સોજો-મૂઢમાર
સોજો અને મૂઢમાર: કારણો, લક્ષણો અને ઉપચાર
જ્યારે શરીરના કોઈ ભાગને ઈજા થાય છે, ત્યારે બે સામાન્ય સમસ્યાઓ ઊભરી આવે છે: સોજો અને મૂઢમાર. ભલે આ બંને એકબીજા સાથે સંકળાયેલા હોય, તેમ છતાં તે અલગ અલગ શારીરિક પ્રતિક્રિયાઓ છે. આ લેખમાં આપણે આ બંને વિશે વિગતવાર ચર્ચા કરીશું, તેના કારણો, લક્ષણો અને ઉપચાર પદ્ધતિઓ વિશે જાણીશું.
સોજો (Swelling / Edema)
સોજો એ શરીરના કોઈ ભાગમાં પ્રવાહી જમા થવાને કારણે થતો ફુગાવો છે. ઈજાના પ્રતિભાવ રૂપે, શરીર રક્તવાહિનીઓને પહોળી કરે છે જેથી રક્ષણાત્મક કોષો અને પ્રવાહી ઈજાગ્રસ્ત વિસ્તાર સુધી પહોંચી શકે. આનાથી સોજો આવે છે.
સોજો આવવાના કારણો:
- ઈજા: મચકોડ, ઉઝરડા, ફ્રેક્ચર, અથવા સીધો આઘાત સૌથી સામાન્ય કારણ છે.
- ચેપ (Infection): બેક્ટેરિયલ અથવા ફંગલ ચેપને કારણે સ્થાનિક સોજો અને લાલાશ આવી શકે છે.
- બળતરા (Inflammation): સંધિવા (આર્થરાઇટિસ) જેવી સ્થિતિમાં સાંધામાં સોજો આવે છે.
- એલર્જી: અમુક ખોરાક, દવાઓ, અથવા જંતુના કરડવાથી એલર્જીક પ્રતિક્રિયા સ્વરૂપે સોજો આવી શકે છે.
- પ્રવાહી જાળવણી (Fluid Retention): કિડની, હૃદય અથવા લીવરની સમસ્યાઓ, અથવા લાંબા સમય સુધી એક જ સ્થિતિમાં રહેવાથી શરીરમાં પ્રવાહી જમા થવાથી સામાન્ય સોજો આવી શકે છે.
- સર્જરી પછી: શસ્ત્રક્રિયા પછી પણ ઈજાગ્રસ્ત ભાગમાં સોજો સામાન્ય છે.
સોજાના લક્ષણો:
- ઈજાગ્રસ્ત ભાગ ફૂલી જાય છે અને સામાન્ય કરતાં મોટો લાગે છે.
- સ્પર્શ કરવાથી દુખાવો અથવા કોમળતા અનુભવાય છે.
- કેટલીકવાર ત્વચા ચમકદાર અથવા ખેંચાયેલી લાગે છે.
- જો આંગળીથી દબાવવામાં આવે, તો ખાડો પડી શકે છે (જેને pitting edema કહેવાય છે).
મૂઢમાર (Bruise / Contusion)
મૂઢમાર એ એક પ્રકારની ઈજા છે જે ત્યારે થાય છે જ્યારે ત્વચાની નીચેની નાની રક્તવાહિનીઓ ફાટી જાય છે, પરંતુ ત્વચા તૂટતી નથી. આના કારણે રક્ત આસપાસના પેશીઓમાં ફેલાય છે, જેના પરિણામે ત્વચા પર કાળો, વાદળી, લીલો અથવા પીળો ડાઘ દેખાય છે.
મૂઢમારના કારણો:
- આઘાત: પડી જવાથી, કોઈ વસ્તુ સાથે અથડાવાથી, અથવા સીધો ફટકો લાગવાથી મૂઢમાર થાય છે.
- રમતગમતની ઈજાઓ: રમતગમત દરમિયાન થતી અથડામણ અથવા પતન.
- અમુક દવાઓ: લોહી પાતળું કરતી દવાઓ (જેમ કે એસ્પિરિન, વોરફેરીન) લેતા લોકોમાં સરળતાથી મૂઢમાર થઈ શકે છે.
- વધતી ઉંમર: વૃદ્ધાવસ્થામાં ત્વચા પાતળી અને નાજુક બને છે, જેનાથી નાની ઈજાથી પણ મૂઢમાર થવાની શક્યતા વધી જાય છે.
- લોહી ગંઠાઈ જવાની સમસ્યાઓ: અમુક તબીબી પરિસ્થિતિઓ જેમાં લોહી ગંઠાઈ જવાની પ્રક્રિયા સામાન્ય ન હોય.
મૂઢમારના લક્ષણો:
- ઈજાગ્રસ્ત વિસ્તારમાં દુખાવો અથવા કોમળતા.
- ત્વચાના રંગમાં ફેરફાર: શરૂઆતમાં લાલ કે જાંબલી, પછી ધીમે ધીમે કાળો-વાદળી, અને પછી લીલો-પીળો થઈને આછો પડે છે.
- સામાન્ય રીતે ત્વચાની સપાટી પર ગાંઠ જેવું લાગતું નથી, જોકે ઊંડા મૂઢમારમાં સોજો સાથે આવી ગાંઠ બની શકે છે.
સોજો અને મૂઢમારનો ઉપચાર
મોટાભાગના હળવા સોજા અને મૂઢમાર ઘરેલુ ઉપચારથી ઠીક થઈ જાય છે. R.I.C.E. પદ્ધતિ બંને માટે અત્યંત અસરકારક છે:
- R – Rest (આરામ): ઈજાગ્રસ્ત ભાગને આરામ આપો. તેના પર વજન ન આપો અથવા તેને વધુ પડતો હલાવવાનું ટાળો.
- I – Ice (બરફ): સોજો અને દુખાવો ઘટાડવા માટે, બરફને કપડામાં વીંટાળીને ઈજાગ્રસ્ત ભાગ પર 15-20 મિનિટ માટે દર 2-3 કલાકે લગાવો. સીધો બરફ ત્વચા પર ન લગાવો. આનાથી રક્તવાહિનીઓ સંકોચાશે, રક્તસ્ત્રાવ ઘટશે અને સોજો ઓછો થશે.
- C – Compression (દબાણ): સોજાવાળા ભાગ પર હળવા હાથે ઇલાસ્ટિક બેન્ડેજ (elastic bandage) અથવા પાટો બાંધો. આનાથી પ્રવાહી જમા થતું અટકશે. પાટો ખૂબ ચુસ્ત ન બાંધવો જોઈએ, જેથી રક્ત પરિભ્રમણમાં અવરોધ ન આવે.
- E – Elevation (ઊંચાઈ): ઈજાગ્રસ્ત ભાગને હૃદયના સ્તરથી ઊંચો રાખો. ઉદાહરણ તરીકે, જો પગમાં ઈજા હોય તો સુતી વખતે પગ નીચે ઓશીકા મૂકો. આનાથી ગુરુત્વાકર્ષણના કારણે પ્રવાહી જમા થતું અટકશે અને સોજો ઘટશે.
અન્ય ઉપાયો:
- દુખાવા નિવારક દવાઓ: ઓવર-ધ-કાઉન્ટર દુખાવા નિવારક દવાઓ જેવી કે આઇબુપ્રોફેન (Ibuprofen) અથવા એસિટામિનોફેન (Acetaminophen) દુખાવો અને સોજો ઘટાડવામાં મદદ કરી શકે છે.
- ગરમ શેક (મૂઢમાર માટે): મૂઢમારના 24-48 કલાક પછી (જ્યારે બરફ લગાવવાનું બંધ કરી દીધું હોય), ગરમ શેક લેવાથી રક્ત પરિભ્રમણ સુધરે છે અને જામી ગયેલું લોહી ઝડપથી વિખેરાઈ જાય છે.
- આર્નીકા (Arnica): આર્નીકા મોન્ટાના નામની વનસ્પતિમાંથી બનેલી ક્રીમ અથવા જેલ મૂઢમાર અને સોજા પર લગાવવાથી રાહત મળી શકે છે.
ક્યારે ડોક્ટરનો સંપર્ક કરવો?
મોટાભાગના સોજા અને મૂઢમાર જાતે જ ઠીક થઈ જાય છે, પરંતુ જો નીચેની પરિસ્થિતિઓ હોય તો તાત્કાલિક ડોક્ટરનો સંપર્ક કરવો જોઈએ:
- સોજો અને મૂઢમાર ખૂબ જ ગંભીર હોય અથવા તેનો વ્યાપ ઝડપથી વધતો હોય.
- તીવ્ર દુખાવો હોય જે સહન ન થતો હોય અથવા ઘરેલું ઉપચારોથી રાહત ન મળે.
- ઈજાગ્રસ્ત ભાગમાં હલનચલન કરવામાં સંપૂર્ણપણે અક્ષમતા હોય (હાડકું તૂટવાની શક્યતા).
- સોજા કે મૂઢમાર સાથે તાવ, ચેપના લક્ષણો (લાલાશ, પરુ), અથવા ગરમી હોય.
- માથા પર કે ગરદન પર ગંભીર મૂઢમાર હોય.
- વારંવાર કોઈ કારણ વગર મૂઢમાર થતા હોય, જે લોહી ગંઠાઈ જવાની સમસ્યાનો સંકેત હોઈ શકે છે.
- તમારી દવાઓ બદલ્યા પછી અસામાન્ય રીતે મૂઢમાર દેખાતા હોય.
આશા છે કે આ માહિતી સોજો અને મૂઢમારને સમજવામાં અને તેના યોગ્ય ઉપચારમાં મદદરૂપ થશે. તમારી સલામતી માટે, કોઈપણ ગંભીર ઈજા કે લક્ષણો માટે હંમેશા તબીબી સલાહ લેવી શ્રેષ્ઠ છે.
