હિમોગ્લોબિન ઘટવાના કારણો
હિમોગ્લોબિન ઘટવાના કારણો: એક વ્યાપક દ્રષ્ટિકોણ
શરીરમાં હિમોગ્લોબિનનું પ્રમાણ ઘટવું, જેને સામાન્ય ભાષામાં એનિમિયા (પાંડુરોગ) કહેવાય છે, તે એક સામાન્ય સ્વાસ્થ્ય સમસ્યા છે જે લાખો લોકોને અસર કરે છે. હિમોગ્લોબિન એ લાલ રક્તકણો (Red Blood Cells – RBCs) માં જોવા મળતું એક પ્રોટીન છે, જે ફેફસાંમાંથી ઓક્સિજનને શરીરના વિવિધ અવયવો અને પેશીઓ સુધી પહોંચાડવાનું મુખ્ય કાર્ય કરે છે.
જ્યારે હિમોગ્લોબિનનું સ્તર ઘટે છે, ત્યારે શરીરના કોષોને પૂરતો ઓક્સિજન મળતો નથી, જેના કારણે થાક, નબળાઈ અને અન્ય ગંભીર લક્ષણો જોવા મળે છે. હિમોગ્લોબિન ઘટવાના ઘણા કારણો હોઈ શકે છે, જે સમજવા જરૂરી છે.
હિમોગ્લોબિન ઘટવાના મુખ્ય કારણો
હિમોગ્લોબિન ઘટવાના કારણોને મુખ્યત્વે ત્રણ શ્રેણીઓમાં વિભાજિત કરી શકાય છે:
- લોહીનું ઓછું ઉત્પાદન: શરીર પૂરતા પ્રમાણમાં લાલ રક્તકણો અથવા હિમોગ્લોબિન ઉત્પન્ન કરતું નથી.
- લોહીનું વધુ પડતું નુકસાન: શરીરમાંથી લોહી વધુ પડતું વહી જવું.
- લાલ રક્તકણોનો નાશ: લાલ રક્તકણો સામાન્ય કરતાં વધુ ઝડપથી તૂટી જાય છે.
ચાલો આ દરેક શ્રેણીના વિગતવાર કારણો જોઈએ.
1. લોહીનું ઓછું ઉત્પાદન (Impaired Red Blood Cell Production)
આ એનિમિયાનું સૌથી સામાન્ય કારણ છે. શરીરમાં લાલ રક્તકણો અને હિમોગ્લોબિન બનાવવા માટે અમુક પોષક તત્વોની જરૂર પડે છે. તેમની ઉણપને કારણે ઉત્પાદન ઘટી શકે છે.
- આયર્નની ઉણપ (Iron Deficiency Anemia):
- કારણો: આ હિમોગ્લોબિન ઘટવાનું સૌથી પ્રચલિત કારણ છે. આયર્ન એ હિમોગ્લોબિનનો મુખ્ય ઘટક છે. શરીરમાં પૂરતા પ્રમાણમાં આયર્ન ન મળવાથી હિમોગ્લોબિનનું ઉત્પાદન ઘટે છે.
- આ ઉણપના કારણોમાં આયર્નયુક્ત આહારનો અભાવ (ખાસ કરીને શાકાહારીઓમાં), શરીરમાં આયર્નનું નબળું શોષણ (જેમ કે સિલીયેક રોગમાં), ગર્ભાવસ્થા (જ્યારે આયર્નની જરૂરિયાત વધી જાય છે), અને ક્રોનિક રક્તસ્ત્રાવ (જેમ કે માસિક ધર્મ, પેટના અલ્સર, હરસ-મસા) નો સમાવેશ થાય છે.
- લક્ષણો: અતિશય થાક, નબળાઈ, ચક્કર આવવા, ત્વચા ફીકી પડવી, શ્વાસ લેવામાં તકલીફ.
- વિટામિન B12 અને ફોલેટની ઉણપ (Vitamin B12 and Folate Deficiency Anemia):
- કારણો: વિટામિન B12 અને ફોલેટ (ફોલિક એસિડ) લાલ રક્તકણોના નિર્માણ અને વિકાસ માટે આવશ્યક છે. વિટામિન B12 ની ઉણપ ખાસ કરીને શાકાહારીઓમાં, અથવા કેટલાક પાચન સંબંધી રોગો (જેમ કે પર્નિશિયસ એનિમિયા) માં જોવા મળે છે, જ્યાં શરીરમાંથી વિટામિન B12 નું શોષણ થતું નથી. ફોલેટની ઉણપ અપૂરતા આહાર, વધુ પડતા દારૂના સેવન, અથવા કેટલીક દવાઓના કારણે થઈ શકે છે.
- લક્ષણો: થાક, નબળાઈ, હાથ-પગમાં ઝણઝણાટી, યાદશક્તિમાં ઘટાડો.
- ક્રોનિક રોગો (Anemia of Chronic Disease):
- કારણો: લાંબા સમયથી ચાલતા રોગો જેમ કે કિડનીનો રોગ, કેન્સર, ક્રોનિક ઇન્ફેક્શન (ટીબી, એચઆઇવી), સંધિવા (આર્થરાઇટિસ) જેવા દાહક રોગો શરીરની આયર્નનો ઉપયોગ કરવાની ક્ષમતાને અસર કરી શકે છે. આનાથી લાલ રક્તકણોનું ઉત્પાદન ઘટે છે. કિડનીના રોગોમાં, કિડની દ્વારા ઉત્પાદિત એરીથ્રોપોએટિન (Erythropoietin) હોર્મોનનું ઉત્પાદન ઘટે છે, જે લાલ રક્તકણોના ઉત્પાદનને ઉત્તેજિત કરે છે.
- બોન મેરોની સમસ્યાઓ (Bone Marrow Disorders):
- કારણો: અસ્થિ મજ્જા (Bone Marrow) એ જગ્યા છે જ્યાં લાલ રક્તકણો, શ્વેત રક્તકણો અને પ્લેટલેટ્સ બને છે. જો બોન મેરોમાં કોઈ સમસ્યા હોય, જેમ કે એપ્લાસ્ટિક એનિમિયા, લ્યુકેમિયા (બ્લડ કેન્સર), માયલોડિસ્પ્લાસ્ટિક સિન્ડ્રોમ, અથવા બોન મેરોને નુકસાન પહોંચાડતી દવાઓ/કેમિકલ્સ, તો લાલ રક્તકણોનું ઉત્પાદન ઘટી શકે છે.
2. લોહીનું વધુ પડતું નુકસાન (Excessive Blood Loss)
શરીરમાંથી કોઈપણ કારણસર વધુ પડતું લોહી વહી જવાથી હિમોગ્લોબિનનું સ્તર ઘટી શકે છે.
- તીવ્ર રક્તસ્ત્રાવ (Acute Blood Loss):
- કારણો: અકસ્માત, ઈજા, સર્જરી, બાળજન્મ દરમિયાન ભારે રક્તસ્ત્રાવ, અથવા પાચનતંત્રમાં તીવ્ર રક્તસ્ત્રાવ (જેમ કે અલ્સર ફાટવું, આંતરડામાંથી રક્તસ્ત્રાવ).
- લક્ષણો: ચક્કર, મૂર્છા, શ્વાસ લેવામાં તકલીફ, હૃદયના ધબકારા ઝડપી થવા.
- ક્રોનિક રક્તસ્ત્રાવ (Chronic Blood Loss):
- કારણો: આયર્નની ઉણપના કારણોમાં પણ આનો સમાવેશ થાય છે. પેટના અલ્સર, હરસ-મસા, માસિક ધર્મમાં વધુ પડતો રક્તસ્ત્રાવ (મેનોરેજિયા), વારંવાર નાકમાંથી લોહી નીકળવું, અથવા આંતરડાના પોલીપ્સ કે કેન્સરને કારણે થતો ધીમો પણ સતત રક્તસ્ત્રાવ. આનાથી શરીરમાંથી ધીમે ધીમે આયર્ન ઓછું થતું જાય છે, જેના પરિણામે હિમોગ્લોબિન ઘટે છે.
3. લાલ રક્તકણોનો નાશ (Increased Red Blood Cell Destruction)
કેટલીક પરિસ્થિતિઓમાં, લાલ રક્તકણો સામાન્ય કરતાં વહેલા તૂટી જાય છે, જેના કારણે હિમોગ્લોબિનનું સ્તર ઘટે છે. આ પ્રકારના એનિમિયાને હેમોલિટીક એનિમિયા કહેવાય છે.
- આનુવંશિક રોગો (Genetic Disorders):
- સિકલ સેલ એનિમિયા (Sickle Cell Anemia): આ એક આનુવંશિક રોગ છે જેમાં લાલ રક્તકણોનો આકાર અસામાન્ય રીતે સિકલ (દાતરડા) જેવો થઈ જાય છે. આ અસામાન્ય આકારના કોષો સરળતાથી તૂટી જાય છે.
- થેલેસેમિયા (Thalassemia): આ પણ એક આનુવંશિક રક્ત વિકાર છે જેમાં હિમોગ્લોબિનનું ઉત્પાદન ઓછું થાય છે અથવા અસામાન્ય હિમોગ્લોબિન બને છે, જેના કારણે લાલ રક્તકણોનો નાશ થાય છે.
- ગ્લુકોઝ-6-ફોસ્ફેટ ડીહાઈડ્રોજીનેઝ (G6PD) ઉણપ: આ ઉણપ ધરાવતા લોકોમાં કેટલીક દવાઓ કે ખોરાક (જેમ કે ફાડાવાટુકા/વાટાણા) ના સંપર્કમાં આવવાથી લાલ રક્તકણોનો નાશ થાય છે.
- ઓટોઈમ્યુન ડિસઓર્ડર (Autoimmune Hemolytic Anemia):
- કારણો: આ સ્થિતિમાં, શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિ ભૂલથી પોતાના જ લાલ રક્તકણો પર હુમલો કરે છે અને તેનો નાશ કરે છે.
- ચેપ (Infections):
- કારણો: કેટલાક ચેપ, જેમ કે મેલેરિયા અથવા અન્ય વાયરલ/બેક્ટેરિયલ ચેપ, લાલ રક્તકણોનો નાશ કરી શકે છે.
- દવાઓની આડઅસર (Medication Side Effects):
- કારણો: કેટલીક દવાઓ (દા.ત., અમુક એન્ટિબાયોટિક્સ, બ્લડ પ્રેશરની દવાઓ) લાલ રક્તકણોનો નાશ કરી શકે છે.
લક્ષણો અને નિદાન
હિમોગ્લોબિન ઘટવાના સામાન્ય લક્ષણોમાં થાક, નબળાઈ, ત્વચા અને નખ ફીકા પડવા, શ્વાસ લેવામાં તકલીફ, ચક્કર આવવા, છાતીમાં દુખાવો, માથાનો દુખાવો, હાથ-પગ ઠંડા પડવા અને જીભમાં સોજો કે દુખાવો શામેલ છે.
જરૂર પડ્યે વધુ વિશિષ્ટ ટેસ્ટ જેમ કે આયર્ન લેવલ, વિટામિન B12, ફોલેટ લેવલ, બોન મેરો બાયોપ્સી વગેરે પણ સૂચવી શકાય છે.
સારવાર અને નિવારણ
હિમોગ્લોબિન ઘટવાનું કારણ જાણીને તેની યોગ્ય સારવાર કરવી જરૂરી છે.
- આયર્ન સપ્લિમેન્ટ્સ: આયર્નની ઉણપ માટે આયર્ન સપ્લિમેન્ટ્સ અને આયર્નયુક્ત આહાર (લીલા પાંદડાવાળા શાકભાજી, બીટ, ફળો, માંસ) લેવાની સલાહ આપવામાં આવે છે.
- વિટામિન સપ્લિમેન્ટ્સ: વિટામિન B12 અને ફોલેટની ઉણપ માટે સંબંધિત સપ્લિમેન્ટ્સ.
- મૂળભૂત રોગની સારવાર: જો એનિમિયા કોઈ ક્રોનિક રોગ, રક્તસ્ત્રાવ અથવા બોન મેરોની સમસ્યાને કારણે હોય, તો તે મૂળભૂત રોગની સારવાર કરવી અનિવાર્ય છે.
યોગ્ય આહાર, સ્વસ્થ જીવનશૈલી અને નિયમિત તબીબી તપાસ હિમોગ્લોબિનના સ્તરને જાળવી રાખવામાં અને એનિમિયાને અટકાવવામાં મદદ કરી શકે છે. જો તમને હિમોગ્લોબિન ઘટવાના કોઈ લક્ષણો જણાય, તો તાત્કાલિક ડોક્ટરની સલાહ લેવી ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.
