ઘૂંટણ માં કટ કટ અવાજ આવવો: કારણો, નિદાન, સારવાર અને બચાવ

ઘૂંટણના સાંધામાંથી “કટ કટ” અવાજ આવવો એ એક સામાન્ય સમસ્યા છે, જેને તબીબી ભાષામાં ક્રેપીટસ (Crepitus) કહેવાય છે. ઘણા લોકો માટે આ અવાજ ચિંતાનો વિષય બની શકે છે, ખાસ કરીને જો તેની સાથે દુખાવો કે અસ્વસ્થતા થતી હોય. આ લેખમાં, આપણે આ સમસ્યાના કારણો, લક્ષણો, નિદાન, સારવાર, અને તેનાથી બચવાના ઉપાયો વિશે વિગતવાર માહિતી મેળવીશું.

કટ કટ અવાજ આવવાના કારણો (Causes)

ઘૂંટણના સાંધામાંથી અવાજ આવવા પાછળ ઘણા કારણો હોઈ શકે છે. તેમાંથી કેટલાક મુખ્ય કારણો નીચે મુજબ છે:

• વાયુના પરપોટા (Gas Bubbles): સાંધાની અંદરના સિનોવીયલ ફ્લુઈડ (Synovial Fluid) નામના પ્રવાહીમાં નાઇટ્રોજન અને કાર્બન ડાયોક્સાઇડ જેવા વાયુઓના નાના પરપોટા હોય છે. જ્યારે તમે ઘૂંટણને વાળો કે સીધો કરો છો, ત્યારે આ પરપોટા ફૂટે છે અને “કટ કટ” અવાજ પેદા થાય છે. આ એકદમ સામાન્ય અને હાનિકારક નથી.
• કાર્ટિલેજનો ઘસારો (Cartilage Wear and Tear): ઘૂંટણના હાડકાં વચ્ચે કાર્ટિલેજ નામની એક નરમ ગાદી હોય છે, જે હાડકાંને એકબીજા સાથે ઘસાતા અટકાવે છે. ઉંમર વધવાની સાથે અથવા વધુ પડતા ઉપયોગને કારણે આ ગાદી ઘસાવા લાગે છે. જેના પરિણામે, હાડકાં એકબીજા સાથે ઘસાય છે અને અવાજ સાથે દુખાવો પણ થઈ શકે છે. આ ઓસ્ટિઓઆર્થરાઈટિસ (Osteoarthritis) નું એક લક્ષણ છે.
• ઈજા (Injury): જો ભૂતકાળમાં ઘૂંટણ પર કોઈ ઈજા થઈ હોય, જેમ કે અસ્થિબંધન (ligament) કે મેનિસ્કસ (meniscus) ને નુકસાન થયું હોય, તો પણ આ પ્રકારનો અવાજ આવી શકે છે.
• નબળા સ્નાયુઓ (Weak Muscles): ઘૂંટણની આસપાસના સ્નાયુઓ, જેમ કે ક્વાડ્રિસેપ્સ અને હેમસ્ટ્રિંગ્સ, નબળા હોય તો ઘૂંટણના સાંધા પર અતિશય દબાણ આવે છે, જેનાથી અવાજ આવવાની શક્યતા વધે છે.

લક્ષણો અને નિદાન (Symptoms and Diagnosis)

ઘણી વાર, ઘૂંટણના અવાજ સાથે કોઈ લક્ષણ હોતા નથી અને તે કોઈ ગંભીર સમસ્યા સૂચવતો નથી. જોકે, જો તમને નીચેના લક્ષણો દેખાય તો તરત જ ડૉક્ટરનો સંપર્ક કરવો જોઈએ:

• અવાજની સાથે તીવ્ર કે હળવો દુખાવો થવો.
• ઘૂંટણ પર સોજો, લાલાશ કે ગરમીનો અનુભવ થવો.
• ચાલતી વખતે ઘૂંટણ જામ થઈ જવો કે અસ્થિર લાગવો.
• સામાન્ય દૈનિક કાર્યો કરવામાં મુશ્કેલી થવી.

નિદાન (Diagnosis): ડૉક્ટર તમારી શારીરિક તપાસ કરશે અને તમારા લક્ષણો વિશે પૂછપરછ કરશે. જરૂર પડે તો, તેઓ એક્સ-રે (X-Ray), એમઆરઆઈ (MRI), કે અન્ય ઈમેજિંગ ટેસ્ટ કરાવવાની સલાહ આપી શકે છે, જેથી કાર્ટિલેજની સ્થિતિ કે હાડકાંને થયેલા નુકસાનનું ચોક્કસ નિદાન થઈ શકે.

સારવાર અને ફિઝીયોથેરાપી (Treatment and Physiotherapy)

જો ઘૂંટણનો અવાજ કોઈ ગંભીર બીમારીને કારણે ન હોય, તો તેને ઘરેલું ઉપચાર અને કસરતથી ઘટાડી શકાય છે.

સારવાર (Treatment):

• આરામ: ઘૂંટણ પર વધુ પડતો ભાર ન પડે તે માટે થોડા સમય માટે આરામ કરો.
• આઈસ થેરાપી (Ice Therapy).
• વજન નિયંત્રણ: વધુ પડતું વજન ઘૂંટણ પર દબાણ વધારે છે. વજન ઘટાડવાથી ઘૂંટણનું સ્વાસ્થ્ય સુધરી શકે છે.

ફિઝીયોથેરાપી (Physiotherapy):

એક ફિઝીયોથેરાપિસ્ટની સલાહ લઈને નિયમિત કસરતો કરવાથી ઘૂંટણના સ્નાયુઓ મજબૂત બને છે, જે સાંધાને ટેકો આપે છે અને અવાજ ઓછો કરે છે. કેટલીક મુખ્ય કસરતો:

• સ્ટ્રેઈટ લેગ રેઈઝ (Straight Leg Raise):
  • આ કસરત ક્વાડ્રિસેપ્સ સ્નાયુઓને મજબૂત બનાવે છે.
• હાફ સ્ક્વોટ (Half Squat):
  • આનાથી ઘૂંટણ પર ઓછું ભારણ આવે છે.
• ઘૂંટણનું હલનચલન (Knee Extension in Sitting): ખુરશી પર બેસીને ધીમે ધીમે પગ સીધા કરો અને પછી પાછા નીચે લાવો.
• સાઈક્લિંગ (Cycling): સાઈકલ ચલાવવાથી ઘૂંટણ પર ઓછું દબાણ આવે છે અને સ્નાયુઓ મજબૂત બને છે.

બચાવ (Prevention)

આ સમસ્યાથી બચવા માટે તમે કેટલીક સાવચેતીઓ રાખી શકો છો:

• નિયમિત કસરત: શરીરને સક્રિય રાખો અને ઘૂંટણની કસરતો કરતા રહો.
• પોષક આહાર: હાડકાંના સ્વાસ્થ્ય માટે કેલ્શિયમ અને વિટામિન D થી ભરપૂર આહાર લો. દૂધ, પનીર, લીલા શાકભાજી, અને બદામ જેવી વસ્તુઓનો સમાવેશ કરો.
• યોગ્ય ફૂટવેર: યોગ્ય અને આરામદાયક જૂતા પહેરો, જે ઘૂંટણ પરનું દબાણ ઘટાડે છે.
• શરીરનું યોગ્ય વલણ (Proper Posture): બેસતી કે ચાલતી વખતે તમારા શરીરનું સંતુલન જાળવો.

જો તમે ઘૂંટણના અવાજ સાથે કોઈપણ પ્રકારનો દુખાવો કે અસ્વસ્થતા અનુભવો, તો તરત જ ડૉક્ટરની સલાહ લો. યોગ્ય નિદાન અને સમયસર સારવારથી ગંભીર સમસ્યાઓથી બચી શકાય છે.