મેન્ટોક્સ પરીક્ષણ (Mantoux Test)

મેન્ટોક્સ પરીક્ષણ (Mantoux Test): ટીબીના ચેપને ઓળખવા માટેનું એક મહત્વપૂર્ણ સાધન

ટીબીના નિદાન માટે અને ખાસ કરીને સુપ્ત (latent) ટીબીના ચેપને ઓળખવા માટે વિવિધ પરીક્ષણોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આમાંનું એક મહત્વપૂર્ણ અને વ્યાપકપણે ઉપયોગમાં લેવાતું પરીક્ષણ છે મેન્ટોક્સ પરીક્ષણ (Mantoux Test), જેને ટ્યુબરક્યુલિન સ્કિન ટેસ્ટ (Tuberculin Skin Test – TST) તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.

મેન્ટોક્સ પરીક્ષણ શું છે?

મેન્ટોક્સ પરીક્ષણ એ એક ત્વચા પરીક્ષણ છે જેનો ઉપયોગ વ્યક્તિના શરીરમાં ટીબીના બેક્ટેરિયાનો ચેપ લાગ્યો છે કે નહીં તે જાણવા માટે થાય છે. આ પરીક્ષણ દર્શાવે છે કે વ્યક્તિનું શરીર ભૂતકાળમાં ક્યારેય ટીબીના બેક્ટેરિયાના સંપર્કમાં આવ્યું છે કે નહીં. તે સક્રિય ટીબી રોગનું નિદાન સીધું કરતું નથી, પરંતુ તે સુપ્ત ટીબી ચેપની હાજરી સૂચવી શકે છે.

પરીક્ષણ કેવી રીતે કરવામાં આવે છે?

મેન્ટોક્સ પરીક્ષણ કરવા માટે નીચે મુજબના પગલાં લેવામાં આવે છે:

1. દ્રાવણનું ઇન્જેક્શન: એક નાની માત્રામાં (સામાન્ય રીતે 0.1 mL) “શુદ્ધ પ્રોટીન ડેરિવેટિવ” (Purified Protein Derivative – PPD) અથવા “ટ્યુબરક્યુલિન” નામના પ્રવાહીને દર્દીના હાથના અંદરના ભાગમાં, ચામડીના ઉપરના સ્તરમાં (ઇન્ટ્રાડર્મલી) ઇન્જેક્ટ કરવામાં આવે છે. PPD એ ટીબીના બેક્ટેરિયામાંથી મેળવેલું પ્રોટીન છે, જે જીવંત બેક્ટેરિયા નથી.
2. નિરીક્ષણનો સમયગાળો: ઇન્જેક્શન આપ્યા પછી, દર્દીને 48 થી 72 કલાક (2 થી 3 દિવસ) પછી ફરીથી ડોક્ટર અથવા નર્સ પાસે આવવા માટે કહેવામાં આવે છે.
3. પરિણામનું વાંચન: 48-72 કલાક પછી, તબીબી વ્યાવસાયિક ઇન્જેક્શન સ્થળ પરની પ્રતિક્રિયાનું નિરીક્ષણ અને માપન કરે છે. તેઓ માત્ર લાલાશ (redness) ને બદલે ઉભરેલા સખત ભાગ (induration) ના વ્યાસને મિલીમીટરમાં માપે છે. લાલાશ એકલી મહત્વની નથી, સખત ઉભરેલો ભાગ જ મહત્વનો છે.

પરિણામોનું અર્થઘટન:

મેન્ટોક્સ પરીક્ષણના પરિણામોનું અર્થઘટન દર્દીની ઉંમર, તબીબી ઇતિહાસ અને જોખમી પરિબળોને આધારે કરવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે, પ્રતિક્રિયાના કદના આધારે પરિણામને ત્રણ શ્રેણીઓમાં વિભાજીત કરવામાં આવે છે:

• 5 mm અથવા વધુનો સખત ઉભરેલો ભાગ (positive):
  • જે લોકોની રોગપ્રતિકારક શક્તિ નબળી હોય (દા.ત., HIV-પોઝિટિવ, અંગ પ્રત્યારોપણ કરાવેલ, લાંબા સમયથી સ્ટેરોઇડ્સ લેતા દર્દીઓ).
  • જેઓ ટીબીના તાજેતરના સંપર્કમાં આવ્યા હોય.
  • જેમના છાતીના એક્સ-રેમાં ટીબીના જૂના જખમ (lesions) જોવા મળ્યા હોય.
• 10 mm અથવા વધુનો સખત ઉભરેલો ભાગ (positive):
  • નાના બાળકો (4 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના).
  • જે લોકો ટીબીનું જોખમ ધરાવતા દેશોમાંથી આવ્યા હોય.
  • નસકોર દ્વારા દવા લેનારા (intravenous drug users).
  • ટીબીના દર્દીઓ સાથે કામ કરતા આરોગ્ય કર્મચારીઓ.
  • લાંબા ગાળાની સંભાળ સુવિધાઓ, જેલ અથવા આશ્રયસ્થાનોમાં રહેતા લોકો.
  • ડાયાબિટીસ, કિડની રોગ, સિલિકોસિસ જેવા રોગો ધરાવતા દર્દીઓ.
• 15 mm અથવા વધુનો સખત ઉભરેલો ભાગ (positive):
  • કોઈપણ વ્યક્તિ કે જેને ટીબીના જોખમી પરિબળો ન હોય.

નોંધ: જો સખત ઉભરેલો ભાગ ઉપરોક્ત માપદંડો મુજબ “પોઝિટિવ” હોય, તો તેનો અર્થ એ થાય છે કે વ્યક્તિ ટીબીના બેક્ટેરિયાના સંપર્કમાં આવી છે. આનો અર્થ એ નથી કે તેમને સક્રિય ટીબીનો રોગ છે. વધુ પરીક્ષણો (જેમ કે છાતીનો એક્સ-રે, ગળફાની તપાસ) સક્રિય ટીબી રોગનું નિદાન કરવા માટે જરૂરી હોઈ શકે છે.

નકારાત્મક પરિણામ (Negative Result):

જો ઇન્જેક્શન સ્થળ પર કોઈ સખત ઉભરેલો ભાગ ન હોય અથવા તે ખૂબ જ નાનો હોય (ઉપરોક્ત માપદંડો કરતાં ઓછો), તો તેને નકારાત્મક પરિણામ ગણવામાં આવે છે. આનો અર્થ એ થાય કે વ્યક્તિ કદાચ ટીબીના બેક્ટેરિયાના સંપર્કમાં આવી નથી. જો કે, કેટલાક કિસ્સાઓમાં, નકારાત્મક પરિણામ ખોટું પણ હોઈ શકે છે (જેમ કે ખૂબ જ નબળી રોગપ્રતિકારક શક્તિ ધરાવતા લોકોમાં).

ફાયદા અને મર્યાદાઓ:

ફાયદા:

• સરળ અને ઓછો ખર્ચાળ: આ પરીક્ષણ કરાવવું પ્રમાણમાં સરળ અને ઓછું ખર્ચાળ છે.
• સુપ્ત ચેપની ઓળખ: તે સક્રિય રોગના લક્ષણો વિના સુપ્ત ટીબી ચેપને ઓળખવામાં મદદરૂપ છે, જે ભવિષ્યમાં સક્રિય રોગમાં વિકસી શકે છે.
• વ્યાપક ઉપલબ્ધતા: મોટાભાગના આરોગ્ય કેન્દ્રો પર આ પરીક્ષણ ઉપલબ્ધ છે.

મર્યાદાઓ:

• ખોટા પોઝિટિવ પરિણામો:
  • બીસીજી રસીકરણ: જે લોકોને બેસિલસ કેલમેટ ગુરિન (BCG) રસી આપવામાં આવી હોય, તેમનું મેન્ટોક્સ પરીક્ષણ ખોટું પોઝિટિવ આવી શકે છે, કારણ કે BCG રસીમાં પણ ટીબી બેક્ટેરિયાના નબળા સ્વરૂપો હોય છે.
  • અન્ય માયકોબેક્ટેરિયાનો ચેપ: ટીબી સિવાયના અન્ય માયકોબેક્ટેરિયાથી થતા ચેપ પણ ખોટા પોઝિટિવ પરિણામ આપી શકે છે.
• ખોટા નેગેટિવ પરિણામો:
  • તાજેતરનો ચેપ: જો ચેપ તાજેતરમાં જ લાગ્યો હોય તો શરીરનો પ્રતિભાવ વિકસાવવા માટે પૂરતો સમય ન મળ્યો હોય.
  • નબળી રોગપ્રતિકારક શક્તિ: HIV/AIDS, કેન્સર અથવા અમુક દવાઓ (જેમ કે ઇમ્યુનોસપ્રેસન્ટ્સ) ને કારણે નબળી રોગપ્રતિકારક શક્તિ ધરાવતા લોકોમાં પરીક્ષણ નકારાત્મક આવી શકે છે ભલે તેમને ચેપ લાગ્યો હોય.
  • ગંભીર ટીબી રોગ: ગંભીર અને વ્યાપક ટીબી રોગના કિસ્સાઓમાં પણ પરીક્ષણ નકારાત્મક આવી શકે છે.
• બે મુલાકાતો જરૂરી: પરીક્ષણ કરવા અને તેનું પરિણામ વાંચવા માટે બે અલગ-અલગ મુલાકાતોની જરૂર પડે છે.
• તાત્કાલિક પરિણામ નહીં: પરિણામ મેળવવામાં 48-72 કલાક લાગે છે.

મેન્ટોક્સ પરીક્ષણ કોને કરાવવું જોઈએ?

મેન્ટોક્સ પરીક્ષણ સામાન્ય રીતે નીચેના લોકો માટે ભલામણ કરવામાં આવે છે:

• જેઓ ટીબીના સક્રિય દર્દીના સંપર્કમાં આવ્યા હોય.
• એવા લોકો જેઓ ટીબીનું જોખમ ધરાવતા વિસ્તારોમાંથી આવ્યા હોય.
• આરોગ્ય કર્મચારીઓ અને અન્ય વ્યાવસાયિકો કે જેઓ ટીબીના દર્દીઓ સાથે નિયમિત સંપર્કમાં આવે છે.
• નબળી રોગપ્રતિકારક શક્તિ ધરાવતા લોકો (દા.ત., HIV-પોઝિટિવ, ડાયાબિટીસ, કિડની રોગ).
• જે બાળકોને ટીબીનું જોખમ હોય.

નિષ્કર્ષ:

મેન્ટોક્સ પરીક્ષણ એ ટીબીના સુપ્ત ચેપને ઓળખવા માટેનું એક મૂલ્યવાન સાધન છે. જોકે તેના પરિણામોનું યોગ્ય અર્થઘટન કરવું અને અન્ય તબીબી જાણકારી સાથે જોડીને જ નિદાન પર પહોંચવું મહત્વપૂર્ણ છે. જો મેન્ટોક્સ પરીક્ષણ પોઝિટિવ આવે, તો આગળના પરીક્ષણો અને તબીબી સલાહ લેવી અનિવાર્ય છે જેથી સક્રિય ટીબી રોગનું નિદાન અથવા નિવારક સારવાર શરૂ કરી શકાય.