ઘુટણ નો ઘસારો

આ સ્થિતિમાં ઘૂંટણના સાંધામાં રહેલી કાર્ટિલેજ (Cartilage) ધીમે ધીમે ઘસાઈ જાય છે. કાર્ટિલેજ એ એક સ્થિતિસ્થાપક, રબર જેવી પેશી છે જે હાડકાના છેડાને ઢાંકીને રાખે છે અને સાંધાને સરળતાથી હલનચલન કરવામાં મદદ કરે છે. જ્યારે આ કાર્ટિલેજ ઘસાઈ જાય છે, ત્યારે હાડકા એકબીજા સાથે ઘસાવવા માંડે છે, જેના કારણે દુખાવો, જડતા, સોજો અને હલનચલનમાં મુશ્કેલી થાય છે.

ભલે OA શરીરના કોઈપણ સાંધાને અસર કરી શકે, પરંતુ ઘૂંટણ તેના મોટા વજન અને વારંવાર ઉપયોગને કારણે સૌથી વધુ અસરગ્રસ્ત થાય છે.

ઘૂંટણના ઘસારાના કારણો

ઘૂંટણનો ઘસારો એક જ કારણથી થતો નથી, પરંતુ ઘણા પરિબળોના સંયોજનને કારણે થાય છે. મુખ્ય કારણો નીચે મુજબ છે:

• વૃદ્ધાવસ્થા: ઘૂંટણનો ઘસારો એ વૃદ્ધાવસ્થા સાથે સંકળાયેલી સૌથી સામાન્ય સમસ્યા છે. જેમ જેમ ઉંમર વધે છે તેમ તેમ કાર્ટિલેજ કુદરતી રીતે ઘસાવા માંડે છે અને તેની રિપેર કરવાની ક્ષમતા ઘટે છે.
• અતિશય વજન (સ્થૂળતા): શરીરનું વધુ પડતું વજન ઘૂંટણના સાંધા પર અતિશય દબાણ લાવે છે, જેનાથી કાર્ટિલેજ પર ઘસારો ઝડપથી થાય છે. દરેક કિલો વજન વધવાથી ઘૂંટણ પર ૪ કિલો જેટલો ભાર વધે છે.
• વારસાગત પરિબળો (Genetics): જો તમારા પરિવારમાં કોઈને ઘૂંટણનો ઘસારો હોય, તો તમને પણ થવાની શક્યતા વધી જાય છે.
• લિંગ (Gender): ૫૦ વર્ષથી વધુ ઉંમરની સ્ત્રીઓમાં પુરુષો કરતાં ઘૂંટણનો ઘસારો થવાની શક્યતા વધુ હોય છે.
• અન્ય રોગો: કેટલાક રોગો, જેમ કે ડાયાબિટીસ, રુમેટોઇડ આર્થરાઈટિસ, ગાઉટ, કે હોર્મોનલ ડિસઓર્ડર, ઘૂંટણના ઘસારાનું જોખમ વધારી શકે છે.
• સાંધાની ખોટી ગોઠવણી (Malalignment): જો પગ કે ઘૂંટણની રચના કુદરતી રીતે ખોટી રીતે ગોઠવાયેલી હોય (જેમ કે ધનુષ્ય આકારના પગ – bowed legs કે નોક-નીઝ – knock-knees), તો સાંધા પર અસમાન દબાણ આવે છે, જે ઘસારાનું કારણ બની શકે છે.

ઘૂંટણના ઘસારાના લક્ષણો

ઘૂંટણના ઘસારાના લક્ષણો ધીમે ધીમે વિકસે છે અને સમય જતાં બગડે છે. સામાન્ય લક્ષણોમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• દુખાવો: આ સૌથી સામાન્ય લક્ષણ છે. દુખાવો સામાન્ય રીતે પ્રવૃત્તિ સાથે વધે છે અને આરામથી ઓછો થાય છે. સવારે અથવા લાંબા સમય સુધી બેઠા પછી દુખાવો વધુ તીવ્ર હોઈ શકે છે.
• જડતા (Stiffness): ખાસ કરીને સવારે ઉઠ્યા પછી અથવા લાંબા સમય સુધી આરામ કર્યા પછી ઘૂંટણમાં કડકતા અનુભવાય છે. આ જડતા ૩૦ મિનિટથી ઓછી હોય છે અને થોડી હલનચલન પછી સુધરે છે.
• સોજો: ઘૂંટણની આસપાસ પ્રવાહી જમા થવાને કારણે સોજો આવી શકે છે.
• ચૂંટીઓ કે કરચરાટનો અવાજ (Crepitus): ઘૂંટણને વાળતી કે સીધી કરતી વખતે ક્રેકલિંગ, પોપિંગ, કે ગ્રાઇન્ડિંગ અવાજ આવી શકે છે. આ હાડકાના એકબીજા સાથે ઘસાવાને કારણે થાય છે.
• હલનચલનમાં ઘટાડો: ઘૂંટણ સંપૂર્ણપણે વાળવામાં કે સીધું કરવામાં મુશ્કેલી પડે છે, જેનાથી ચાલવું, સીડી ચડવી, કે ઊભા થવું મુશ્કેલ બની જાય છે.
• નબળાઈ: ઘૂંટણની આસપાસના સ્નાયુઓ નબળા પડી શકે છે.
• ખોડંગાપણું (Limping): દુખાવાને કારણે ચાલતી વખતે લંગડાપણું આવી શકે છે.

ઘૂંટણના ઘસારાનું નિદાન

ડોક્ટર ઘૂંટણના ઘસારાનું નિદાન કરવા માટે નીચેની પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરી શકે છે:

• તબીબી ઇતિહાસ અને શારીરિક તપાસ: ડોક્ટર તમારા લક્ષણો, તબીબી ઇતિહાસ વિશે પૂછપરછ કરશે અને ઘૂંટણની તપાસ કરશે. તેઓ ઘૂંટણની ગતિ, કોમળતા, સોજો, અને કોઈપણ અવાજનું મૂલ્યાંકન કરશે.
• એક્સ-રે (X-ray): એક્સ-રે એ ઘૂંટણના ઘસારાના નિદાન માટે સૌથી મહત્વપૂર્ણ પરીક્ષણ છે. તે કાર્ટિલેજ ઘસાવાને કારણે હાડકા વચ્ચેની જગ્યા ઓછી થવી, હાડકાના સ્પર્સ (osteophytes) અને અન્ય હાડકાના ફેરફારો દર્શાવી શકે છે.
• એમઆરઆઈ (MRI): જો ડોક્ટરને કાર્ટિલેજ, અસ્થિબંધ કે મેનિસ્કસને નુકસાનની વધુ વિગતવાર છબીઓ જોવી હોય તો MRI કરાવવાની સલાહ આપી શકે છે.
• રક્ત પરીક્ષણો: રક્ત પરીક્ષણો સામાન્ય રીતે ઘસારો નક્કી કરવા માટે સીધા ઉપયોગી નથી, પરંતુ તે રુમેટોઇડ આર્થરાઈટિસ કે ગાઉટ જેવા અન્ય પ્રકારના આર્થરાઈટિસને નકારી કાઢવા માટે મદદ કરી શકે છે.

ઘૂંટણના ઘસારાની સારવાર

ઘૂંટણના ઘસારાની કોઈ સંપૂર્ણ સારવાર નથી, પરંતુ તેના લક્ષણોને નિયંત્રિત કરવા અને રોગની પ્રગતિને ધીમી કરવા માટે વિવિધ સારવાર પદ્ધતિઓ ઉપલબ્ધ છે. સારવારનો હેતુ દુખાવો ઘટાડવો, હલનચલન સુધારવું અને જીવનની ગુણવત્તામાં સુધારો કરવો છે.

૧. બિન-શસ્ત્રક્રિયા સારવાર (Non-Surgical Treatments):

• જીવનશૈલીમાં ફેરફાર:
  • વજન ઘટાડવું: વજન ઘટાડવાથી ઘૂંટણ પરનો ભાર નોંધપાત્ર રીતે ઓછો થાય છે અને દુખાવો ઘટે છે.
  • નિયમિત વ્યાયામ: હળવો અને ઓછી અસરવાળો વ્યાયામ, જેમ કે ચાલવું, સ્વિમિંગ, સાયકલિંગ, અને યોગ, ઘૂંટણની આસપાસના સ્નાયુઓને મજબૂત બનાવે છે, સાંધાની લવચીકતા સુધારે છે અને દુખાવો ઘટાડે છે.
• દવાઓ (Medications):
  • પેઇનકિલર્સ: પેરાસિટામોલ (Paracetamol) જેવા સામાન્ય દુખાવા નિવારક.
  • નોન-સ્ટીરોઈડલ એન્ટી-ઈન્ફ્લેમેટરી દવાઓ (NSAIDs): આઇબુપ્રોફેન (Ibuprofen) કે નેપ્રોક્સેન (Naproxen) જેવી દવાઓ દુખાવો અને સોજો બંને ઘટાડે છે.
  • ટોપિકલ ક્રીમ/જેલ: દુખાવાવાળા વિસ્તાર પર લગાવવામાં આવતી ક્રીમ કે જેલ.
• ઇન્જેક્શન (Injections):
  • કોર્ટીકોસ્ટીરોઈડ્સ ઇન્જેક્શન: ઘૂંટણના સાંધામાં સીધું ઇન્જેક્શન આપવાથી તીવ્ર દુખાવો અને સોજો ઝડપથી ઘટાડી શકાય છે. જોકે, તેની અસર ટૂંકા ગાળાની હોય છે અને વારંવાર આપી શકાતા નથી.
  • પ્લેટલેટ-રીચ પ્લાઝ્મા (PRP) અને સ્ટેમ સેલ થેરાપી: આ નવીન સારવારો હજુ સંશોધનના તબક્કામાં છે, પરંતુ તેમાં ક્ષતિગ્રસ્ત કાર્ટિલેજને રિપેર કરવાની સંભવિતતા જોવા મળે છે.
• આધાર ઉપકરણો (Supportive Devices): ઘૂંટણની બ્રેસ (brace) પહેરવાથી ઘૂંટણ પરનો ભાર ઘટાડી શકાય છે. વૉકિંગ સ્ટિક કે વોકરનો ઉપયોગ કરવાથી પણ ચાલવામાં મદદ મળી શકે છે.
• ગરમ/ઠંડો શેક: દુખાવા અને જડતા માટે ગરમ શેક અને સોજા માટે ઠંડો શેક ઉપયોગી થઈ શકે છે.

૨. શસ્ત્રક્રિયા સારવાર (Surgical Treatments):

• આર્થ્રોસ્કોપી (Arthroscopy): આ એક ન્યૂનતમ આક્રમક શસ્ત્રક્રિયા છે જેમાં ઘૂંટણમાં નાના કટ કરીને કેમેરા અને નાના સાધનો દાખલ કરવામાં આવે છે. આમાં કાર્ટિલેજના ઢીલા ટુકડા દૂર કરવા, મેનિસ્કસ રિપેર કરવા, કે સાંધાને સાફ કરવાનું કામ કરી શકાય છે. જોકે, આ ઘસારાને સંપૂર્ણપણે મટાડતી નથી.
• ઓસ્ટિઓટોમી (Osteotomy): આ શસ્ત્રક્રિયામાં ઘૂંટણની આસપાસના હાડકાને કાપીને તેને ફરીથી ગોઠવવામાં આવે છે જેથી સાંધા પરનો ભાર સમાનરૂપે વહેંચાઈ જાય. આ સામાન્ય રીતે યુવાન દર્દીઓમાં કરવામાં આવે છે જેમને ઘસારાની શરૂઆત હોય.
• પાર્શિયલ ની રિપ્લેસમેન્ટ (Partial Knee Replacement / Unicompartmental Knee Arthroplasty): જો ઘૂંટણનો ઘસારો ફક્ત એક જ ભાગમાં હોય, તો ક્ષતિગ્રસ્ત ભાગને બદલીને કૃત્રિમ ભાગ લગાવવામાં આવે છે.
• ટોટલ ની રિપ્લેસમેન્ટ (Total Knee Replacement / Total Knee Arthroplasty – TKA): આ સૌથી સામાન્ય અને અસરકારક શસ્ત્રક્રિયા છે જેમાં ઘૂંટણના ક્ષતિગ્રસ્ત સાંધાના સમગ્ર ભાગને ધાતુ અને પ્લાસ્ટિકના કૃત્રિમ સાંધા વડે બદલવામાં આવે છે. આ શસ્ત્રક્રિયા ગંભીર ઘસારાવાળા દર્દીઓમાં દુખાવો દૂર કરવા અને કાર્યક્ષમતા સુધારવા માટે ખૂબ જ સફળ છે.

નિવારણ

ઘૂંટણના ઘસારાને સંપૂર્ણપણે અટકાવવું શક્ય ન હોઈ શકે, પરંતુ કેટલાક પગલાં લઈને તેનું જોખમ ઘટાડી શકાય છે અને તેની પ્રગતિને ધીમી કરી શકાય છે:

• સ્વસ્થ વજન જાળવો.
• નિયમિત વ્યાયામ કરો: ખાસ કરીને પગના સ્નાયુઓને મજબૂત બનાવતી કસરતો.
• ઈજાથી બચો: રમતો રમતી વખતે યોગ્ય ટેકનિક અને સલામતી સાધનોનો ઉપયોગ કરો.
• યોગ્ય ફૂટવેર પહેરો: જે પગને યોગ્ય ટેકો આપે.
• શરીરની સ્થિતિનું ધ્યાન રાખો: વજન ઉપાડતી વખતે અને હલનચલન કરતી વખતે યોગ્ય મુદ્રા જાળવો.

ઘૂંટણનો ઘસારો એક પ્રગતિશીલ રોગ છે, પરંતુ યોગ્ય વ્યવસ્થાપન અને સારવાર દ્વારા તેના લક્ષણોને નિયંત્રિત કરી શકાય છે અને જીવનની ગુણવત્તામાં સુધારો કરી શકાય છે. જો તમને ઘૂંટણના ઘસારાના લક્ષણો અનુભવાય, તો યોગ્ય નિદાન અને સારવાર યોજના માટે ડોક્ટરની સલાહ લેવી ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.