પેશાબમાં લોહી આવવું (હેમેટુરિયા)

પેશાબમાં લોહી આવવું, જેને તબીબી ભાષામાં “હેમેટુરિયા” (Hematuria) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તે એક એવી સ્થિતિ છે જે વ્યક્તિ માટે ચિંતાનો વિષય બની શકે છે. ભલે તે થોડા પ્રમાણમાં લોહી હોય કે સ્પષ્ટપણે દેખાતું હોય, પેશાબમાં લોહીની હાજરી એ હંમેશા તબીબી મૂલ્યાંકનની જરૂરિયાત સૂચવે છે.

હેમેટુરિયા એ કોઈ રોગ નથી, પરંતુ તે શરીરમાં ચાલી રહેલી કોઈ અંતર્ગત સમસ્યાનું લક્ષણ છે. આ લેખમાં, આપણે હેમેટુરિયાના વિવિધ પાસાઓ, તેના કારણો, પ્રકારો, નિદાન, સારવાર અને તેનાથી બચવાના ઉપાયો વિશે વિગતવાર ચર્ચા કરીશું.

હેમેટુરિયા શું છે?

હેમેટુરિયા એટલે પેશાબમાં લાલ રક્તકણો (Red Blood Cells – RBCs) ની હાજરી. સામાન્ય રીતે, પેશાબમાં કોઈ રક્તકણો હોતા નથી. જ્યારે કિડની લોહીને ફિલ્ટર કરે છે, ત્યારે તે રક્તકણોને પેશાબમાં જવા દેતી નથી. જો પેશાબમાં લોહી દેખાય, તો તેનો અર્થ એ થાય કે પેશાબની સિસ્ટમના કોઈ પણ ભાગમાં (કિડની, મૂત્રાશય, મૂત્રનળી કે મૂત્રમાર્ગ) રક્તસ્ત્રાવ થઈ રહ્યો છે.

હેમેટુરિયાના પ્રકારો:

હેમેટુરિયાને મુખ્યત્વે બે પ્રકારમાં વહેંચવામાં આવે છે:

1. ગ્રોસ હેમેટુરિયા (Gross Hematuria) / મેક્રોસ્કોપિક હેમેટુરિયા (Macroscopic Hematuria): આ પ્રકારના હેમેટુરિયામાં પેશાબમાં લોહીની હાજરી એટલી સ્પષ્ટ હોય છે કે તે નરી આંખે જોઈ શકાય છે. પેશાબ ગુલાબી, લાલ અથવા ઘેરા બદામી રંગનો દેખાઈ શકે છે. ક્યારેક પેશાબમાં લોહીના ગઠ્ઠા પણ જોવા મળે છે. આ સ્થિતિ હંમેશા ચિંતાજનક હોય છે અને તાત્કાલિક તબીબી સલાહ લેવી જરૂરી બને છે.
2. માઈક્રોસ્કોપિક હેમેટુરિયા (Microscopic Hematuria): આ પ્રકારના હેમેટુરિયામાં પેશાબમાં લોહીની હાજરી નરી આંખે દેખાતી નથી. પેશાબનો રંગ સામાન્ય દેખાય છે, પરંતુ જ્યારે પેશાબનું લેબોરેટરીમાં માઈક્રોસ્કોપ હેઠળ પરીક્ષણ કરવામાં આવે છે, ત્યારે તેમાં રક્તકણો જોવા મળે છે. માઈક્રોસ્કોપિક હેમેટુરિયા ઘણીવાર નિયમિત સ્વાસ્થ્ય તપાસ દરમિયાન શોધી કાઢવામાં આવે છે અને તે પણ ગંભીર અંતર્ગત સમસ્યાનું સૂચક હોઈ શકે છે.

પેશાબમાં લોહી આવવું (હેમેટુરિયા) કારણો:

પેશાબમાં લોહી આવવાના ઘણા સંભવિત કારણો હોઈ શકે છે, જે સામાન્યથી લઈને ગંભીર સુધીના હોય છે. કેટલાક મુખ્ય કારણો નીચે મુજબ છે:

1. પેશાબના માર્ગમાં ચેપ (Urinary Tract Infection – UTI): UTI એ હેમેટુરિયાનું સૌથી સામાન્ય કારણ છે. બેક્ટેરિયા મૂત્રમાર્ગ દ્વારા શરીરમાં પ્રવેશી શકે છે અને મૂત્રાશય અને કિડની સુધી પહોંચી શકે છે, જેનાથી સોજો અને રક્તસ્ત્રાવ થઈ શકે છે. UTI ના અન્ય લક્ષણોમાં વારંવાર પેશાબ આવવો, પેશાબ કરતી વખતે બળતરા, પેટના નીચેના ભાગમાં દુખાવો અને તાવનો સમાવેશ થાય છે.
2. કિડની અથવા મૂત્રાશયમાં પથરી (Kidney or Bladder Stones): પથરી એ ખનિજોના સ્ફટિકીકરણથી બનેલા સખત પદાર્થો છે. જ્યારે આ પથરી કિડની અથવા મૂત્રનળીમાંથી પસાર થાય છે, ત્યારે તે પેશાબના માર્ગની દીવાલને ઘસી શકે છે અને રક્તસ્ત્રાવ પેદા કરી શકે છે. પથરીના કારણે તીવ્ર પીઠનો દુખાવો અથવા પેટમાં દુખાવો પણ થઈ શકે છે.
3. પ્રોસ્ટેટ ગ્રંથિનું વિસ્તરણ (Enlarged Prostate – BPH): પુરુષોમાં, ખાસ કરીને 50 વર્ષથી વધુ ઉંમરના પુરુષોમાં, પ્રોસ્ટેટ ગ્રંથિનું વિસ્તરણ (બેનાઇન પ્રોસ્ટેટિક હાઇપરપ્લાસિયા – BPH) એ સામાન્ય સ્થિતિ છે. વિસ્તૃત પ્રોસ્ટેટ મૂત્રાશય અને મૂત્રમાર્ગ પર દબાણ લાવી શકે છે, જેનાથી પેશાબનો પ્રવાહ અવરોધાય છે અને રક્તસ્ત્રાવ થઈ શકે છે.
4. કિડની રોગ (Kidney Disease): કેટલાક કિડની રોગો, જેમ કે ગ્લોમેર્યુલોનફ્રાઇટિસ (Glomerulonephritis), જેમાં કિડનીના ફિલ્ટરિંગ યુનિટ્સ (ગ્લોમેરુલી) માં સોજો આવે છે, તે પેશાબમાં લોહીનું કારણ બની શકે છે. આ સ્થિતિ વાયરલ અથવા સ્ટ્રેપ ચેપ, વાસ્ક્યુલાઇટિસ અથવા અમુક સ્વયંપ્રતિરક્ષા રોગો (જેમ કે લ્યુપસ) પછી થઈ શકે છે.
5. કેન્સર (Cancer): કેટલાક કિસ્સાઓમાં, પેશાબમાં લોહી આવવું એ કિડની, મૂત્રાશય અથવા પ્રોસ્ટેટના કેન્સરનું લક્ષણ હોઈ શકે છે. પ્રારંભિક તબક્કામાં, કેન્સર ઘણીવાર પીડારહિત રક્તસ્ત્રાવનું કારણ બને છે, તેથી તેના પર ધ્યાન આપવું ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.
6. જિનેટિક ડિસઓર્ડર (Genetic Disorders): કેટલાક આનુવંશિક રોગો, જેમ કે સિકલ સેલ એનિમિયા (Sickle Cell Anemia) અથવા એલ્પોર્ટ સિન્ડ્રોમ (Alport Syndrome), પણ હેમેટુરિયાનું કારણ બની શકે છે.
7. દવાઓ (Medications): કેટલીક દવાઓ, ખાસ કરીને લોહી પાતળું કરતી દવાઓ (જેમ કે એસ્પિરિન, હેપરિન, વાર્ફેરિન) અને અમુક કેન્સર વિરોધી દવાઓ, પેશાબમાં લોહીનું કારણ બની શકે છે.
8. ઈજા (Injury): કિડની અથવા પેશાબના માર્ગમાં કોઈ ઈજા, જેમ કે અકસ્માત અથવા રમતગમત દરમિયાન, પણ રક્તસ્ત્રાવ અને હેમેટુરિયા તરફ દોરી શકે છે.
9. ભારે કસરત (Strenuous Exercise): ખૂબ જ તીવ્ર કસરત પછી, ખાસ કરીને લાંબા અંતરની દોડ પછી, કેટલાક લોકોમાં અસ્થાયી રૂપે પેશાબમાં લોહી આવી શકે છે.
10. લૈંગિક રીતે સંક્રમિત રોગો (Sexually Transmitted Infections – STIs): કેટલાક STIs પણ મૂત્રમાર્ગમાં સોજો અને રક્તસ્ત્રાવ કરી શકે છે.

હેમેટુરિયાનું નિદાન:

જ્યારે કોઈ વ્યક્તિને પેશાબમાં લોહી આવે છે, ત્યારે ડોક્ટર કારણ શોધવા માટે નીચેના પરીક્ષણો સૂચવી શકે છે:

1. શારીરિક તપાસ (Physical Examination): ડોક્ટર દર્દીના લક્ષણો, તબીબી ઇતિહાસ અને દવાઓ વિશે પૂછપરછ કરશે. તેઓ પેટ અને પીઠની તપાસ કરી શકે છે.
2. પેશાબ પરીક્ષણ (Urinalysis): આ સૌથી મહત્વપૂર્ણ પરીક્ષણ છે. પેશાબના નમૂનાનું માઈક્રોસ્કોપ હેઠળ પરીક્ષણ કરીને રક્તકણો, બેક્ટેરિયા અને અન્ય અસામાન્ય કોષોની હાજરી તપાસવામાં આવે છે.
3. પેશાબ કલ્ચર (Urine Culture): જો UTI ની શંકા હોય, તો પેશાબ કલ્ચર કરવામાં આવે છે જેથી કયા પ્રકારના બેક્ટેરિયા ચેપનું કારણ બની રહ્યા છે તે ઓળખી શકાય અને યોગ્ય એન્ટિબાયોટિક્સ સૂચવી શકાય.
4. રક્ત પરીક્ષણો (Blood Tests): રક્ત પરીક્ષણો કિડનીના કાર્ય, ચેપના ચિહ્નો અથવા અન્ય અંતર્ગત તબીબી સ્થિતિઓ વિશે માહિતી આપી શકે છે.
5. ઇમેજિંગ ટેસ્ટ (Imaging Tests): પેશાબના માર્ગની વિગતવાર છબીઓ મેળવવા માટે વિવિધ ઇમેજિંગ ટેસ્ટનો ઉપયોગ કરી શકાય છે:
   • અલ્ટ્રાસાઉન્ડ (Ultrasound): કિડની, મૂત્રાશય અને પ્રોસ્ટેટની તપાસ કરવા માટે.
   • સીટી સ્કેન (CT Scan): પથરી, ગાંઠો અથવા અન્ય અસામાન્યતાઓ શોધવા માટે.
   • એમઆરઆઈ (MRI): વધુ વિગતવાર છબીઓ માટે, ખાસ કરીને નરમ પેશીઓની તપાસ માટે.
   • ઇન્ટ્રાવેનસ પાયલોગ્રામ (Intravenous Pyelogram – IVP): એક ખાસ પ્રકારનો એક્સ-રે જેમાં રંગનો ઉપયોગ કરીને કિડની, મૂત્રનળી અને મૂત્રાશયની રૂપરેખા સ્પષ્ટ થાય છે.
6. સાઇટોસ્કોપી (Cystoscopy): આ પ્રક્રિયામાં, ડોક્ટર એક પાતળી, લવચીક ટ્યુબ (સાઇટોસ્કોપ) ને કેમેરા સાથે મૂત્રમાર્ગ દ્વારા મૂત્રાશયમાં દાખલ કરે છે. આનાથી ડોક્ટર મૂત્રાશય અને મૂત્રમાર્ગની અંદરની દીવાલને સીધી જોઈ શકે છે અને કોઈપણ અસામાન્યતા, જેમ કે ગાંઠો અથવા બળતરા, શોધી શકે છે. જો જરૂરી હોય તો, બાયોપ્સી (ટીશ્યુનો નમૂનો) પણ લઈ શકાય છે.
7. કિડની બાયોપ્સી (Kidney Biopsy): જો ગ્લોમેર્યુલોનફ્રાઇટિસ જેવા કિડની રોગની શંકા હોય, તો કિડનીનો નાનો ટીશ્યુનો નમૂનો લઈને માઈક્રોસ્કોપ હેઠળ તપાસ કરવામાં આવે છે.

પેશાબમાં લોહી આવવું (હેમેટુરિયા) ની સારવાર:

હેમેટુરિયાની સારવાર તેના અંતર્ગત કારણ પર આધાર રાખે છે:

1. ચેપ (UTI) માટે: બેક્ટેરિયલ ચેપ માટે એન્ટિબાયોટિક્સનો કોર્સ સૂચવવામાં આવે છે. એન્ટિબાયોટિક્સના કોર્સને પૂર્ણ કરવું મહત્વપૂર્ણ છે, ભલે લક્ષણો સુધરી ગયા હોય.
2. પથરી માટે: નાની પથરી માટે પુષ્કળ પાણી પીવાની અને પીડા રાહતની દવાઓની સલાહ આપવામાં આવે છે. મોટી પથરી માટે લિથોટ્રીપ્સી (બાહ્ય શોક વેવ દ્વારા પથરી તોડવી), યુરેટરોસ્કોપી (મૂત્રનળી દ્વારા પથરી દૂર કરવી) અથવા શસ્ત્રક્રિયા જેવી પ્રક્રિયાઓ જરૂરી બની શકે છે.
3. પ્રોસ્ટેટના વિસ્તરણ (BPH) માટે: દવાઓ, જેમ કે આલ્ફા બ્લોકર્સ અથવા 5-આલ્ફા રીડક્ટેઝ ઇનહિબિટર્સ, મૂત્રાશયના સ્નાયુઓને આરામ આપી શકે છે અને પ્રોસ્ટેટને સંકોચી શકે છે. ગંભીર કિસ્સાઓમાં, શસ્ત્રક્રિયા (જેમ કે TURP – Transurethral Resection of the Prostate) પણ જરૂરી બની શકે છે.
4. કિડની રોગ માટે: કિડની રોગની સારવાર તેના પ્રકાર અને ગંભીરતા પર આધાર રાખે છે. તેમાં દવાઓ, જીવનશૈલીમાં ફેરફાર અને કેટલાક કિસ્સાઓમાં ડાયાલિસિસ અથવા કિડની ટ્રાન્સપ્લાન્ટનો સમાવેશ થઈ શકે છે.
5. કેન્સર માટે: કેન્સરની સારવાર તેના પ્રકાર, તબક્કા અને સ્થાન પર આધાર રાખે છે. તેમાં શસ્ત્રક્રિયા, કીમોથેરાપી, રેડિયેશન થેરાપી, ઇમ્યુનોથેરાપી અથવા ટાર્ગેટેડ થેરાપીનો સમાવેશ થઈ શકે છે.
6. દવાઓ સંબંધિત હેમેટુરિયા: જો કોઈ દવા હેમેટુરિયાનું કારણ બની રહી હોય, તો ડોક્ટર દવા બદલવા અથવા ડોઝ એડજસ્ટ કરવાની સલાહ આપી શકે છે. જો કે, ડોક્ટરની સલાહ વિના કોઈ પણ દવા બંધ કરવી નહીં.
7. ઈજા માટે: ઈજાના કિસ્સામાં, સારવાર ઈજાની ગંભીરતા પર આધાર રાખે છે, જેમાં આરામ, દવાઓ અથવા શસ્ત્રક્રિયાનો સમાવેશ થઈ શકે છે.

પેશાબમાં લોહી આવવું (હેમેટુરિયા) થી બચવાના ઉપાયો:

કેટલાક કિસ્સાઓમાં હેમેટુરિયાને અટકાવવું શક્ય નથી, પરંતુ કેટલાક ઉપાયો અપનાવીને જોખમ ઘટાડી શકાય છે:

1. પુષ્કળ પાણી પીવો: પર્યાપ્ત પાણી પીવાથી પેશાબ પાતળો થાય છે અને બેક્ટેરિયા અને ખનિજોને પેશાબના માર્ગમાંથી બહાર કાઢવામાં મદદ મળે છે, જેનાથી UTI અને પથરીનું જોખમ ઘટે છે.
2. સ્વચ્છતા જાળવો: ખાસ કરીને મહિલાઓ માટે, પેશાબ કર્યા પછી આગળથી પાછળ સુધી સાફ કરવું UTI ને રોકવામાં મદદ કરી શકે છે.
3. પેશાબને રોકશો નહીં: જ્યારે પેશાબ કરવાની જરૂર લાગે ત્યારે તરત જ પેશાબ કરો. પેશાબને લાંબા સમય સુધી રોકવાથી બેક્ટેરિયાના વિકાસને પ્રોત્સાહન મળે છે.
4. સંતુલિત આહાર લો: ફળો, શાકભાજી અને આખા અનાજનો સમૃદ્ધ આહાર લો. વધુ પડતા મીઠું, ખાંડ અને પ્રોસેસ્ડ ફૂડ ટાળો.
5. ધૂમ્રપાન અને દારૂ ટાળો: ધૂમ્રપાન અને વધુ પડતો દારૂ પેશાબના માર્ગના કેન્સરનું જોખમ વધારી શકે છે.
6. નિયમિત વ્યાયામ: નિયમિત શારીરિક પ્રવૃત્તિ એકંદર સ્વાસ્થ્ય માટે ફાયદાકારક છે.
7. નિયમિત તપાસ કરાવો: ખાસ કરીને જો તમને UTI, પથરી અથવા પ્રોસ્ટેટ સમસ્યાઓનો ઇતિહાસ હોય, તો નિયમિત તબીબી તપાસ કરાવો.

ક્યારે ડોક્ટરને મળવું?

જો તમને પેશાબમાં લોહી દેખાય (ગ્રોસ હેમેટુરિયા), તો તાત્કાલિક ડોક્ટરની સલાહ લેવી ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે, ભલે તે એક જ વાર થયું હોય. પીડારહિત હેમેટુરિયા પણ ગંભીર સમસ્યાનું સૂચક હોઈ શકે છે. જો પેશાબનો રંગ લાલ કે ગુલાબી દેખાય, તો રાહ જોશો નહીં.

જો તમને માઈક્રોસ્કોપિક હેમેટુરિયા હોવાનું નિદાન થયું હોય અને તમને કોઈ લક્ષણો ન હોય, તો પણ ડોક્ટરની સલાહ મુજબ નિયમિત ફોલો-અપ અને તપાસ કરાવવી જોઈએ.

નિષ્કર્ષ:

પેશાબમાં લોહી આવવું એ એક સંકેત છે કે શરીરમાં કંઈક અસામાન્ય છે. તેના ઘણા કારણો હોઈ શકે છે, જેમાંથી કેટલાક ગંભીર હોઈ શકે છે. તેથી, આ લક્ષણને ક્યારેય અવગણવું ન જોઈએ. સમયસર નિદાન અને યોગ્ય સારવાર ગંભીર ગૂંચવણોને અટકાવી શકે છે અને વ્યક્તિના સ્વાસ્થ્યને સુરક્ષિત કરી શકે છે. જો તમને પેશાબમાં લોહી દેખાય, તો તરત જ તમારા ડોક્ટરનો સંપર્ક કરો. તમારી આરોગ્ય સંભાળ ટીમ તમને યોગ્ય નિદાન અને સારવાર પ્રદાન કરવામાં મદદ કરશે. યાદ રાખો, વહેલું નિદાન, વધુ સારી સારવાર.