મચકોડ

મચકોડ શું છે?

મચકોડ એટલે સાંધાને જોડતા અસ્થિબંધનમાં થતી ઈજા. અસ્થિબંધન એ મજબૂત પેશીઓ છે જે હાડકાંને એકબીજા સાથે જોડી રાખે છે. જ્યારે કોઈ સાંધા પર અચાનક અને વધુ પડતું દબાણ આવે છે, ત્યારે અસ્થિબંધન ખેંચાઈ શકે છે અથવા ફાટી પણ શકે છે, જેને મચકોડ કહેવાય છે.

મચકોડના સામાન્ય લક્ષણોમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• દુખાવો: ઈજા પામેલા સાંધામાં તીવ્ર દુખાવો થાય છે, જે હલનચલન સાથે વધી શકે છે.
• સોજો: ઈજા પામેલા સાંધાની આસપાસ સોજો આવી જાય છે.
• ઉઝરડો: ઈજાના સ્થળે ત્વચા પર ઉઝરડો દેખાઈ શકે છે.
• હલનચલનમાં મુશ્કેલી: ઈજા પામેલા સાંધાને ખસેડવામાં તકલીફ પડે છે.
• અસ્થિરતા: સાંધો ઢીલો અથવા અસ્થિર લાગે છે.

મચકોડની સારવાર સામાન્ય રીતે નીચે મુજબ કરવામાં આવે છે:

• આરામ (Rest): ઈજા પામેલા સાંધાને આરામ આપવો ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. તેના પર વજન ન મૂકવું જોઈએ.
• બરફ (Ice): ઈજા પામેલા ભાગ પર દિવસમાં ઘણી વખત 15-20 મિનિટ માટે બરફ લગાવો. આ સોજો અને દુખાવો ઘટાડવામાં મદદ કરશે.
• દબાણ (Compression): સોજો ઘટાડવા માટે ઈજા પામેલા ભાગને પાટો બાંધીને દબાણ આપો. ધ્યાન રાખો કે પાટો વધારે પડતો ચુસ્ત ન હોય.
• ઊંચાઈ (Elevation): ઈજા પામેલા ભાગને હૃદયના સ્તરથી ઉપર રાખો. આ સોજો ઓછો કરવામાં મદદ કરશે.

મચકોડ નાં કારણો શું છે?

• અચાનક કે ખોટી હલનચલન: જ્યારે તમે અચાનક કોઈ એવી રીતે ફરો છો જે તમારા સ્નાયુઓ માટે તૈયાર ન હોય, અથવા જ્યારે તમે કોઈ વજન ખોટી રીતે ઉપાડો છો, ત્યારે મચકોડ આવી શકે છે.
• અતિશય તાણ: કોઈ ચોક્કસ સ્નાયુ પર વધુ પડતું દબાણ લાવવાથી પણ મચકોડ થઈ શકે છે. આ લાંબા સમય સુધી એક જ સ્થિતિમાં બેસી રહેવાથી અથવા ભારે કસરત કરવાથી થઈ શકે છે.
• નિર્જલીકરણ: જ્યારે તમારા શરીરમાં પાણીની કમી હોય છે, ત્યારે સ્નાયુઓ સંકોચાઈ જવાની શક્યતા વધી જાય છે, જેના કારણે મચકોડ આવી શકે છે.
• ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સનું અસંતુલન: પોટેશિયમ, કેલ્શિયમ અને મેગ્નેશિયમ જેવા ખનિજો સ્નાયુઓના યોગ્ય કાર્ય માટે મહત્વપૂર્ણ છે. આ ખનિજોનું અસંતુલન મચકોડનું કારણ બની શકે છે.
• નબળો રક્ત પુરવઠો: જો કોઈ સ્નાયુમાં યોગ્ય રીતે લોહી ન પહોંચે તો તે મચકોડ માટે વધુ સંવેદનશીલ બની શકે છે.
• ઠંડી: ઠંડા તાપમાનના સંપર્કમાં આવવાથી સ્નાયુઓ સંકોચાઈ શકે છે અને મચકોડ આવી શકે છે.
• કેટલીક તબીબી પરિસ્થિતિઓ: કેટલીક તબીબી પરિસ્થિતિઓ, જેમ કે ડાયાબિટીસ, નર્વની સમસ્યાઓ અને થાઇરોઇડની સમસ્યાઓ, મચકોડનું જોખમ વધારી શકે છે.
• કેટલીક દવાઓ: કેટલીક દવાઓની આડઅસર તરીકે પણ મચકોડ આવી શકે છે.

મચકોડ નાં ચિહ્નો નાં લક્ષણો શું છે?

• દુખાવો: ખાસ કરીને જ્યારે અસરગ્રસ્ત અંગ પર વજન મૂકવામાં આવે અથવા તેને ખસેડવામાં આવે. દુખાવો હળવોથી લઈને તીવ્ર સુધીનો હોઈ શકે છે.
• સોજો: ઈજા પામેલા વિસ્તારની આસપાસ સોજો આવી શકે છે.
• ઉઝરડો: ત્વચા પર વાદળી કે કાળો ડાઘ પડી શકે છે.
• સ્પર્શ કરવાથી દુખાવો: ઈજા પામેલા વિસ્તારને સ્પર્શ કરવાથી તીવ્ર દુખાવો થઈ શકે છે.
• હલનચલનમાં મુશ્કેલી: અસરગ્રસ્ત સાંધાને ખસેડવામાં તકલીફ પડી શકે છે અથવા તેની હલનચલનની ક્ષમતા ઓછી થઈ શકે છે.
• અસ્થિરતા: એવું લાગી શકે છે કે સાંધો ઢીલો પડી ગયો છે અથવા વજન સહન કરી શકતો નથી.
• પોપ જેવો અવાજ: ઈજા સમયે સાંધામાંથી પોપ જેવો અવાજ આવી શકે છે, ખાસ કરીને ગંભીર મચકોડમાં.

મચકોડ નું જોખમ કોને વધારે છે?

મચકોડનું જોખમ અમુક પરિબળો ધરાવતા લોકોમાં વધારે હોય છે, જેમ કે:

• રમતગમત અને શારીરિક પ્રવૃત્તિઓ: જે લોકો એવી રમતો રમે છે જેમાં દોડવું, કૂદવું, અચાનક દિશા બદલવી અથવા શરીરના સાંધાઓ પર વધુ તાણ આવતો હોય (જેમ કે બાસ્કેટબોલ, ફૂટબોલ, ટેનિસ, વગેરે), તેઓને મચકોડ થવાનું જોખમ વધારે હોય છે.
• અયોગ્ય તાલીમ અથવા કન્ડિશનિંગ: જે લોકો નિયમિત કસરત નથી કરતા અથવા રમતગમત માટે પૂરતી તાલીમ નથી લેતા તેમના સ્નાયુઓ અને અસ્થિબંધન નબળા હોઈ શકે છે, જેના કારણે મચકોડ થવાની શક્યતા વધી જાય છે.
• અગાઉ થયેલી મચકોડ: જો કોઈ વ્યક્તિને પહેલાં મચકોડ થયો હોય, તો તે જ સાંધામાં ફરીથી મચકોડ થવાનું જોખમ વધી જાય છે, કારણ કે અસ્થિબંધન કદાચ સંપૂર્ણ રીતે સાજા ન થયા હોય અથવા નબળા રહી ગયા હોય.
• અયોગ્ય સાધનસામગ્રી: રમતગમત દરમિયાન યોગ્ય રક્ષણાત્મક સાધનો (જેમ કે એંકલ બ્રેસ, ની પેડ્સ) ન પહેરવાથી મચકોડનું જોખમ વધી શકે છે.
• ખરાબ ટેકનિક: દોડતી વખતે, કૂદતી વખતે અથવા વજન ઉપાડતી વખતે ખોટી ટેકનિકનો ઉપયોગ કરવાથી સાંધાઓ પર વધુ તાણ આવી શકે છે અને મચકોડ થઈ શકે છે.
• થોડા ઢીલા અસ્થિબંધન: કેટલાક લોકોમાં કુદરતી રીતે જ અસ્થિબંધન થોડા ઢીલા હોય છે, જેના કારણે સાંધાઓ વધુ પડતા ફરી શકે છે અને મચકોડ થવાનું જોખમ વધી જાય છે.
• અસમાન સપાટી પર ચાલવું અથવા દોડવું: અસમાન સપાટી પર ચાલવાથી અથવા દોડવાથી પગની ઘૂંટી વળી જવાની શક્યતા રહે છે અને મચકોડ થઈ શકે છે.
• વૃદ્ધાવસ્થા: ઉંમર વધવાની સાથે અસ્થિબંધનની સ્થિતિસ્થાપકતા ઓછી થતી જાય છે, જેના કારણે મચકોડ થવાનું જોખમ વધી શકે છે.

મચકોડ સાથે કયા રોગો સંકળાયેલા છે?

• સાંધાની અસ્થિરતા (Joint Instability): જે લોકોના સાંધા કુદરતી રીતે ઢીલા હોય છે અથવા અગાઉની ઈજાઓને કારણે અસ્થિર હોય છે, તેઓને મચકોડ થવાની શક્યતા વધુ હોય છે. વારંવાર મચકોડ થવાથી સાંધાની કાયમી અસ્થિરતા આવી શકે છે.
• આર્થરાઈટિસ (Arthritis): સાંધામાં આર્થરાઈટિસ હોય તો આસપાસના અસ્થિબંધન નબળા પડી શકે છે, જેનાથી મચકોડનું જોખમ વધી શકે છે. ઉપરાંત, મચકોડ પછી સાંધામાં આર્થરાઈટિસ થવાની શક્યતા વધી શકે છે, ખાસ કરીને જો મચકોડ ગંભીર હોય અથવા વારંવાર થતો હોય.
• ન્યુરોમસ્ક્યુલર રોગો (Neuromuscular Diseases): કેટલાક રોગો જે સ્નાયુઓની નબળાઈ અથવા સંકલનને અસર કરે છે, તે વ્યક્તિને અસ્થિર બનાવી શકે છે અને મચકોડ થવાનું જોખમ વધારી શકે છે.
• પ્રોપ્રિયોસેપ્શનમાં ખામી (Impaired Proprioception): પ્રોપ્રિયોસેપ્શન એ શરીરની અવકાશમાં સ્થિતિ અને હલનચલનની સમજ છે. જો આ ક્ષમતા નબળી હોય, તો વ્યક્તિ પોતાના સાંધાને અચાનક થતા તાણથી બચાવવામાં અસમર્થ હોઈ શકે છે, જેનાથી મચકોડનું જોખમ વધે છે. ડાયાબિટીસ અથવા ચેતાને લગતા અન્ય રોગો પ્રોપ્રિયોસેપ્શનને અસર કરી શકે છે.
• અગાઉની ઇજાઓ: જેમ ઉપર જણાવ્યુ છે, અગાઉ થયેલી મચકોડ તે જ સાંધામાં ફરીથી મચકોડ થવાનું જોખમ વધારે છે, અને વારંવાર થતી ઇજાઓ લાંબા ગાળાની સમસ્યાઓ તરફ દોરી શકે છે.

મચકોડ નું નિદાન શું છે?

મચકોડનું નિદાન સામાન્ય રીતે શારીરિક તપાસ અને દર્દીના ઇતિહાસના આધારે કરવામાં આવે છે. ડૉક્ટર નીચેની બાબતો કરી શકે છે:

• દર્દીનો ઇતિહાસ પૂછવો: ડૉક્ટર તમને ઈજા કેવી રીતે થઈ, ક્યાં દુખાવો થાય છે, દુખાવાની તીવ્રતા કેટલી છે અને પહેલાં ક્યારેય આવી ઈજા થઈ છે કે કેમ તે વિશે પૂછી શકે છે.
• શારીરિક તપાસ: ડૉક્ટર અસરગ્રસ્ત વિસ્તારનું નિરીક્ષણ કરશે, સોજો, ઉઝરડો અને વિકૃતિ જેવી બાબતો તપાસશે. તેઓ હળવેથી તે વિસ્તારને સ્પર્શ કરીને દુખાવાની જગ્યા અને તીવ્રતાનું મૂલ્યાંકન કરશે.
• હલનચલનનું મૂલ્યાંકન: ડૉક્ટર તમને અસરગ્રસ્ત સાંધાને ખસેડવાનું કહેશે અથવા તેઓ પોતે તેને હળવેથી ખસેડીને હલનચલનની શ્રેણી (range of motion) અને દુખાવાની નોંધ લેશે. તેઓ અસ્થિરતા ચકાસવા માટે ખાસ પરીક્ષણો પણ કરી શકે છે.

મોટા ભાગના હળવા અને મધ્યમ મચકોડનું નિદાન આ રીતે થઈ જાય છે. જો કે, કેટલીક પરિસ્થિતિઓમાં ડૉક્ટર વધુ તપાસ માટે ભલામણ કરી શકે છે, જેમ કે:

• એક્સ-રે (X-ray): એક્સ-રે હાડકામાં ફ્રેક્ચર (fracture) છે કે નહીં તે જોવા માટે કરવામાં આવે છે. મચકોડમાં હાડકું તૂટતું નથી, પરંતુ ફ્રેક્ચરને નકારી કાઢવા માટે એક્સ-રે જરૂરી હોઈ શકે છે.
• એમઆરઆઈ (MRI – Magnetic Resonance Imaging): એમઆરઆઈ એક વધુ વિગતવાર ઇમેજિંગ ટેકનિક છે જે અસ્થિબંધન અને અન્ય નરમ પેશીઓની ઈજાઓને સ્પષ્ટ રીતે દર્શાવે છે. જો ગંભીર મચકોડની શંકા હોય અથવા ઈજા સાજા થવામાં વધુ સમય લેતી હોય, તો એમઆરઆઈ કરવામાં આવી શકે છે.
• સીટી સ્કેન (CT Scan – Computed Tomography Scan): કેટલીક જટિલ ઈજાઓમાં હાડકાં અને આસપાસની પેશીઓની વધુ વિગતવાર તસવીરો મેળવવા માટે સીટી સ્કેનનો ઉપયોગ થઈ શકે છે, જો કે મચકોડના નિદાન માટે તેની જરૂરિયાત ઓછી રહે છે.

મચકોડ ની સારવાર શું છે?

મચકોડની સારવાર તેની તીવ્રતા પર આધાર રાખે છે. મોટા ભાગના હળવા અને મધ્યમ મચકોડની સારવાર ઘરે જ કરી શકાય છે. સારવારનો મુખ્ય હેતુ દુખાવો ઓછો કરવો, સોજો ઘટાડવો અને સાંધાની સામાન્ય કાર્યક્ષમતા પુનઃસ્થાપિત કરવાનો છે. સામાન્ય રીતે નીચે મુજબની સારવાર પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે:

R.I.C.E. પદ્ધતિ: આ પદ્ધતિ મચકોડની શરૂઆતની સારવાર માટે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે:

• R (Rest): આરામ: ઈજા પામેલા અંગને આરામ આપો અને તેના પર વજન ન મૂકો. જો પગમાં મચકોડ હોય તો ચાલવાનું ટાળો. જરૂર પડે તો ચાલવા માટે લાકડીઓનો ઉપયોગ કરો.
• I (Ice): બરફ: ઈજા પામેલા વિસ્તાર પર દિવસમાં ઘણી વખત (દર 2-3 કલાકે 15-20 મિનિટ માટે) બરફ લગાવો. બરફને સીધો ત્વચા પર ન લગાવો, તેને કપડામાં લપેટીને લગાવો. બરફ સોજો અને દુખાવો ઘટાડવામાં મદદ કરે છે.
• C (Compression): દબાણ: સોજો ઘટાડવા માટે ઈજા પામેલા વિસ્તારને સ્થિતિસ્થાપક પાટા (elastic bandage) વડે હળવેથી બાંધો. પાટો એટલો ચુસ્ત ન બાંધો કે લોહીનું પરિભ્રમણ અટકી જાય.
• E (Elevation): ઊંચાઈ: ઈજા પામેલા અંગને હૃદયના સ્તરથી ઉપર રાખો, ખાસ કરીને જ્યારે આરામ કરતા હોવ ત્યારે. આ સોજો ઓછો કરવામાં મદદ કરે છે.

દવાઓ:

• પેઇન કિલર્સ (Pain relievers): દુખાવો ઓછો કરવા માટે ઓવર-ધ-કાઉન્ટર પેઇન કિલર્સ જેમ કે આઇબુપ્રોફેન (ibuprofen) અથવા નેપ્રોક્સેન (naproxen) લઈ શકાય છે. ડૉક્ટર વધુ તીવ્ર દુખાવા માટે પ્રિસ્ક્રિપ્શન દવાઓ પણ આપી શકે છે.

ફિઝિયોથેરાપી (Physiotherapy):

• સોજો અને દુખાવો ઓછો થયા પછી, સાંધાની હલનચલનની શ્રેણી અને તાકાતને પુનઃસ્થાપિત કરવા માટે ફિઝિયોથેરાપીની જરૂર પડી શકે છે. ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ તમને ચોક્કસ કસરતો શીખવશે જે સાંધાને મજબૂત બનાવવામાં અને તેની લવચીકતા વધારવામાં મદદ કરશે.

ગંભીર મચકોડ માટે સારવાર:

• ગંભીર મચકોડમાં, અસ્થિબંધન સંપૂર્ણપણે ફાટી શકે છે. આવી સ્થિતિમાં, સર્જરીની જરૂર પડી શકે છે અસ્થિબંધનને રિપેર કરવા માટે. સર્જરી પછી, લાંબા સમય સુધી ફિઝિયોથેરાપીની જરૂર પડે છે સાંધાની સંપૂર્ણ કાર્યક્ષમતા પાછી મેળવવા માટે.
• કેટલાક કિસ્સાઓમાં, ગંભીર મચકોડમાં સાંધાને અમુક સમય માટે સ્થિર રાખવા માટે બ્રેસ (brace) અથવા સ્પ્લિન્ટ (splint) નો ઉપયોગ કરવામાં આવી શકે છે.

પુનઃપ્રાપ્તિ:

• મચકોડથી સંપૂર્ણપણે સાજા થવામાં થોડા અઠવાડિયાથી લઈને મહિનાઓ સુધીનો સમય લાગી શકે છે, જે તેની તીવ્રતા પર આધાર રાખે છે. ડૉક્ટર અથવા ફિઝિયોથેરાપિસ્ટની સલાહ મુજબ કસરતો અને સારવાર ચાલુ રાખવી મહત્વપૂર્ણ છે જેથી ફરીથી ઈજા થવાનું જોખમ ઓછું થાય.

મચકોડ માં શું ખાવું અને શું ન ખાવું?

મચકોડ થયો હોય ત્યારે કોઈ ખાસ ખોરાક નથી કે જે મચકોડને સીધો મટાડી શકે, પરંતુ યોગ્ય પોષણ શરીરને ઝડપથી સાજા થવામાં અને સોજો ઘટાડવામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે. અહીં શું ખાવું જોઈએ અને શું ટાળવું જોઈએ તેની કેટલીક સામાન્ય ભલામણો છે:

શું ખાવું જોઈએ:

• પ્રોટીન યુક્ત ખોરાક: સ્નાયુઓ અને પેશીઓના સમારકામ માટે પ્રોટીન ખૂબ જ જરૂરી છે. તમારા આહારમાં ઈંડા, દૂધ અને ડેરી ઉત્પાદનો, કઠોળ, સોયાબીન, બદામ અને બીજ જેવા પ્રોટીનયુક્ત ખોરાકનો સમાવેશ કરો. માંસાહારી લોકો ચિકન અને માછલી પણ ખાઈ શકે છે.
• વિટામિન સી યુક્ત ખોરાક: વિટામિન સી કોલેજનના ઉત્પાદનમાં મદદ કરે છે, જે ત્વચા અને અસ્થિબંધન સહિત શરીરના બંધારણ માટે મહત્વપૂર્ણ છે. લીંબુ, નારંગી, આમળા, જામફળ, ટામેટાં, પાલક અને અન્ય લીલા પાંદડાવાળા શાકભાજી વિટામિન સીના સારા સ્ત્રોત છે.
• ઝીંક યુક્ત ખોરાક: ઝીંક રોગપ્રતિકારક શક્તિ અને પેશીઓના સમારકામમાં મદદ કરે છે. બદામ, બીજ, કઠોળ અને આખા અનાજમાં ઝીંક હોય છે.
• કેલ્શિયમ અને વિટામિન ડી યુક્ત ખોરાક: હાડકાંને સ્વસ્થ રાખવા માટે કેલ્શિયમ અને વિટામિન ડી જરૂરી છે, જે આડકતરી રીતે શરીરને ઝડપથી સાજા થવામાં મદદ કરે છે. દૂધ અને ડેરી ઉત્પાદનો, પાંદડાવાળા શાકભાજી અને સૂર્યપ્રકાશ વિટામિન ડીનો સારો સ્ત્રોત છે. જરૂર પડે તો ડૉક્ટરની સલાહથી સપ્લીમેન્ટ પણ લઈ શકાય છે.
• ઓમેગા-3 ફેટી એસિડ્સ: તે સોજો ઘટાડવામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે. માછલી (જેમ કે સૅલ્મોન, મેકરેલ), અળસીના બીજ અને અખરોટ ઓમેગા-3 ના સારા સ્ત્રોત છે.
• પાણી: પુષ્કળ પ્રમાણમાં પાણી પીવું શરીરને હાઇડ્રેટેડ રાખે છે અને ઝેરી તત્વોને બહાર કાઢવામાં મદદ કરે છે, જે પુનઃપ્રાપ્તિ પ્રક્રિયા માટે મહત્વપૂર્ણ છે.

શું ન ખાવું જોઈએ:

• પ્રોસેસ્ડ ફૂડ (Processed food): તેમાં સામાન્ય રીતે વધુ પ્રમાણમાં ખાંડ, મીઠું અને બિનઆરોગ્યપ્રદ ચરબી હોય છે, જે શરીરમાં સોજો વધારી શકે છે અને સાજા થવાની પ્રક્રિયાને ધીમી કરી શકે છે.
• વધુ ખાંડવાળો ખોરાક: વધુ ખાંડ રોગપ્રતિકારક શક્તિને નબળી પાડી શકે છે અને સોજો વધારી શકે છે. મીઠાઈઓ, સોડા અને પ્રોસેસ્ડ જ્યુસનું સેવન ટાળો.
• વધુ પડતી ચરબીવાળો ખોરાક: તળેલો અને વધુ ચરબીવાળો ખોરાક પણ સોજો વધારી શકે છે.
• આલ્કોહોલ (Alcohol): આલ્કોહોલ સોજો વધારી શકે છે અને શરીરની કુદરતી રીતે સાજા થવાની પ્રક્રિયામાં દખલ કરી શકે છે. ઈજા દરમિયાન આલ્કોહોલનું સેવન ટાળવું જોઈએ.
• વધુ કેફીન (Caffeine): વધુ પડતી ચા અને કોફી જેવા કેફીનયુક્ત પીણાં શરીરને ડિહાઇડ્રેટ કરી શકે છે, જે પુનઃપ્રાપ્તિ પ્રક્રિયાને ધીમી કરી શકે છે.

મચકોડ માટે ઘરેલું ઉપચાર

મચકોડ માટે કેટલાક ઘરેલું ઉપચાર હળવા અને મધ્યમ લક્ષણોને રાહત આપવામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે. જો કે, જો દુખાવો તીવ્ર હોય, સોજો વધારે હોય અથવા હલનચલનમાં ખૂબ જ મુશ્કેલી હોય, તો ડૉક્ટરની સલાહ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે. અહીં કેટલાક ઘરેલું ઉપચાર આપ્યા છે:

• બરફનો શેક (Ice Pack): મચકોડ થયા પછી તરત જ ઈજા પામેલા વિસ્તાર પર બરફ લગાવો. બરફ સોજો અને દુખાવો ઘટાડવામાં મદદ કરે છે. એક કપડામાં બરફના ટુકડા મૂકીને દિવસમાં 4-5 વખત 15-20 મિનિટ માટે શેક કરો. બરફને સીધો ત્વચા પર ન લગાવો.
• ગરમ શેક (Warm Compress): સોજો થોડો ઓછો થયા પછી, તમે ગરમ શેક કરી શકો છો. ગરમ શેક સ્નાયુઓને આરામ આપે છે અને રક્ત પરિભ્રમણને સુધારે છે, જે સાજા થવાની પ્રક્રિયાને વેગ આપી શકે છે. દિવસમાં 2-3 વખત 15-20 મિનિટ માટે હળવો ગરમ શેક કરો.
• હળવા હાથે માલિશ (Gentle Massage): દુખાવો ઓછો થયા પછી, તમે આસપાસના વિસ્તારમાં હળવા હાથે માલિશ કરી શકો છો. માલિશ રક્ત પરિભ્રમણને સુધારે છે અને સ્નાયુઓની જકડને ઓછી કરવામાં મદદ કરે છે. જો કે, સીધો ઈજા પામેલા વિસ્તાર પર માલિશ કરવાનું ટાળો.
• હળવી કસરતો (Light Exercises): જ્યારે દુખાવો ઓછો થાય ત્યારે હળવી હલનચલનની કસરતો શરૂ કરો. આ સાંધાને જકડતો અટકાવે છે અને હલનચલનની શ્રેણીને જાળવવામાં મદદ કરે છે. ડૉક્ટર અથવા ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ તમને યોગ્ય કસરતો બતાવી શકે છે.
• હળદર (Turmeric): હળદરમાં એન્ટિ-ઇન્ફ્લેમેટરી ગુણ હોય છે, જે સોજો અને દુખાવો ઘટાડવામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે. તમે હળદરવાળું દૂધ પી શકો છો અથવા હળદરની પેસ્ટ બનાવીને અસરગ્રસ્ત વિસ્તાર પર લગાવી શકો છો.
• એલોવેરા (Aloe Vera): એલોવેરામાં પણ એન્ટિ-ઇન્ફ્લેમેટરી અને ઠંડકના ગુણ હોય છે, જે સોજો અને દુખાવો ઘટાડવામાં મદદ કરી શકે છે. તમે તાજા એલોવેરા જેલને અસરગ્રસ્ત વિસ્તાર પર લગાવી શકો છો.
• મેથી (Fenugreek): મેથીના દાણાને ગરમ કરીને પોટલી બનાવીને શેક કરવાથી દુખાવામાં રાહત મળી શકે છે.
• સરસવનું તેલ (Mustard Oil): સરસવના તેલને હળવું ગરમ કરીને તેમાં લસણની કળી નાખીને માલિશ કરવાથી દુખાવામાં રાહત મળી શકે છે.
• આરામ અને ઊંચાઈ (Rest and Elevation): R.I.C.E. પદ્ધતિનો આ ભાગ ઘરેલું ઉપચારમાં પણ એટલો જ મહત્વપૂર્ણ છે. ઈજા પામેલા અંગને આરામ આપો અને તેને હૃદયના સ્તરથી ઉપર રાખો જેથી સોજો ઓછો થાય.

મચકોડ ને કેવી રીતે અટકાવવું?

મચકોડને અટકાવવા માટે તમે નીચેના પગલાં લઈ શકો છો:

• યોગ્ય વોર્મ-અપ અને કૂલ-ડાઉન: કોઈપણ શારીરિક પ્રવૃત્તિ અથવા રમત શરૂ કરતા પહેલાં તમારા સ્નાયુઓને ગરમ કરવા માટે વોર્મ-અપ કસરતો કરો. તેવી જ રીતે, પ્રવૃત્તિ પછી તમારા સ્નાયુઓને હળવા કરવા માટે કૂલ-ડાઉન કસરતો કરો. આ સ્નાયુઓને અચાનક તાણથી બચાવવામાં મદદ કરે છે.
• નિયમિત કસરત: નિયમિત કસરત તમારા સ્નાયુઓ અને અસ્થિબંધનને મજબૂત બનાવે છે, જે સાંધાઓને વધુ સ્થિરતા આપે છે અને મચકોડનું જોખમ ઘટાડે છે.
• યોગ્ય ટેકનિકનો ઉપયોગ: દોડતી વખતે, કૂદતી વખતે અથવા વજન ઉપાડતી વખતે યોગ્ય ટેકનિકનો ઉપયોગ કરો. ખોટી ટેકનિક સાંધાઓ પર વધુ તાણ લાવી શકે છે. જો તમને ખાતરી ન હોય તો કોઈ કોચ અથવા ટ્રેનર પાસેથી માર્ગદર્શન મેળવો.
• સંતુલિત આહાર: તમારા આહારમાં પૂરતા પ્રમાણમાં પ્રોટીન, કેલ્શિયમ અને વિટામિન ડીનો સમાવેશ કરો જેથી તમારા સ્નાયુઓ અને હાડકાં સ્વસ્થ રહે.
• યોગ્ય સાધનસામગ્રીનો ઉપયોગ: રમતગમત કરતી વખતે અથવા શારીરિક પ્રવૃત્તિઓમાં ભાગ લેતી વખતે યોગ્ય રક્ષણાત્મક સાધનો (જેમ કે એંકલ બ્રેસ, ની પેડ્સ) પહેરો. યોગ્ય ફૂટવેર પહેરવું પણ મહત્વપૂર્ણ છે જે સારી પકડ અને આધાર આપે.
• સપાટીનું ધ્યાન રાખો: અસમાન અથવા લપસણી સપાટી પર ચાલતી વખતે અથવા દોડતી વખતે સાવચેત રહો.
• થાક ટાળો: જ્યારે તમે થાકેલા હોવ ત્યારે વધુ પડતી શારીરિક પ્રવૃત્તિ કરવાનું ટાળો, કારણ કે થાક તમારા સ્નાયુઓના નિયંત્રણ અને સ્થિરતાને અસર કરી શકે છે.
• હાઇડ્રેટેડ રહો: પૂરતું પાણી પીવું તમારા સ્નાયુઓને લવચીક રાખવામાં મદદ કરે છે.
• અગાઉની ઈજાઓનું સંપૂર્ણ પુનર્વસન: જો તમને પહેલાં મચકોડ થયો હોય, તો ખાતરી કરો કે તે સંપૂર્ણપણે સાજો થઈ ગયો છે અને તમે ફરીથી પ્રવૃત્તિ શરૂ કરતા પહેલાં તમારા ડૉક્ટર અથવા ફિઝિયોથેરાપિસ્ટની સલાહ લો. અધૂરી સારવાર ફરીથી મચકોડ થવાનું જોખમ વધારે છે.
• શરીરને સાંભળો: જો તમને કોઈ દુખાવો અથવા અસ્વસ્થતા લાગે તો પ્રવૃત્તિ બંધ કરો અને આરામ કરો. તમારા શરીરને અવગણશો નહીં.
• સ્થિરતા અને સંતુલન કસરતો: સ્થિરતા અને સંતુલન સુધારતી કસરતો તમારા સાંધાઓને વધુ મજબૂત બનાવી શકે છે અને અચાનક થતા હલનચલન સામે રક્ષણ આપી શકે છે. યોગા અને તાઈ ચી જેવી પ્રવૃત્તિઓ મદદરૂપ થઈ શકે છે.

સારાંશ

મચકોડ એટલે સાંધાના અસ્થિબંધનમાં ખેંચાણ કે ફાટવું. તેના લક્ષણોમાં દુખાવો, સોજો, ઉઝરડો અને હલનચલનમાં તકલીફનો સમાવેશ થાય છે. જોખમ રમતવીરો, અયોગ્ય તાલીમવાળા અને અગાઉ મચકોડ થયેલા લોકોને વધુ હોય છે.

નિદાન શારીરિક તપાસથી થાય છે, જરૂર પડે તો એક્સ-રે કે એમઆરઆઈ કરાય છે. સારવારમાં આરામ, બરફ, દબાણ અને ઊંચાઈ (R.I.C.E.) મુખ્ય છે. ઘરેલું ઉપચારમાં શેક અને હળવી માલિશ મદદરૂપ થઈ શકે છે. તેને અટકાવવા માટે વોર્મ-અપ, યોગ્ય ટેકનિક અને રક્ષણાત્મક સાધનો જરૂરી છે.