સાંધાના ડિસલોકેશન (Joint Dislocation)
સાંધાનું ડિસલોકેશન, જેને સામાન્ય ભાષામાં સાંધા ઉતરી જવા અથવા સાંધા ખસી જવા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તે એક પીડાદાયક ઇજા છે જેમાં બે હાડકાં જે સાંધામાં મળે છે, તે તેમના સામાન્ય સ્થાન પરથી સંપૂર્ણપણે અલગ પડી જાય છે.
આ સ્થિતિ ત્યારે થાય છે જ્યારે સાંધાને જોડતા અસ્થિબંધન (ligaments) ખેંચાય છે અથવા ફાટી જાય છે, જેના કારણે સાંધાના હાડકાં પોતાના સ્થાનેથી ખસી જાય છે.
સાંધાનું ડિસલોકેશન શું છે?
આપણું શરીર હાડકાં, સ્નાયુઓ, અસ્થિબંધન (ligaments – હાડકાંને હાડકાં સાથે જોડતા પેશીઓ) અને કંડરા (tendons – સ્નાયુઓને હાડકાં સાથે જોડતા પેશીઓ) નું બનેલું છે. સાંધા એ બે કે તેથી વધુ હાડકાં જ્યાં મળે છે તે સ્થાન છે, જે શરીરને હલનચલન કરવાની મંજૂરી આપે છે. જ્યારે સાંધાને બનાવતા હાડકાં તેમના સામાન્ય ગોઠવણીમાંથી બહાર નીકળી જાય છે, ત્યારે તેને ડિસલોકેશન કહેવાય છે.
ડિસલોકેશન શરીરના કોઈપણ સાંધામાં થઈ શકે છે, પરંતુ તે સામાન્ય રીતે નીચેના સાંધામાં વધુ જોવા મળે છે:
- ખભા (Shoulder): સૌથી સામાન્ય ડિસલોકેશન, ખાસ કરીને પુરુષોમાં.
- આંગળીઓ અને અંગૂઠા (Fingers and Toes).
- ઘૂંટણની ઢાંકણી (Kneecap – Patella).
- કોણી (Elbow).
- હિપ (Hip): આ એક ગંભીર ડિસલોકેશન છે જેને તાત્કાલિક તબીબી સારવારની જરૂર પડે છે.
- જડબા (Jaw).
સાંધાના ડિસલોકેશનના કારણો:
ડિસલોકેશન સામાન્ય રીતે તીવ્ર આઘાત અથવા ઇજાને કારણે થાય છે:
- પડી જવું: ખાસ કરીને હાથ આગળ રાખીને પડવું (ખભા, કોણી, કાંડા).
- ખેલકૂદની ઇજાઓ: ફૂટબોલ, બાસ્કેટબોલ, જિમ્નેસ્ટિક્સ, હોકી જેવી રમતોમાં થતી ઇજાઓ.
- વાહન અકસ્માત: અકસ્માત દરમિયાન થતો તીવ્ર ફટકો (હિપ ડિસલોકેશન).
- તીવ્ર પ્રહાર: સાંધા પર સીધો ફટકો.
- કેટલીક તબીબી સ્થિતિઓ: કેટલીક જન્મજાત સ્થિતિઓ અથવા સિન્ડ્રોમ્સ (જેમ કે એહલર્સ-ડેનલોસ સિન્ડ્રોમ) જેમાં સાંધા વધુ પડતા લવચીક હોય છે, તેમને વારંવાર ડિસલોકેશન થવાનું જોખમ રહે છે.
સાંધાના ડિસલોકેશનના લક્ષણો:
ડિસલોકેશનના લક્ષણો સામાન્ય રીતે તીવ્ર અને સ્પષ્ટ હોય છે:
- તીવ્ર દુખાવો: સાંધામાં અસહ્ય અને તીવ્ર દુખાવો.
- સાંધાનો અસામાન્ય દેખાવ: સાંધા તેના સામાન્ય આકારમાંથી બદલાઈ ગયેલો દેખાય છે, બહાર નીકળેલો અથવા વિચિત્ર આકારનો લાગે છે.
- સાંધાને હલાવવામાં અક્ષમતા: સાંધાને ખસેડી શકવો નહીં અથવા ખસેડવાનો પ્રયાસ કરતા દુખાવો વધવો.
- સોજો અને ઉઝરડા: સાંધાની આસપાસ તરત જ સોજો આવવો અને ઉઝરડા થવા.
- ત્વચાનો રંગ બદલાવો: અસરગ્રસ્ત વિસ્તારની ત્વચા લાલ કે જાંબલી થઈ શકે છે.
- ખોટી જગ્યાએ હાડકાંનો ઉપસાવ: હાડકાં તેના સામાન્ય સ્થાનથી અલગ જગ્યાએ ઉપસેલા દેખાય છે.
નિદાન:
સાંધાના ડિસલોકેશનનું નિદાન સામાન્ય રીતે શારીરિક તપાસ અને ઇમેજિંગ ટેસ્ટ દ્વારા કરવામાં આવે છે:
- શારીરિક તપાસ: ડોક્ટર સાંધાનો દેખાવ, સોજો અને હલનચલન તપાસશે.
સારવાર:
સાંધાના ડિસલોકેશનને તાત્કાલિક તબીબી સારવારની જરૂર હોય છે. જાતે સાંધાને ફરીથી સ્થાને લાવવાનો પ્રયાસ ન કરવો, કારણ કે તેનાથી વધુ નુકસાન થઈ શકે છે.
- સુરક્ષા અને સ્થિરતા: ઇજાગ્રસ્ત સાંધાને શક્ય તેટલો ઓછો ખસેડવો. ઇજાવાળા અંગને ટેકો આપવા માટે સ્લિંગ કે સ્પ્લિન્ટનો ઉપયોગ કરો.
- દુખાવો નિયંત્રણ: દુખાવો ઘટાડવા માટે આઇસ પેક લગાવો અને ડોક્ટરની સલાહ મુજબ પેઇનકિલર લો.
- રિડક્શન (Reduction):
- આ મુખ્ય સારવાર છે જેમાં ડોક્ટર સાંધાના હાડકાંને કાળજીપૂર્વક તેમના મૂળ સ્થાને પાછા લાવે છે.
- આ પ્રક્રિયા પહેલા દર્દીને દુખાવો ન થાય તે માટે સ્નાયુઓને આરામ આપતી દવાઓ અથવા એનેસ્થેસિયા (બેહોશી) આપવામાં આવી શકે છે.
- રિડક્શન પછી, સાંધા તરત જ સામાન્ય દેખાવા માંડે છે અને દુખાવો ઓછો થાય છે.
- સ્થિરતા (Immobilization):
- સાંધાને ફરીથી સ્થાને લાવ્યા પછી, તેને સ્થિર રાખવા માટે સ્લિંગ, સ્પ્લિન્ટ, કાસ્ટ અથવા બ્રેસનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આ લિગામેન્ટ્સને રૂઝાવવા માટે સમય આપે છે.
- સ્થિરતાનો સમયગાળો સાંધા અને ઇજાની ગંભીરતા પર આધાર રાખે છે.
- ફિઝિયોથેરાપી (Physical Therapy):
- સાંધા સ્થિર રાખવાનો સમયગાળો પૂરો થયા પછી, સાંધાની તાકાત, લવચીકતા અને ગતિશીલતા પાછી મેળવવા માટે ફિઝિયોથેરાપી અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે.
- ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ કસરતો શીખવશે જે સાંધાને મજબૂત બનાવવામાં અને ભવિષ્યમાં ડિસલોકેશનનું જોખમ ઘટાડવામાં મદદ કરશે.
- સર્જરી (Surgery):
- મોટાભાગના ડિસલોકેશનને સર્જરીની જરૂર પડતી નથી.
- જોકે, જો સાંધાને વારંવાર ડિસલોકેશન થતું હોય, જો લિગામેન્ટ્સ અથવા અન્ય પેશીઓને ગંભીર નુકસાન થયું હોય, અથવા જો સાંધાને રિડક્શન દ્વારા સ્થાને લાવી ન શકાય, તો સર્જરીની જરૂર પડી શકે છે.
પુનઃપ્રાપ્તિ અને નિવારણ:
- પુનઃપ્રાપ્તિનો સમય: સાંધાના ડિસલોકેશનમાંથી સંપૂર્ણ પુનઃપ્રાપ્તિમાં ઘણા અઠવાડિયાથી મહિનાઓ લાગી શકે છે, જે ઇજાની ગંભીરતા અને સારવાર પર આધાર રાખે છે.
- આરામ: સાંધાને પૂરતો આરામ આપવો મહત્વપૂર્ણ છે.
- ધીમે ધીમે પ્રવૃત્તિમાં વધારો: ફિઝિયોથેરાપિસ્ટની સલાહ મુજબ ધીમે ધીમે પ્રવૃત્તિઓ ફરી શરૂ કરો.
નિવારણ માટે:
- સુરક્ષિત ટેકનિક: રમતો રમતી વખતે યોગ્ય ટેકનિકનો ઉપયોગ કરો.
- રક્ષણાત્મક ઉપકરણો: રમતગમત દરમિયાન યોગ્ય રક્ષણાત્મક ગિયર પહેરો.
- સાંધાને મજબૂત બનાવો: સાંધાની આસપાસના સ્નાયુઓને મજબૂત રાખવા માટે નિયમિત વ્યાયામ કરો.
- સંતુલન સુધારો: સંતુલન કસરતો પડી જવાનું જોખમ ઘટાડી શકે છે.
સાંધાનું ડિસલોકેશન એક ગંભીર ઇજા છે જેને તાત્કાલિક તબીબી ધ્યાનની જરૂર છે. યોગ્ય અને સમયસર સારવાર સાથે, મોટાભાગના લોકો સંપૂર્ણ સ્વસ્થ થઈ શકે છે અને તેમની સામાન્ય પ્રવૃત્તિઓ ફરી શરૂ કરી શકે છે.
