, જેનાથી પેશાબનો પ્રવાહ અવરોધાય છે અને મૂત્રાશય સંપૂર્ણપણે ખાલી થતું નથી.
• ચેતાતંત્રને નુકસાન (Nerve Damage – Neurogenic Bladder): સ્ટ્રોક, કરોડરજ્જુની ઈજા, પાર્કિન્સન રોગ, અથવા ડાયાબિટીસ જેવી સ્થિતિઓ મૂત્રાશયને નિયંત્રિત કરતી ચેતાઓને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે. આના કારણે મૂત્રાશય યોગ્ય રીતે સંકોચાઈ શકતું નથી, પરિણામે પેશાબ મૂત્રાશયમાં રહી જાય છે.
• મૂત્રાશયનો ડાયવર્ટિક્યુલમ (Bladder Diverticulum): મૂત્રાશયની દીવાલમાં બનેલો એક નાનો ફુગ્ગો કે કોથળી, જેમાં પેશાબ ભરાઈ રહે છે અને પથરી બની શકે છે.
• મૂત્રાશયનો પ્રવાહ અવરોધ (Bladder Outlet Obstruction): મૂત્રમાર્ગમાં કોઈપણ અવરોધ, જેમ કે સંકોચન (stricture) અથવા ગાંઠ, પેશાબના સામાન્ય પ્રવાહને રોકી શકે છે.

2. બળતરા (Inflammation)

મૂત્રાશયમાં ક્રોનિક બળતરા પણ પથરી બનવામાં ફાળો આપી શકે છે.

• રેડિયેશન થેરાપી: પેલ્વિક વિસ્તારમાં રેડિયેશન થેરાપી મૂત્રાશયની દીવાલને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે.
• કેથેટરનો ઉપયોગ: લાંબા સમય સુધી મૂત્રાશય કેથેટરનો ઉપયોગ કરનારાઓમાં પણ પથરી થવાનું જોખમ રહે છે, કારણ કે કેથેટર પેશાબના પ્રવાહને અવરોધી શકે છે અથવા બળતરા પેદા કરી શકે છે.

3. અન્ય કારણો

• શરીરમાં પાણીની અછત (Dehydration): પૂરતું પાણી ન પીવાથી પેશાબ વધુ ઘટ્ટ બને છે, જેમાં ક્ષારો જમા થવાની શક્યતા વધી જાય છે.
• વિદેશી વસ્તુઓ (Foreign Bodies): કેટલીકવાર સર્જરી દરમિયાન રહી ગયેલા ટાંકા, સ્ટેન્ટ, અથવા અન્ય વિદેશી વસ્તુઓ પથરી બનવા માટે કેન્દ્ર બની શકે છે.
• કિડનીની પથરી: કિડનીમાંથી નીકળેલી નાની પથરીઓ મૂત્રાશયમાં આવીને ત્યાં મોટી થઈ શકે છે.

લક્ષણો

મૂત્રાશયમાં નાની પથરીઓ કોઈ લક્ષણો ન દર્શાવે ત્યાં સુધી તેને ઓળખવી મુશ્કેલ છે. પરંતુ જ્યારે પથરી મૂત્રાશયની દીવાલ સાથે ઘસાય છે અથવા પેશાબના પ્રવાહને અવરોધે છે, ત્યારે લક્ષણો દેખાય છે. આ લક્ષણોમાં શામેલ છે:

• પેટના નીચેના ભાગમાં દુખાવો: ખાસ કરીને પેલ્વિક વિસ્તારમાં અસ્વસ્થતા અથવા દુખાવો અનુભવવો.
• પેશાબ કરતી વખતે દુખાવો: પેશાબ કરતી વખતે બળતરા અથવા તીવ્ર પીડા (ડિસયુરિયા).
• વારંવાર પેશાબ જવું: દિવસ અને રાત બંને સમયે વારંવાર પેશાબ કરવાની તીવ્ર ઈચ્છા થવી.
• પેશાબ રોકાઈ જવો: પેશાબનો પ્રવાહ અચાનક બંધ થઈ જવો અને પછી ફરી શરૂ થવો. આ પથરીના સ્થાન બદલવાને કારણે થાય છે.
• પેશાબમાં લોહી (Hematuria): પેશાબનો રંગ ગુલાબી, લાલ અથવા ઘેરો બદામી થઈ જવો.
• પેશાબનો ઘેરો રંગ અથવા દુર્ગંધ: પેશાબ અસામાન્ય રીતે ઘેરો અને ગંધયુક્ત લાગવો.
• પેશાબ કરતી વખતે અસ્વસ્થતા: પેશાબ કર્યા પછી પણ મૂત્રાશય ખાલી ન થયાનો અહેસાસ થવો.
• જનનાંગોમાં દુખાવો: પુરુષોમાં શિશ્ન અથવા અંડકોષમાં દુખાવો થવો.

નિદાન

મૂત્રાશયની પથરીનું નિદાન કરવા માટે, ડોકટર દર્દીના લક્ષણો, તબીબી ઇતિહાસ અને નીચેના પરીક્ષણોના આધારે નિર્ણય લેશે:

• શારીરિક તપાસ: ડોકટર પેટની તપાસ કરી શકે છે અને પુરુષોમાં પ્રોસ્ટેટ ગ્રંથિ
• પેશાબ પરીક્ષણ (Urinalysis): પેશાબમાં લોહી, બેક્ટેરિયા, ક્ષારના સ્ફટિકો અથવા ચેપના સંકેતો તપાસવા માટે આ પરીક્ષણ કરવામાં આવે છે.
• ઇમેજિંગ પરીક્ષણો:
  • એક્સ-રે (X-ray): ઘણી પથરીઓ એક્સ-રેમાં દેખાઈ શકે છે, જોકે બધી જ પથરીઓ નહીં.
  • અલ્ટ્રાસાઉન્ડ (Ultrasound): મૂત્રાશયમાં પથરીઓ અને મૂત્રાશયના ખાલી થવાના પ્રમાણનું મૂલ્યાંકન કરવા માટે આ એક અસરકારક અને નોન-ઇન્વેઝિવ પરીક્ષણ છે.
  • સીટી સ્કેન (CT Scan): આ સૌથી સંવેદનશીલ પરીક્ષણ છે જે નાની પથરીઓને પણ શોધી શકે છે અને પથરીનું ચોક્કસ સ્થાન, કદ અને સંખ્યા નક્કી કરી શકે છે.

સારવાર

મૂત્રાશયની પથરીની સારવાર પથરીના કદ, સંખ્યા, તેના કારણ અને દર્દીના એકંદર સ્વાસ્થ્ય પર આધાર રાખે છે.

1. નાની પથરીઓ માટે:

• વધુ પ્રવાહી પીવું: દિવસભર પુષ્કળ પાણી પીવાથી નાની પથરીઓ પેશાબ દ્વારા કુદરતી રીતે બહાર નીકળી શકે છે. ડોકટર તમને દરરોજ કેટલું પાણી પીવું તેની સલાહ આપશે.

2. મોટી પથરીઓ અથવા લક્ષણયુક્ત પથરીઓ માટે:

મોટી પથરીઓ અથવા જે પથરીઓ લક્ષણો પેદા કરી રહી હોય તેના માટે તબીબી હસ્તક્ષેપની જરૂર પડે છે.

• સિસ્ટોલિત્હેપ્સી (Cystolitholapaxy): આ સૌથી સામાન્ય પ્રક્રિયા છે. આમાં, સિસ્ટીસ્કોપને મૂત્રમાર્ગ દ્વારા મૂત્રાશયમાં દાખલ કરવામાં આવે છે. પછી, લેસર, અલ્ટ્રાસાઉન્ડ, અથવા મિકેનિકલ ડિવાઇસનો ઉપયોગ કરીને પથરીને નાના ટુકડાઓમાં તોડવામાં આવે છે. આ નાના ટુકડાઓને પછી પેશાબ દ્વારા બહાર કાઢવામાં આવે છે અથવા સિસ્ટીસ્કોપ દ્વારા ખેંચી લેવામાં આવે છે.
• ઓપન સર્જરી (Open Surgery): જો પથરીઓ ખૂબ મોટી હોય, સખત હોય, અથવા સિસ્ટોલિત્હેપ્સી શક્ય ન હોય, તો મૂત્રાશયમાં ચીરો મૂકીને પથરીઓને સીધી રીતે બહાર કાઢવા માટે ઓપન સર્જરી કરવામાં આવે છે. આ ખાસ કરીને ત્યારે જરૂરી છે જ્યારે પ્રોસ્ટેટનું વિસ્તરણ અથવા મૂત્રાશયનો ડાયવર્ટિક્યુલમ જેવી અન્ય સમસ્યાઓ પણ હોય જેને એકસાથે ઉકેલવાની જરૂર હોય.

3. અંતર્ગત કારણની સારવાર

પથરીને સફળતાપૂર્વક દૂર કર્યા પછી, ભવિષ્યમાં ફરીથી પથરી ન બને તે માટે તેના મૂળ કારણની સારવાર કરવી અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે:

• પ્રોસ્ટેટનું વિસ્તરણ: દવાઓ અથવા સર્જરી દ્વારા પ્રોસ્ટેટની સમસ્યાનો ઉપચાર કરવામાં આવે છે જેથી મૂત્રાશય સંપૂર્ણપણે ખાલી થઈ શકે.
• ચેતાતંત્રને લગતી સમસ્યાઓ: જો ચેતાને નુકસાન થયું હોય, તો મૂત્રાશયના કાર્યને સુધારવા માટે દવાઓ અથવા અન્ય પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ થાય છે.
• વારંવાર ચેપ: યોગ્ય એન્ટિબાયોટિક્સ દ્વારા મૂત્રાશયના ચેપનો ઉપચાર કરવામાં આવે છે.

નિવારણ

મૂત્રાશયમાં પથરી બનતા અટકાવવા માટે કેટલાક મહત્વપૂર્ણ પગલાં લઈ શકાય છે:

• પૂરતું પાણી પીવું: દિવસભર પૂરતા પ્રમાણમાં પાણી પીવાથી પેશાબ પાતળો રહે છે અને ક્ષારો જમા થતા અટકે છે. સામાન્ય રીતે, દિવસમાં 8-10 ગ્લાસ પાણી પીવાની ભલામણ કરવામાં આવે છે, પરંતુ તમારા શરીરની જરૂરિયાત મુજબ આ પ્રમાણ અલગ હોઈ શકે છે.
• અંતર્ગત કારણોની સારવાર: જો પ્રોસ્ટેટનું વિસ્તરણ, મૂત્રાશયનો ચેપ, અથવા અન્ય કોઈ કારણ હોય, તો તેની યોગ્ય તબીબી સારવાર લેવી. આ ભવિષ્યમાં પથરી બનવાનું જોખમ ઘટાડશે.
• આહારમાં ફેરફાર: જો કોઈ ચોક્કસ પ્રકારની પથરી વારંવાર બનતી હોય, તો ડોકટર આહારમાં ફેરફાર કરવાની સલાહ આપી શકે છે (દા.ત., સોડિયમ અથવા ચોક્કસ પ્રોટીન ઘટાડવું).
• તબીબી સલાહ: જો તમને પેશાબ સંબંધિત કોઈ અસામાન્ય લક્ષણો જણાય, જેમ કે પેશાબ કરતી વખતે દુખાવો, વારંવાર પેશાબ જવો, કે પેશાબમાં લોહી, તો તાત્કાલિક ડોકટરનો સંપર્ક કરો.

મૂત્રાશયમાં પથરી પીડાદાયક હોઈ શકે છે અને જો તેની સારવાર ન કરવામાં આવે તો ગંભીર ગૂંચવણો ઊભી કરી શકે છે. જોકે, યોગ્ય નિદાન અને સમયસર સારવાર દ્વારા, મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં પથરીને સફળતાપૂર્વક દૂર કરી શકાય છે અને ભવિષ્યમાં તેને બનતી અટકાવી શકાય છે.