ટ્યુબરક્યુલોસિસ (TB)

ટ્યુબરક્યુલોસિસ શું છે?

ટ્યુબરક્યુલોસિસ (ક્ષય રોગ), જેને સામાન્ય રીતે ટીબી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તે એક ચેપી રોગ છે જે માયકોબેક્ટેરિયમ ટ્યુબરક્યુલોસિસ નામના બેક્ટેરિયાથી થાય છે. ટીબી સામાન્ય રીતે ફેફસાંને અસર કરે છે, પરંતુ તે શરીરના અન્ય ભાગોને પણ અસર કરી શકે છે, જેમ કે મગજ, લસિકા ગાંઠો, કિડની, હાડકાં અને સાંધા.

ટીબી બે રીતે થઈ શકે છે:

• સુષુપ્ત ટીબી (Latent TB): આ સ્થિતિમાં, વ્યક્તિના શરીરમાં ટીબીના બેક્ટેરિયા હોય છે, પરંતુ તેઓ સક્રિય હોતા નથી અને કોઈ લક્ષણો દેખાતા નથી. સુષુપ્ત ટીબી ધરાવતી વ્યક્તિ અન્ય લોકોને ચેપ ફેલાવી શકતી નથી. જો કે, જો તેમની રોગપ્રતિકારક શક્તિ નબળી પડે તો આ બેક્ટેરિયા સક્રિય થઈ શકે છે અને સક્રિય ટીબીમાં પરિણમી શકે છે.
• સક્રિય ટીબી (Active TB): આ સ્થિતિમાં, બેક્ટેરિયા સક્રિય હોય છે અને ગુણાકાર કરે છે, જેના કારણે વ્યક્તિ બીમાર પડે છે અને અન્ય લોકોને પણ ચેપ ફેલાવી શકે છે.

સક્રિય ટીબીના સામાન્ય લક્ષણોમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• ત્રણ અઠવાડિયાં કે તેથી વધુ સમય સુધી ચાલતી ખાંસી
• છાતીમાં દુખાવો
• ખૂંખાર અથવા લોહી સાથેની ખાંસી
• નબળાઈ અથવા થાક
• વજન ઘટવું
• ભૂખ ન લાગવી
• ઠંડી લાગવી
• તાવ
• રાત્રે પરસેવો થવો

જો ટીબી શરીરના અન્ય ભાગોમાં ફેલાય છે, તો અન્ય લક્ષણો પણ દેખાઈ શકે છે જે તે ચોક્કસ અંગ સાથે સંબંધિત હોય છે.

ટીબી હવા દ્વારા ફેલાય છે જ્યારે સક્રિય ટીબી ધરાવતી વ્યક્તિ ખાંસી, છીંક અથવા બોલે છે ત્યારે નાના ટીપાં હવામાં ભળે છે જેમાં બેક્ટેરિયા હોય છે. જો કોઈ અન્ય વ્યક્તિ આ ટીપાંને શ્વાસમાં લે છે, તો તેઓ પણ ચેપ લાગી શકે છે.

ટીબીનો ઇલાજ એન્ટિબાયોટિક્સ દ્વારા શક્ય છે. સુષુપ્ત ટીબીની સારવાર સક્રિય ટીબી થવાની શક્યતાને ઘટાડવા માટે કરવામાં આવે છે, જ્યારે સક્રિય ટીબીની સારવાર રોગને મટાડવા અને ચેપને ફેલાતો અટકાવવા માટે કરવામાં આવે છે. સક્રિય ટીબીની સારવારમાં સામાન્ય રીતે ઘણા એન્ટિબાયોટિક્સનો ઉપયોગ છ થી નવ મહિના સુધી કરવામાં આવે છે. ડૉક્ટરની સલાહ મુજબ દવાઓનો સંપૂર્ણ કોર્સ પૂરો કરવો ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે, ભલે લક્ષણોમાં સુધારો જણાય. અધૂરી સારવારથી દવા-પ્રતિરોધક ટીબી થવાનું જોખમ વધી શકે છે, જેની સારવાર કરવી વધુ મુશ્કેલ છે.

જો તમને ટીબીના લક્ષણો જણાય અથવા તમે ટીબી ધરાવતી વ્યક્તિના સંપર્કમાં આવ્યા હોવ, તો તમારે તાત્કાલિક ડૉક્ટરની સલાહ લેવી જોઈએ. વહેલું નિદાન અને યોગ્ય સારવાર ટીબીને નિયંત્રિ

ટ્યુબરક્યુલોસિસ નાં કારણો શું છે?

ટ્યુબરક્યુલોસિસ (ટીબી) નું મુખ્ય કારણ માયકોબેક્ટેરિયમ ટ્યુબરક્યુલોસિસ (Mycobacterium tuberculosis) નામના બેક્ટેરિયા છે. આ બેક્ટેરિયા હવા દ્વારા એક વ્યક્તિથી બીજી વ્યક્તિમાં ફેલાય છે. જ્યારે સક્રિય ટીબી રોગ ધરાવતી વ્યક્તિ ખાંસી, છીંક, બોલે છે અથવા ગાય છે, ત્યારે તેઓ હવામાં નાના ટીપાં છોડે છે જેમાં ટીબીના બેક્ટેરિયા હોય છે. જો કોઈ અન્ય વ્યક્તિ આ ટીપાંને શ્વાસમાં લે છે, તો તેઓ ટીબીથી સંક્રમિત થઈ શકે છે.

ટીબી ફેલાવવા માટે નીચેના પરિબળો જવાબદાર હોઈ શકે છે:

• સક્રિય ટીબી ધરાવતી વ્યક્તિના સંપર્કમાં આવવું: જે લોકો સક્રિય ટીબી રોગ ધરાવતા વ્યક્તિ સાથે લાંબા સમય સુધી નજીકના સંપર્કમાં રહે છે, જેમ કે પરિવારના સભ્યો અથવા સહકાર્યકરો, તેમને ચેપ લાગવાનું જોખમ વધારે હોય છે.
• નબળી રોગપ્રતિકારક શક્તિ: જે લોકોની રોગપ્રતિકારક શક્તિ નબળી હોય છે, જેમ કે એચઆઇવી/એઇડ્સ ધરાવતા લોકો, કુપોષણવાળા લોકો, ડાયાબિટીસના દર્દીઓ અને અમુક દવાઓ લેતા લોકો, તેમને ટીબી થવાનું જોખમ વધારે હોય છે. તેમની રોગપ્રતિકારક શક્તિ બેક્ટેરિયાને નિયંત્રિત કરવામાં સક્ષમ હોતી નથી, જેના કારણે સુષુપ્ત ટીબી સક્રિય ટીબીમાં ફેરવાઈ શકે છે.
• ભીડભાડવાળી અને અપૂરતી વેન્ટિલેશનવાળી જગ્યાઓ: જે જગ્યાઓ પર ઘણા લોકો એકસાથે રહેતા હોય છે અને જ્યાં હવાની અવરજવર ઓછી હોય છે, જેમ કે જેલો, બેઘર આશ્રયસ્થાનો અને અમુક આરોગ્ય સંભાળ સુવિધાઓ, ત્યાં ટીબી ફેલાવાનું જોખમ વધારે હોય છે.
• ટીબી સામાન્ય હોય તેવા દેશોમાં મુસાફરી અથવા જન્મ: જે લોકો એવા દેશોમાં જન્મ્યા છે અથવા વારંવાર મુસાફરી કરે છે જ્યાં ટીબી સામાન્ય છે, જેમ કે એશિયા, આફ્રિકા અને લેટિન અમેરિકાના કેટલાક દેશો, તેમને ટીબીથી સંક્રમિત થવાનું જોખમ વધારે હોય છે.
• અમુક તબીબી પરિસ્થિતિઓ: અમુક તબીબી પરિસ્થિતિઓ, જેમ કે કિડનીની ગંભીર બીમારી, અમુક પ્રકારના કેન્સર અને સિલિકોસિસ (silicosis) રોગપ્રતિકારક શક્તિને નબળી પાડી શકે છે અને ટીબીનું જોખમ વધારી શકે છે.
• જીવનશૈલીના પરિબળો: ધૂમ્રપાન, મદ્યપાન અને નશીલા પદાર્થોનો ઉપયોગ પણ રોગપ્રતિકારક શક્તિને નબળી પાડી શકે છે અને ટીબીનું જોખમ વધારી શકે છે.

એ નોંધવું અગત્યનું છે કે ટીબી હાથ મિલાવવાથી, ખોરાક કે પીણાં વહેંચવાથી, બેડ લેનિન અથવા ટોઇલેટ સીટને સ્પર્શવાથી, ટૂથબ્રશ વહેંચવાથી અથવા ચુંબન કરવાથી ફેલાતો નથી. તે ફક્ત હવા દ્વારા ફેલાય છે જ્યારે સક્રિય ટીબી ધરાવતી વ્યક્તિ તેના ફેફસાં અથવા ગળામાંથી બેક્ટેરિયાને હવામાં છોડે છે.

ટ્યુબરક્યુલોસિસ નાં ચિહ્નો અને લક્ષણો શું છે?

ટ્યુબરક્યુલોસિસ (ટીબી) નાં ચિહ્નો અને લક્ષણો બે પ્રકારના હોઈ શકે છે, જે સુષુપ્ત ટીબી (Latent TB) અને સક્રિય ટીબી (Active TB) પર આધાર રાખે છે:

સુષુપ્ત ટીબી (Latent TB):

• સુષુપ્ત ટીબી ધરાવતા લોકોમાં કોઈ ચિહ્નો કે લક્ષણો જોવા મળતા નથી.
• તેઓ બીમાર અનુભવતા નથી.
• તેઓ અન્ય લોકોને ટીબીનો ચેપ ફેલાવી શકતા નથી.
• સુષુપ્ત ટીબી ફક્ત ત્વચા પરીક્ષણ અથવા રક્ત પરીક્ષણ દ્વારા જ જાણી શકાય છે.

જો કે, સુષુપ્ત ટીબી ધરાવતા લોકોમાં ભવિષ્યમાં સક્રિય ટીબી થવાનું જોખમ રહેલું છે, ખાસ કરીને જો તેમની રોગપ્રતિકારક શક્તિ નબળી પડે તો.

સક્રિય ટીબી (Active TB):

સક્રિય ટીબીના ચિહ્નો અને લક્ષણો શરીરના કયા ભાગને અસર કરે છે તેના પર આધાર રાખે છે. જો કે, સામાન્ય લક્ષણોમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• સામાન્ય લક્ષણો:
  • ત્રણ અઠવાડિયાં કે તેથી વધુ સમય સુધી ચાલતી ખાંસી (સામાન્ય રીતે સૂકી હોય છે, પરંતુ સમય જતાં કફ નીકળી શકે છે)
  • થાક અથવા નબળાઈ લાગવી
  • અણધાર્યું વજન ઘટવું
  • ભૂખ ન લાગવી
  • ઠંડી લાગવી
  • તાવ (સામાન્ય રીતે ઓછો અને સાંજના સમયે વધુ હોય છે)
  • રાત્રે પરસેવો થવો
• ફેફસાંના ટીબીના લક્ષણો (પલ્મોનરી ટ્યુબરક્યુલોસિસ):
  • લાંબા સમય સુધી ચાલતી ખાંસી
  • ખૂંખાર (ગળફા) સાથેની ખાંસી
  • ખૂંખારમાં લોહી આવવું (હીમોપ્ટીસીસ)
  • છાતીમાં દુખાવો અથવા દબાણ
  • શ્વાસ લેવામાં તકલીફ
• શરીરના અન્ય ભાગોમાં ટીબીના લક્ષણો (એક્સ્ટ્રાપલ્મોનરી ટ્યુબરક્યુલોસિસ): ટીબી ફેફસાં સિવાય શરીરના અન્ય ભાગોને પણ અસર કરી શકે છે, જેમ કે લસિકા ગાંઠો, હાડકાં, સાંધા, મગજ, કિડની વગેરે. આ કિસ્સાઓમાં લક્ષણો અસરગ્રસ્ત અંગ પર આધાર રાખે છે:
  • લસિકા ગાંઠો: ગરદન, બગલ અથવા જંઘામૂળમાં સોજો આવવો (પીડારહિત હોઈ શકે છે).
  • હાડકાં અને સાંધા: હાડકાં અથવા સાંધામાં દુખાવો, જકડાઈ અને સોજો આવવો.
  • મગજ (મેનિન્જાઇટિસ): તીવ્ર માથાનો દુખાવો, ગરદનમાં જકડાઈ, તાવ, ઉલટી, પ્રકાશ પ્રત્યે સંવેદનશીલતા, માનસિક સ્થિતિમાં ફેરફાર.
  • કિડની: પીઠમાં દુખાવો, પેશાબમાં લોહી આવવું, વારંવાર પેશાબ આવવો.
  • પેટ (પેરીટોનાઇટિસ): પેટમાં દુખાવો, સોજો, પેટમાં પાણી ભરાવું (એસાઇટ્સ).

જો તમને આમાંથી કોઈ પણ ચિહ્નો અથવા લક્ષણો જણાય, તો તમારે તાત્કાલિક ડૉક્ટરની સલાહ લેવી જોઈએ. વહેલું નિદાન અને યોગ્ય સારવાર ટીબીને મટાડવામાં અને તેના ફેલાવાને રોકવામાં મદદ કરે છે.

ટ્યુબરક્યુલોસિસ નું જોખમ કોને વધારે છે?

ટ્યુબરક્યુલોસિસ (ટીબી) નું જોખમ અમુક ચોક્કસ પરિબળો ધરાવતા લોકોને વધારે હોય છે. આ પરિબળો વ્યક્તિની રોગપ્રતિકારક શક્તિને નબળી પાડી શકે છે અથવા ટીબીના બેક્ટેરિયાના સંપર્કમાં આવવાની શક્યતા વધારે છે. નીચે કેટલાક મુખ્ય જૂથો અને પરિસ્થિતિઓ જણાવેલ છે જેમાં ટીબીનું જોખમ વધારે હોય છે:

નબળી રોગપ્રતિકારક શક્તિ ધરાવતા લોકો:

• એચઆઇવી/એઇડ્સ (HIV/AIDS) ધરાવતા લોકો: એચઆઇવી રોગપ્રતિકારક શક્તિને ગંભીર રીતે નબળી પાડે છે, જેના કારણે સુષુપ્ત ટીબી સક્રિય ટીબીમાં ઝડપથી ફેરવાઈ શકે છે અને રોગ ગંભીર સ્વરૂપ ધારણ કરી શકે છે.
• કુપોષણવાળા લોકો: યોગ્ય પોષણના અભાવે શરીરની રોગો સામે લડવાની ક્ષમતા ઘટી જાય છે.
• ડાયાબિટીસ (મધુપ્રમેહ) ના દર્દીઓ: ડાયાબિટીસ રોગપ્રતિકારક કાર્યને અસર કરી શકે છે.
• કિડનીની ગંભીર બીમારી ધરાવતા લોકો: ક્રોનિક કિડની રોગ રોગપ્રતિકારક શક્તિને નબળી પાડી શકે છે.
• અમુક પ્રકારના કેન્સર ધરાવતા લોકો: ખાસ કરીને લિમ્ફોમા અને લ્યુકેમિયા જેવા કેન્સર રોગપ્રતિકારક શક્તિને અસર કરે છે.
• અંગ પ્રત્યારોપણ કરાવેલા લોકો: તેઓ રોગપ્રતિકારક શક્તિને દબાવતી દવાઓ લેતા હોવાથી ટીબીનું જોખમ વધારે હોય છે.
• અમુક દવાઓ લેતા લોકો: જેમ કે કોર્ટિકોસ્ટેરોઇડ્સ (corticosteroids) અને ટ્યુમર નેક્રોસિસ ફેક્ટર-આલ્ફા (TNF-alpha) ઇન્હિબિટર્સ (inhibitors) રોગપ્રતિકારક શક્તિને નબળી પાડી શકે છે.

ટીબીના બેક્ટેરિયાના સંપર્કમાં આવવાનું જોખમ ધરાવતા લોકો:

• સક્રિય ટીબી ધરાવતી વ્યક્તિના નજીકના સંપર્કમાં રહેતા લોકો: પરિવારના સભ્યો, સહકાર્યકરો અને મિત્રો જેઓ સક્રિય ટીબીના દર્દી સાથે લાંબા સમય સુધી નજીકના સંપર્કમાં રહે છે.
• ભીડભાડવાળી અને અપૂરતી વેન્ટિલેશનવાળી જગ્યાઓમાં રહેતા અથવા કામ કરતા લોકો: જેલો, બેઘર આશ્રયસ્થાનો, શરણાર્થી શિબિરો અને અમુક આરોગ્ય સંભાળ સુવિધાઓમાં ટીબી ફેલાવાનું જોખમ વધારે હોય છે.
• ટીબી સામાન્ય હોય તેવા દેશોમાં મુસાફરી કરનારા અથવા ત્યાં જન્મેલા લોકો: એશિયા, આફ્રિકા અને લેટિન અમેરિકાના કેટલાક દેશોમાં ટીબીનું પ્રમાણ વધારે છે.
• આરોગ્ય સંભાળ કાર્યકરો: જેઓ ટીબીના દર્દીઓની સંભાળ રાખે છે તેમને ચેપ લાગવાનું જોખમ વધારે હોય છે.

અન્ય પરિબળો:

• નાના બાળકો અને વૃદ્ધો: તેમની રોગપ્રતિકારક શક્તિ પુખ્ત વયના લોકો જેટલી મજબૂત ન હોઈ શકે.
• ધૂમ્રપાન કરનારા લોકો: ધૂમ્રપાન ફેફસાંને નુકસાન પહોંચાડે છે અને રોગપ્રતિકારક શક્તિને નબળી પાડે છે, જેનાથી ટીબીનું જોખમ વધે છે.
• નશીલા પદાર્થોનો ઉપયોગ કરનારા લોકો: નશીલા પદાર્થોનો ઉપયોગ શરીરની રોગપ્રતિકારક ક્ષમતાને ઘટાડી શકે છે.

જો તમે આમાંથી કોઈપણ જોખમી જૂથમાં આવતા હોવ, તો તમારે ટીબીથી બચવા માટે સાવચેતી રાખવી જોઈએ અને જો કોઈ લક્ષણો જણાય તો તાત્કાલિક ડૉક્ટરની સલાહ લેવી જોઈએ. સુષુપ્ત ટીબી ધરાવતા લોકો માટે નિવારક સારવાર પણ ઉપલબ્ધ છે જે સક્રિય ટીબી થવાની શક્યતાને ઘટાડી શકે છે.

ટ્યુબરક્યુલોસિસ સાથે કયા રોગો સંકળાયેલા છે?

ટ્યુબરક્યુલોસિસ (ટીબી) પોતે એક રોગ છે, પરંતુ તે શરીરના અન્ય ભાગોને અસર કરી શકે છે અને અમુક અન્ય રોગો અથવા પરિસ્થિતિઓ સાથે સંકળાયેલ હોઈ શકે છે. ટીબીના કારણે અથવા ટીબી સાથે સંકળાયેલા કેટલાક રોગો અને પરિસ્થિતિઓ નીચે મુજબ છે:

1. એચઆઇવી/એઇડ્સ (HIV/AIDS):

• એચઆઇવી રોગપ્રતિકારક શક્તિને નબળી પાડે છે, જેના કારણે ટીબી થવાનું જોખમ ખૂબ વધી જાય છે.
• એચઆઇવી ધરાવતા લોકોમાં સુષુપ્ત ટીબી સક્રિય ટીબીમાં ઝડપથી ફેરવાઈ શકે છે.
• ટીબી એચઆઇવી ધરાવતા લોકોમાં મૃત્યુનું એક મુખ્ય કારણ છે.

2. ડાયાબિટીસ (મધુપ્રમેહ):

• ડાયાબિટીસ ધરાવતા લોકોને ટીબી થવાનું જોખમ સામાન્ય લોકો કરતાં 2-3 ગણું વધારે હોય છે.
• ડાયાબિટીસ ટીબીની સારવારને વધુ જટિલ બનાવી શકે છે અને સારવારની સફળતાને ઘટાડી શકે છે.
• ટીબી ડાયાબિટીસના દર્દીઓમાં બ્લડ સુગરના સ્તરને નિયંત્રિત કરવામાં મુશ્કેલી ઊભી કરી શકે છે.

3. કિડનીની ગંભીર બીમારી:

• ક્રોનિક કિડની રોગ ધરાવતા લોકોમાં રોગપ્રતિકારક શક્તિ નબળી પડી શકે છે, જેના કારણે ટીબીનું જોખમ વધે છે.

4. કેન્સર:

• અમુક પ્રકારના કેન્સર, ખાસ કરીને લિમ્ફોમા અને લ્યુકેમિયા, રોગપ્રતિકારક શક્તિને નબળી પાડે છે અને ટીબીનું જોખમ વધારે છે.
• કેન્સરની સારવાર માટે વપરાતી કીમોથેરાપી પણ રોગપ્રતિકારક શક્તિને નબળી પાડી શકે છે.

5. કુપોષણ:

• યોગ્ય પોષણના અભાવે શરીરની રોગો સામે લડવાની ક્ષમતા ઘટી જાય છે, જેનાથી ટીબીનું જોખમ વધે છે.

6. સિલિકોસિસ:

• સિલિકોસિસ એક ફેફસાનો રોગ છે જે સિલિકાના કણોને શ્વાસમાં લેવાથી થાય છે. આ રોગ ટીબી થવાનું જોખમ વધારે છે.

7. અન્ય રોગપ્રતિકારક શક્તિને નબળી પાડતી પરિસ્થિતિઓ:

• અંગ પ્રત્યારોપણ કરાવેલા લોકો જે રોગપ્રતિકારક શક્તિને દબાવતી દવાઓ લેતા હોય છે.
• અમુક સ્વયંપ્રતિરક્ષા રોગો (autoimmune diseases) અને તેની સારવાર માટે વપરાતી દવાઓ.

8. ટીબીના કારણે થતી અન્ય પરિસ્થિતિઓ (જો ચેપ શરીરના અન્ય ભાગોમાં ફેલાય તો):

• મેનિન્જાઇટિસ (Meningitis): મગજ અને કરોડરજ્જુની આસપાસના આવરણોમાં સોજો.
• અસ્થિ અને સાંધાનો ટીબી (Bone and joint TB): હાડકાં અને સાંધામાં ચેપ, ખાસ કરીને કરોડરજ્જુમાં (પોટ્સ ડિસીઝ – Pott’s disease).
• લસિકા ગાંઠોનો ટીબી (Lymph node TB): લસિકા ગાંઠોમાં સોજો (સ્ક્રોફુલા – Scrofula).
• મૂત્રજનન માર્ગનો ટીબી (Genitourinary TB): કિડની, મૂત્રાશય અને પ્રજનન અંગોમાં ચેપ.
• પેરીટોનાઇટિસ (Peritonitis): પેટના અંદરના આવરણમાં સોજો.
• હૃદયાવરણનો ટીબી (Pericardial TB): હૃદયની આસપાસના આવરણમાં સોજો.
• મિલીયરી ટીબી (Miliary TB): જ્યારે ટીબી બેક્ટેરિયા લોહીના પ્રવાહ દ્વારા સમગ્ર શરીરમાં ફેલાય છે અને ઘણા અવયવોને અસર કરે છે.

એ નોંધવું અગત્યનું છે કે ટીબીની વહેલી તપાસ અને યોગ્ય સારવાર આ સંકળાયેલ રોગો અને પરિસ્થિતિઓના જોખમને ઘટાડી શકે છે અને દર્દીના સ્વાસ્થ્યને સુધારી શકે છે. જો તમને ટીબીના લક્ષણો જણાય અથવા તમે જોખમી જૂથમાં આવતા હોવ, તો તમારે તાત્કાલિક ડૉક્ટરની સલાહ લેવી જોઈએ.

ટ્યુબરક્યુલોસિસ નું નિદાન

ટ્યુબરક્યુલોસિસ (ટીબી) નું નિદાન કરવા માટે વિવિધ પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે, જેમાં તબીબી ઇતિહાસ, શારીરિક તપાસ અને અમુક ચોક્કસ પરીક્ષણોનો સમાવેશ થાય છે. નિદાનનો હેતુ એ નક્કી કરવાનો છે કે વ્યક્તિને સુષુપ્ત ટીબી (Latent TB) છે કે સક્રિય ટીબી (Active TB).

ટ્યુબરક્યુલોસિસના નિદાન માટે ઉપયોગમાં લેવાતી મુખ્ય પદ્ધતિઓ નીચે મુજબ છે:

1. તબીબી ઇતિહાસ અને શારીરિક તપાસ:

• ડૉક્ટર દર્દીના લક્ષણો, તબીબી ઇતિહાસ (અગાઉ કોઈ ટીબી થયો હતો કે કેમ, ટીબીના દર્દીના સંપર્કમાં આવ્યા હતા કે કેમ), જોખમી પરિબળો અને સામાન્ય સ્વાસ્થ્ય વિશે પૂછપરછ કરશે.
• શારીરિક તપાસમાં ડૉક્ટર ફેફસાં અને અન્ય સંબંધિત અંગોની તપાસ કરશે.

2. ટ્યુબરક્યુલિન ત્વચા પરીક્ષણ (Tuberculin Skin Test – TST) અથવા મેન્ટોક્સ પરીક્ષણ (Mantoux Test):

• આ પરીક્ષણનો ઉપયોગ સુષુપ્ત ટીબી ચેપ શોધવા માટે થાય છે.
• ટ્યુબરક્યુલિન નામનું થોડું પ્રવાહી ત્વચાની નીચે ઇન્જેક્ટ કરવામાં આવે છે (સામાન્ય રીતે હાથના અંદરના ભાગમાં).
• 48 થી 72 કલાક પછી, ઇન્જેક્શન સાઇટ પર થયેલા સોજા (ઇન્ડ્યુરેશન – induration) નું કદ માપવામાં આવે છે.
• સોજાનું કદ અને વ્યક્તિના જોખમી પરિબળોના આધારે પરિણામનું અર્થઘટન કરવામાં આવે છે. હકારાત્મક પરિણામ સૂચવે છે કે વ્યક્તિ ટીબી બેક્ટેરિયાના સંપર્કમાં આવી છે, પરંતુ તે સક્રિય ટીબી ધરાવે છે કે કેમ તે નક્કી કરવા માટે વધુ પરીક્ષણોની જરૂર પડી શકે છે.

3. ટીબી રક્ત પરીક્ષણો (TB Blood Tests) અથવા ઇન્ટરફેરોન-ગામા રિલીઝ એસેઝ (Interferon-Gamma Release Assays – IGRAs):

• આ રક્ત પરીક્ષણો પણ સુષુપ્ત ટીબી ચેપ શોધવા માટે વપરાય છે. બે મુખ્ય પ્રકારના IGRA ઉપલબ્ધ છે:
  • ક્વાન્ટીફેરોન-ટીબી ગોલ્ડ ઇન-ટ્યુબ ટેસ્ટ (QuantiFERON-TB Gold In-Tube test – QFT-GIT)
  • ટી-સ્પોટ.ટીબી ટેસ્ટ (T-SPOT.TB test)
• આ પરીક્ષણો વ્યક્તિના લોહીના નમૂનામાં ટીબી બેક્ટેરિયા સામે રોગપ્રતિકારક પ્રતિભાવને માપે છે.
• TST ની તુલનામાં IGRA પરીક્ષણોમાં BCG રસીકરણની અસર ઓછી હોય છે અને તે એક જ મુલાકાતમાં થઈ શકે છે.

4. ખૂંખાર પરીક્ષણ (Sputum Test):

• સક્રિય ફેફસાના ટીબીનું નિદાન કરવા માટે આ એક મહત્વપૂર્ણ પરીક્ષણ છે.
• દર્દીને ઊંડી ખાંસી કરીને ગળફાનો નમૂનો આપવા માટે કહેવામાં આવે છે.
• નમૂનાને માઇક્રોસ્કોપ હેઠળ બેક્ટેરિયા માટે તપાસવામાં આવે છે (સ્મીયર ટેસ્ટ – smear test).
• નમૂનાને ટીબી બેક્ટેરિયાની વૃદ્ધિ માટે કલ્ચર કરવામાં આવે છે (કલ્ચર ટેસ્ટ – culture test), જે વધુ સંવેદનશીલ હોય છે અને બેક્ટેરિયાના પ્રકારને ઓળખવામાં અને દવા પ્રતિકારકતા તપાસવામાં મદદ કરે છે.
• પોલિમરેઝ ચેઇન રિએક્શન (Polymerase Chain Reaction – PCR) જેવા ઝડપી પરમાણુ પરીક્ષણો પણ ખૂંખારના નમૂના પર કરી શકાય છે જેથી ઝડપથી ટીબી બેક્ટેરિયાની હાજરી જાણી શકાય.

5. છાતીનો એક્સ-રે (Chest X-ray):

• ફેફસાંમાં ટીબીના કારણે થયેલા ફેરફારોને જોવા માટે છાતીનો એક્સ-રે કરવામાં આવે છે.
• એક્સ-રેમાં ગાંઠો, પોલાણ અથવા અન્ય અસામાન્યતાઓ જોવા મળી શકે છે જે ટીબી સૂચવે છે.
• જો કે, એક્સ-રે એકલા ટીબીનું નિદાન કરી શકતો નથી અને અન્ય પરીક્ષણોની જરૂર પડે છે.

6. અન્ય પરીક્ષણો (જો ટીબી શરીરના અન્ય ભાગોને અસર કરે તો):

• બાયોપ્સી (Biopsy): અસરગ્રસ્ત પેશીનો નાનો નમૂનો લઈને માઇક્રોસ્કોપ હેઠળ તપાસવામાં આવે છે. ઉદાહરણ તરીકે, લસિકા ગાંઠની બાયોપ્સી.
• બોન મેરો એસ્પિરેશન અને બાયોપ્સી (Bone Marrow Aspiration and Biopsy): જો હાડકાંના મેરોમાં ટીબીની શંકા હોય તો.
• સેરેબ્રોસ્પાઇનલ ફ્લુઇડ (Cerebrospinal Fluid – CSF) પરીક્ષણ: જો મગજ અથવા કરોડરજ્જુના ટીબીની શંકા હોય તો.
• પેરિકાર્ડિયલ ફ્લુઇડ એનાલિસિસ (Pericardial Fluid Analysis): જો હૃદયની આસપાસના પ્રવાહીમાં ટીબીની શંકા હોય તો.
• પેટના પ્રવાહીનું પરીક્ષણ (Ascitic Fluid Analysis): જો પેટમાં ટીબીની શંકા હોય તો.

નિદાનની પ્રક્રિયા વ્યક્તિના લક્ષણો, તબીબી ઇતિહાસ અને કરવામાં આવેલા પરીક્ષણોના પરિણામો પર આધાર રાખે છે. ડૉક્ટર આ તમામ માહિતીનું મૂલ્યાંકન કરીને યોગ્ય નિદાન કરે છે અને સારવાર યોજના નક્કી કરે છે. જો તમને ટીબીના લક્ષણો જણાય તો તાત્કાલિક ડૉક્ટરની સલાહ લેવી ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.

ટ્યુબરક્યુલોસિસ ની સારવાર

ટ્યુબરક્યુલોસિસ (ટીબી) ની સારવારનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય શરીરમાંથી ટીબીના બેક્ટેરિયાને સંપૂર્ણપણે નાબૂદ કરવાનો, રોગને ફેલાતો અટકાવવાનો અને ફરીથી થવાની શક્યતાને ઘટાડવાનો છે. ટીબીની સારવાર લાંબી ચાલે છે અને તેમાં સામાન્ય રીતે વિવિધ એન્ટિબાયોટિક દવાઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. સારવારનો પ્રકાર સુષુપ્ત ટીબી (Latent TB) છે કે સક્રિય ટીબી (Active TB) તેના પર નિર્ભર કરે છે.

સુષુપ્ત ટીબી (Latent TB) ની સારવાર:

સુષુપ્ત ટીબી ધરાવતા લોકોમાં કોઈ લક્ષણો હોતા નથી અને તેઓ ચેપી પણ હોતા નથી. જો કે, તેમનામાં ભવિષ્યમાં સક્રિય ટીબી થવાનું જોખમ હોય છે, ખાસ કરીને નબળી રોગપ્રતિકારક શક્તિ ધરાવતા લોકોમાં. તેથી, આવા લોકોમાં સક્રિય ટીબી થવાની શક્યતાને ઘટાડવા માટે નિવારક સારવારની ભલામણ કરવામાં આવે છે. સુષુપ્ત ટીબીની સારવારમાં સામાન્ય રીતે નીચેની દવાઓનો ઉપયોગ થાય છે:

• આઇસોનિયાઝિડ (Isoniazid – INH): આ દવા એકલી અથવા રિફામ્પિસિન સાથે 6 થી 9 મહિના સુધી આપવામાં આવે છે.
• રિફામ્પિસિન (Rifampicin – RIF): આ દવા એકલી 4 મહિના સુધી આપવામાં આવી શકે છે, ખાસ કરીને જો આઇસોનિયાઝિડ સહન ન કરી શકાય તો.
• આઇસોનિયાઝિડ અને રિફાપેન્ટિન (Isoniazid and Rifapentine): આ સંયોજન દવા અઠવાડિયામાં એકવાર 3 મહિના માટે આપવામાં આવે છે, પરંતુ તે અમુક ચોક્કસ પરિસ્થિતિઓમાં જ ઉપયોગી છે.

સુષુપ્ત ટીબીની સારવાર શરૂ કરતા પહેલાં, ડૉક્ટર લીવર ફંક્શન ટેસ્ટ (Liver function test) કરી શકે છે, કારણ કે આ દવાઓ લીવરને અસર કરી શકે છે. સારવાર દરમિયાન નિયમિત દેખરેખ રાખવી મહત્વપૂર્ણ છે.

સક્રિય ટીબી (Active TB) ની સારવાર:

સક્રિય ટીબીની સારવાર લાંબી અને જટિલ હોય છે અને તેમાં સામાન્ય રીતે ચાર મુખ્ય એન્ટિબાયોટિક દવાઓનો સમાવેશ થાય છે જે પ્રારંભિક તબક્કામાં એકસાથે આપવામાં આવે છે, ત્યારબાદ લાંબા સમય સુધી ઓછી દવાઓ આપવામાં આવે છે. સારવારના બે મુખ્ય તબક્કા છે:

• પ્રારંભિક તબક્કો (Intensive Phase): આ તબક્કો સામાન્ય રીતે 2 મહિના સુધી ચાલે છે અને તેમાં નીચેની ચાર દવાઓનો સમાવેશ થાય છે:
  • આઇસોનિયાઝિડ (Isoniazid – INH)
  • રિફામ્પિસિન (Rifampicin – RIF)
  • પાયરાઝિનામાઇડ (Pyrazinamide – PZA)
  • ઇથેમ્બ્યુટોલ (Ethambutol – EMB)
  આ ચાર દવાઓ બેક્ટેરિયાને ઝડપથી મારવામાં અને ચેપને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ કરે છે. ઇથેમ્બ્યુટોલનો ઉપયોગ દવા પ્રતિકારકતાના વિકાસને રોકવામાં મદદ કરે છે અને જો બેક્ટેરિયા આઇસોનિયાઝિડ અથવા રિફામ્પિસિન માટે પ્રતિરોધક હોય તો તેને ચાલુ રાખી શકાય છે.
• ચાલુ રાખવાનો તબક્કો (Continuation Phase): આ તબક્કો સામાન્ય રીતે 4 થી 7 મહિના સુધી ચાલે છે અને તેમાં સામાન્ય રીતે બે દવાઓનો સમાવેશ થાય છે:
  • આઇસોનિયાઝિડ (Isoniazid – INH)
  • રિફામ્પિસિન (Rifampicin – RIF)
  આ તબક્કાનો ઉદ્દેશ્ય શરીરમાં રહેલા બાકીના બેક્ટેરિયાને સંપૂર્ણપણે નાબૂદ કરવાનો અને રોગને ફરીથી થતો અટકાવવાનો છે. સારવારનો કુલ સમયગાળો સામાન્ય રીતે 6 થી 9 મહિનાનો હોય છે, પરંતુ તે રોગની તીવ્રતા અને શરીરના કયા ભાગને અસર થઈ છે તેના પર આધાર રાખે છે.

સક્રિય ટીબીની સારવાર દરમિયાન ધ્યાનમાં રાખવા જેવી બાબતો:

• દવાઓ નિયમિત રીતે લેવી: ડૉક્ટર દ્વારા જણાવેલ સમય અને માત્રા મુજબ દવાઓ નિયમિત રીતે લેવી ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. દવાઓ ચૂકી જવાથી સારવાર નિષ્ફળ જઈ શકે છે અને દવા પ્રતિકારક ટીબી થવાનું જોખમ વધી શકે છે.
• ડૉક્ટરની સલાહ વિના દવાઓ બંધ ન કરવી: ભલે લક્ષણોમાં સુધારો જણાય, ડૉક્ટરની સલાહ વિના દવાઓ બંધ કરવી જોઈએ નહીં. સારવારનો સંપૂર્ણ કોર્સ પૂરો કરવો જરૂરી છે.
• આડઅસરો વિશે ડૉક્ટરને જણાવવું: ટીબીની દવાઓની કેટલીક આડઅસરો હોઈ શકે છે, જેમ કે ઉબકા, ઉલટી, ભૂખ ન લાગવી, ત્વચા પર ફોલ્લીઓ અથવા કમળો. જો તમને કોઈ આડઅસર જણાય તો તરત જ ડૉક્ટરને જાણ કરવી જોઈએ.
• નિયમિત દેખરેખ: સારવાર દરમિયાન ડૉક્ટર નિયમિત રીતે તમારી પ્રગતિનું મૂલ્યાંકન કરશે અને જરૂર પડે તો પરીક્ષણો (જેમ કે ખૂંખાર પરીક્ષણ) ફરીથી કરાવી શકે છે.
• સપોર્ટ અને કાઉન્સિલિંગ: ટીબીની લાંબી સારવાર માનસિક અને ભાવનાત્મક રીતે પડકારજનક હોઈ શકે છે. દર્દીઓને અને તેમના પરિવારજનોને સપોર્ટ અને કાઉન્સિલિંગની જરૂર પડી શકે છે.

દવા પ્રતિકારક ટ્યુબરક્યુલોસિસ (Drug-Resistant Tuberculosis – DR-TB):

કેટલાક કિસ્સાઓમાં, ટીબીના બેક્ટેરિયા અમુક એન્ટિબાયોટિક દવાઓ સામે પ્રતિકાર વિકસાવી શકે છે. આને દવા પ્રતિકારક ટીબી કહેવામાં આવે છે, જેની સારવાર કરવી વધુ મુશ્કેલ અને લાંબી હોય છે અને તેમાં વધુ ઝેરી દવાઓનો ઉપયોગ કરવો પડી શકે છે. દવા પ્રતિકારક ટીબીના બે મુખ્ય પ્રકાર છે:

• મલ્ટીડ્રગ-રેઝિસ્ટન્ટ ટીબી (Multidrug-Resistant TB – MDR-TB): જ્યારે બેક્ટેરિયા ઓછામાં ઓછી બે મુખ્ય ટીબી દવાઓ – આઇસોનિયાઝિડ અને રિફામ્પિસિન સામે પ્રતિકારક હોય છે.
• એક્સ્ટેન્સિવલી ડ્રગ-રેઝિસ્ટન્ટ ટીબી (Extensively Drug-Resistant TB – XDR-TB): જ્યારે બેક્ટેરિયા MDR-TB ઉપરાંત અમુક સેકન્ડ-લાઇન ટીબી દવાઓ સામે પણ પ્રતિકારક હોય છે.

દવા પ્રતિકારક ટીબીની સારવાર માટે વિશેષ દવાઓ અને લાંબા સમયગાળાની જરૂર પડે છે અને સારવારની સફળતાનો દર ઓછો હોઈ શકે છે.

ટ્યુબરક્યુલોસિસની સારવાર વ્યક્તિગત રીતે કરવામાં આવે છે અને ડૉક્ટર દર્દીની સ્થિતિ, રોગની તીવ્રતા અને દવા પ્રતિકારકતાના આધારે યોગ્ય સારવાર યોજના નક્કી કરે છે. જો તમને અથવા તમારા કોઈ પરિચિતને ટીબીનું નિદાન થયું હોય, તો ડૉક્ટરની સલાહનું પાલન કરવું અને સારવારનો સંપૂર્ણ કોર્સ પૂરો કરવો ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.

ટ્યુબરક્યુલોસિસ શું ખાવું અને શું ન ખાવું?

ટ્યુબરક્યુલોસિસ (ટીબી) ની સારવાર દવાઓ દ્વારા કરવામાં આવે છે, પરંતુ યોગ્ય પોષણ શરીરને મજબૂત બનાવવામાં, રોગપ્રતિકારક શક્તિ વધારવામાં અને ઝડપથી સાજા થવામાં મદદ કરે છે. ટીબીના દર્દીઓ માટે કોઈ ચોક્કસ આહાર નથી, પરંતુ સંતુલિત અને પૌષ્ટિક આહાર લેવો ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.

ટ્યુબરક્યુલોસિસમાં શું ખાવું જોઈએ:

ટીબીના દર્દીઓએ એવો ખોરાક લેવો જોઈએ જે કેલરી, પ્રોટીન અને અન્ય આવશ્યક પોષક તત્વોથી ભરપૂર હોય. નીચે કેટલાક મહત્વપૂર્ણ ખોરાક જૂથો અને પોષક તત્વો જણાવ્યા છે જે ટીબીના દર્દીઓ માટે ફાયદાકારક છે:

• પ્રોટીનયુક્ત ખોરાક: પ્રોટીન શરીરના કોષોના નિર્માણ અને સમારકામ માટે જરૂરી છે. ટીબીના દર્દીઓને સામાન્ય કરતાં વધુ પ્રોટીનની જરૂર પડે છે. સારા સ્ત્રોતોમાં શામેલ છે:
  • દાળ અને કઠોળ (મગ, તુવેર, ચણા, વટાણા)
  • ઈંડા
  • માંસ (ચિકન, માછલી, મટન – જો શક્ય હોય તો દુબળું માંસ પસંદ કરો)
  • ડેરી ઉત્પાદનો (દૂધ, દહીં, પનીર)
  • સોયા ઉત્પાદનો (ટોફુ, સોયાબીન)
  • બદામ અને બીજ
• કાર્બોહાઇડ્રેટ્સ: શરીરને ઊર્જા પૂરી પાડવા માટે કાર્બોહાઇડ્રેટ્સ મહત્વપૂર્ણ છે. જટિલ કાર્બોહાઇડ્રેટ્સ પસંદ કરો જે ધીમે ધીમે ઊર્જા મુક્ત કરે છે:
  • આખા અનાજ (ઘઉં, બાજરી, જુવાર, રાગી)
  • બ્રાઉન રાઇસ
  • ઓટ્સ
  • ફળો
  • શાકભાજી
  • કઠોળ
• ચરબી: તંદુરસ્ત ચરબી પણ ઊર્જા પૂરી પાડે છે અને અમુક વિટામિન્સને શોષવામાં મદદ કરે છે. અસંતૃપ્ત ચરબી (unsaturated fats) પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરો:
  • વનસ્પતિ તેલ (ઓલિવ ઓઇલ, મગફળીનું તેલ, સરસવનું તેલ)
  • એવોકાડો
  • બદામ અને બીજ
  • માછલી (ઓમેગા-3 ફેટી એસિડ્સથી ભરપૂર)
• વિટામિન્સ અને ખનિજો: રોગપ્રતિકારક શક્તિને મજબૂત કરવા અને શરીરના કાર્યોને યોગ્ય રીતે ચલાવવા માટે વિટામિન્સ અને ખનિજો ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે:
  • વિટામિન એ: ગાજર, પાલક, શક્કરિયા, કેરી, પપૈયા.
  • વિટામિન સી: આમળા, લીંબુ, નારંગી, ટામેટાં, લીલાં મરચાં.
  • વિટામિન ડી: તડકામાં બેસવું (સવારે અથવા સાંજે), ઇંડાની જરદી, ફોર્ટિફાઇડ ખોરાક.
  • વિટામિન ઇ: બદામ, બીજ, વનસ્પતિ તેલ.
  • બી કોમ્પ્લેક્સ વિટામિન્સ: આખા અનાજ, કઠોળ, ઈંડા, ડેરી ઉત્પાદનો.
  • આયર્ન: પાલક, મેથી, કઠોળ, માંસ.
  • ઝિંક: કઠોળ, બદામ, બીજ, ડેરી ઉત્પાદનો.
  • સેલેનિયમ: બદામ, બીજ, માછલી.
• પાણી: પુષ્કળ પ્રમાણમાં પાણી પીવું શરીરને હાઇડ્રેટેડ રાખે છે અને દવાઓની આડઅસરોને ઘટાડવામાં મદદ કરે છે. દિવસમાં ઓછામાં ઓછા 8-10 ગ્લાસ પાણી પીવું જોઈએ.

ટ્યુબરક્યુલોસિસમાં શું ન ખાવું જોઈએ અથવા ઓછું ખાવું જોઈએ:

કેટલાક ખોરાક અને પીણાં ટીબીની સારવાર દરમિયાન ટાળવા જોઈએ અથવા તેનું સેવન ઓછું કરવું જોઈએ, કારણ કે તે દવાઓની અસરકારકતાને ઘટાડી શકે છે અથવા આડઅસરોને વધારી શકે છે:

• દારૂ (Alcohol): ટીબીની દવાઓ લીવર પર અસર કરે છે, અને દારૂ પણ લીવરને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે. તેથી, સારવાર દરમિયાન સંપૂર્ણપણે દારૂથી દૂર રહેવું જોઈએ.
• ધૂમ્રપાન: ધૂમ્રપાન ફેફસાંને વધુ નુકસાન પહોંચાડે છે અને સારવારની પ્રક્રિયાને ધીમી કરી શકે છે. ટીબીના દર્દીઓએ ધૂમ્રપાન છોડી દેવું જોઈએ.
• પ્રોસેસ્ડ અને જંક ફૂડ: આ ખોરાકમાં પોષક તત્વો ઓછા હોય છે અને તે રોગપ્રતિકારક શક્તિને નબળી પાડી શકે છે. તેમાં વધુ પડતી ચરબી, ખાંડ અને મીઠું હોય છે જે સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક હોઈ શકે છે.
• વધુ પડતી ખાંડવાળા ખોરાક અને પીણાં: આ ખોરાક રોગપ્રતિકારક શક્તિને કામચલાઉ ધોરણે નબળી પાડી શકે છે.
• વધુ પડતી તળેલી અને ચરબીયુક્ત ખોરાક: આ ખોરાક પચવામાં ભારે હોય છે અને ઉબકા અથવા ઉલટી જેવી આડઅસરોને વધારી શકે છે.
• અમુક દવાઓ સાથે ક્રિયાપ્રતિક્રિયા કરી શકે તેવા ખોરાક: રિફામ્પિસિન નામની ટીબીની દવા અમુક ખોરાક સાથે ક્રિયાપ્રતિક્રિયા કરી શકે છે. ગ્રેપફ્રૂટ અને ગ્રેપફ્રૂટનો રસ આ દવા સાથે ક્રિયાપ્રતિક્રિયા કરી શકે છે, તેથી તેનું સેવન ટાળવું જોઈએ. દવાઓ લેતી વખતે ખોરાક સંબંધિત કોઈ ખાસ સૂચનાઓ હોય તો ડૉક્ટર અથવા ડાયેટિશિયન પાસેથી માહિતી મેળવવી જોઈએ.

અન્ય મહત્વપૂર્ણ બાબતો:

• નાના અને વારંવાર ભોજન: જો તમને ભૂખ ઓછી લાગતી હોય અથવા ઉબકા આવતા હોય, તો દિવસ દરમિયાન નાના અને વારંવાર ભોજન લો.
• હાઇજેનિક ખોરાક: ચેપથી બચવા માટે સ્વચ્છ અને તાજો ખોરાક લો.
• વ્યક્તિગત જરૂરિયાતો: દરેક વ્યક્તિની પોષણની જરૂરિયાતો અલગ હોય છે. તમારી ચોક્કસ જરૂરિયાતો અને તબીબી પરિસ્થિતિ અનુસાર આહાર યોજના બનાવવા માટે ડૉક્ટર અથવા ડાયેટિશિયનની સલાહ લેવી શ્રેષ્ઠ છે.

યાદ રાખો કે યોગ્ય પોષણ ટીબીની સારવારનો એક મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે અને તે તમને ઝડપથી સાજા થવામાં મદદ કરશે.

ટ્યુબરક્યુલોસિસ માટે ઘરેલું ઉપચાર

ટ્યુબરક્યુલોસિસ (ટીબી) એક ગંભીર ચેપી રોગ છે જે માયકોબેક્ટેરિયમ ટ્યુબરક્યુલોસિસ નામના બેક્ટેરિયાથી થાય છે. ટીબીની સારવાર માટે ઘરેલું ઉપચાર પર આધાર રાખવો સલાહભર્યો નથી. ટીબીની સારવાર માટે એન્ટિબાયોટિક દવાઓનો લાંબો કોર્સ જરૂરી છે, જે ડૉક્ટરની દેખરેખ હેઠળ જ લેવી જોઈએ. અધૂરી અથવા ખોટી સારવાર રોગને વધુ ગંભીર બનાવી શકે છે અને દવા પ્રતિકારક ટીબી (Drug-Resistant TB) નું કારણ બની શકે છે, જેની સારવાર કરવી ખૂબ જ મુશ્કેલ છે.

જો કે, કેટલીક ઘરેલું પદ્ધતિઓ અને જીવનશૈલીમાં ફેરફારો ટીબીના દર્દીઓને તેમની સારવાર દરમિયાન આરામ અને રાહત મેળવવામાં મદદ કરી શકે છે અને તેમની રોગપ્રતિકારક શક્તિને વધારી શકે છે. આ ઉપચારો દવાઓની અસરકારકતામાં વધારો કરી શકે છે, પરંતુ તે દવાઓનો વિકલ્પ નથી.

ટીબીના દર્દીઓ માટે ઘરેલું મદદરૂપ ઉપાયો અને જીવનશૈલીમાં ફેરફારો:

• સંતુલિત અને પૌષ્ટિક આહાર: ટીબીના દર્દીઓએ પ્રોટીન, વિટામિન્સ અને ખનિજોથી ભરપૂર સંતુલિત આહાર લેવો જોઈએ. તાજા ફળો, શાકભાજી, આખા અનાજ, કઠોળ, ઈંડા, દૂધ અને માંસ (જો શક્ય હોય તો દુબળું માંસ)નો સમાવેશ કરવો જોઈએ. યોગ્ય પોષણ શરીરને મજબૂત બનાવે છે અને રોગપ્રતિકારક શક્તિ વધારે છે. (આ વિશે વિગતવાર માહિતી અગાઉના જવાબમાં આપવામાં આવી છે).
• પૂરતો આરામ: ટીબીના દર્દીઓએ પૂરતો આરામ કરવો જોઈએ. શરીરને સાજા થવા માટે આરામ ખૂબ જ જરૂરી છે. થાક લાગે તો કામ કરવાનું ટાળો અને પૂરતી ઊંઘ લો.
• પુષ્કળ પાણી પીવું: દિવસ દરમિયાન પુષ્કળ પ્રમાણમાં પાણી પીવું શરીરને હાઇડ્રેટેડ રાખે છે અને દવાઓની આડઅસરોને ઘટાડવામાં મદદ કરે છે.
• ધૂમ્રપાન અને દારૂથી દૂર રહેવું: ધૂમ્રપાન ફેફસાંને વધુ નુકસાન પહોંચાડે છે અને દારૂ ટીબીની દવાઓની અસરકારકતાને ઘટાડી શકે છે અને લીવર પર વધુ તાણ લાવી શકે છે. તેથી, સારવાર દરમિયાન ધૂમ્રપાન અને દારૂથી સંપૂર્ણપણે દૂર રહેવું જોઈએ.
• હકારાત્મક માનસિકતા: રોગ સામે લડવા માટે હકારાત્મક માનસિકતા ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. તણાવથી દૂર રહો અને ખુશ રહેવાનો પ્રયાસ કરો. જરૂર પડે તો પરિવાર અને મિત્રોનો સહયોગ લો.
• હળવી કસરત: ડૉક્ટરની સલાહ મુજબ હળવી કસરત કરવી ફાયદાકારક હોઈ શકે છે, પરંતુ વધુ પડતી શારીરિક પ્રવૃત્તિ ટાળવી જોઈએ, ખાસ કરીને જ્યારે તમે થાકેલા હોવ.
• સ્વચ્છતા જાળવવી: તમારા આસપાસના વાતાવરણને સ્વચ્છ રાખો અને નિયમિતપણે હાથ ધોવા. ખાંસી અથવા છીંક આવે ત્યારે મોં અને નાકને રૂમાલ અથવા ટિશ્યુથી ઢાંકો.
• સૂર્યપ્રકાશ: વિટામિન ડી માટે સવારે અથવા સાંજના કુમળા તડકામાં થોડો સમય બેસવું ફાયદાકારક હોઈ શકે છે, પરંતુ તીવ્ર તડકામાં વધુ સમય રહેવાનું ટાળો.

જે ઘરેલું ઉપચારોનો દાવો કરવામાં આવે છે પરંતુ તેની કોઈ વૈજ્ઞાનિક પુષ્ટિ નથી અને તેના પર આધાર રાખવો જોઈએ નહીં:

• લસણ
• ડુંગળી
• મધ
• હળદર
• આદુ
• વિવિધ પ્રકારના ઉકાળા અને જડીબુટ્ટીઓ

આ વસ્તુઓ અમુક સ્વાસ્થ્ય લાભો ધરાવતી હોઈ શકે છે, પરંતુ તે ટીબીના બેક્ટેરિયાને મારી શકતી નથી અથવા ટીબીની સારવાર કરી શકતી નથી. તેમના પર આધાર રાખવાથી સારવારમાં વિલંબ થઈ શકે છે અને રોગ વધુ ગંભીર બની શકે છે.

સૌથી મહત્વની વાત એ છે કે ટ્યુબરક્યુલોસિસની સારવાર માટે હંમેશા ડૉક્ટરની સલાહ લો અને તેમના દ્વારા સૂચવવામાં આવેલી દવાઓનો કોર્સ પૂરો કરો. ઘરેલું ઉપચારો માત્ર સહાયક ભૂમિકા ભજવી શકે છે અને તેનો ઉપયોગ ડૉક્ટરની સલાહ મુજબ જ કરવો જોઈએ.

ટ્યુબરક્યુલોસિસ કેવી રીતે અટકાવવું?

ટ્યુબરક્યુલોસિસ (ટીબી) ને ફેલાતો અટકાવવા અને તેનાથી બચવા માટે ઘણા પગલાં લઈ શકાય છે. નિવારણના મુખ્ય ઉદ્દેશ્યો ચેપના ફેલાવાને નિયંત્રિત કરવા અને જે લોકો ચેપગ્રસ્ત છે તેમનામાં સક્રિય રોગ થતો અટકાવવાનો છે. ટીબીને અટકાવવા માટેના કેટલાક મહત્વપૂર્ણ પગલાં નીચે મુજબ છે:

1. સક્રિય ટીબી ધરાવતા લોકોની વહેલી તપાસ અને સારવાર:

• સક્રિય ટીબી ધરાવતા લોકોનું વહેલું નિદાન અને તાત્કાલિક સારવાર શરૂ કરવી એ ચેપના ફેલાવાને રોકવા માટે સૌથી મહત્વપૂર્ણ પગલું છે.
• યોગ્ય અને સંપૂર્ણ સારવાર બેક્ટેરિયાને મારી નાખે છે અને વ્યક્તિને બિન-ચેપી બનાવે છે.
• દવાઓનો સંપૂર્ણ કોર્સ પૂરો કરવો ખૂબ જ જરૂરી છે જેથી દવા પ્રતિકારક ટીબી ન થાય.

2. ટીબીના દર્દીઓના સંપર્કમાં આવેલા લોકોની તપાસ અને નિવારક સારવાર:

• સક્રિય ટીબીના દર્દીઓના નજીકના સંપર્કમાં આવેલા લોકો (જેમ કે પરિવારના સભ્યો અને સહકાર્યકરો) ની ટીબી માટે તપાસ કરવી જોઈએ.
• જો તેઓમાં સુષુપ્ત ટીબી (Latent TB) નો ચેપ જણાય તો તેમને સક્રિય ટીબી થવાની શક્યતાને ઘટાડવા માટે નિવારક સારવાર (સામાન્ય રીતે આઇસોનિયાઝિડ દવા) આપવામાં આવે છે.

3. ચેપ નિયંત્રણના પગલાં (Infection Control Measures):

• આરોગ્ય સંભાળ સુવિધાઓ (હોસ્પિટલો, ક્લિનિક્સ) માં ટીબીના ફેલાવાને રોકવા માટે સખત ચેપ નિયંત્રણના પગલાં અમલમાં મૂકવા જોઈએ. આમાં શામેલ છે:
  • હવાની અવરજવર (Ventilation): ટીબીના દર્દીઓની સારવાર કરતા વિસ્તારોમાં સારી હવા ઉજાસ હોવી જોઈએ. કુદરતી વેન્ટિલેશન (બારીઓ ખોલવી) અથવા કૃત્રિમ વેન્ટિલેશન (એર ફિલ્ટરેશન સિસ્ટમ) નો ઉપયોગ કરવો જોઈએ.
  • અલ્ટ્રાવાયોલેટ (UV) લાઇટ: અમુક વિસ્તારોમાં હવાને જંતુમુક્ત કરવા માટે યુવી લાઇટનો ઉપયોગ કરી શકાય છે.
  • વ્યક્તિગત સુરક્ષા સાધનો (Personal Protective Equipment – PPE): આરોગ્ય સંભાળ કાર્યકરોએ ટીબીના દર્દીઓની સારવાર કરતી વખતે યોગ્ય પીપીઇ પહેરવા જોઈએ, જેમ કે વિશેષ માસ્ક (N95 રેસ્પિરેટર).
  • દર્દીઓને અલગ રાખવા (Isolation): સક્રિય ટીબીના ચેપી દર્દીઓને સારવારના શરૂઆતના તબક્કામાં અલગ રૂમમાં રાખવા જોઈએ જ્યાં સુધી તેઓ બિન-ચેપી ન બને.

4. બીસીજી રસીકરણ (BCG Vaccination):

• બેસિલસ કેલમેટ-ગુએરિન (Bacillus Calmette-Guérin – BCG) રસીનો ઉપયોગ વિશ્વના ઘણા દેશોમાં બાળકોને ટીબીના ગંભીર સ્વરૂપો (જેમ કે મેનિન્જાઇટિસ અને મિલીયરી ટીબી) થી બચાવવા માટે કરવામાં આવે છે.
• જો કે, બીસીજી રસી ફેફસાના ટીબી સામે પુખ્ત વયના લોકોમાં તેની અસરકારકતામાં ભિન્નતા દર્શાવે છે અને તે દરેક દેશમાં રૂટિન રસીકરણ કાર્યક્રમનો ભાગ નથી.
• ભારતમાં, બીસીજી રસી જન્મ સમયે અથવા શક્ય તેટલી વહેલી તકે બાળકોને આપવામાં આવે છે.

5. જાહેર આરોગ્ય કાર્યક્રમો:

• સરકાર અને આરોગ્ય સંસ્થાઓ દ્વારા ટીબીના નિદાન, સારવાર અને નિવારણ માટે અસરકારક જાહેર આરોગ્ય કાર્યક્રમો ચલાવવા જોઈએ.
• લોકોમાં ટીબી વિશે જાગૃતિ લાવવી, તેના લક્ષણો અને સારવાર વિશે માહિતી આપવી પણ નિવારણ માટે મહત્વપૂર્ણ છે.

6. જીવનશૈલી અને પોષણ:

• સ્વસ્થ જીવનશૈલી જાળવવી અને સંતુલિત આહાર લેવો રોગપ્રતિકારક શક્તિને મજબૂત બનાવે છે, જે ટીબીના ચેપ સામે લડવામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે.
• કુપોષણ ટીબી થવાનું જોખમ વધારે છે, તેથી યોગ્ય પોષણ ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.

7. ભીડભાડવાળી જગ્યાઓ ટાળવી અને સારી વેન્ટિલેશન જાળવવી:

• જ્યાં ભીડ વધારે હોય અને હવાની અવરજવર ઓછી હોય તેવી જગ્યાઓ પર ટીબી ફેલાવાનું જોખમ વધારે હોય છે. તેથી, આવી જગ્યાઓ ટાળવી જોઈએ અથવા ત્યાં પૂરતી વેન્ટિલેશનની વ્યવસ્થા હોવી જોઈએ. ઘરો અને કાર્યસ્થળો પર સારી હવા ઉજાસ જાળવવી મહત્વપૂર્ણ છે.

ટીબીને સંપૂર્ણપણે નાબૂદ કરવું એક પડકારજનક કાર્ય છે, પરંતુ ઉપરોક્ત પગલાંઓનું પાલન કરીને તેના ફેલાવાને નોંધપાત્ર રીતે નિયંત્રિત કરી શકાય છે અને લોકોના સ્વાસ્થ્યનું રક્ષણ કરી શકાય છે. જો તમને ટીબી વિશે કોઈ ચિંતા હોય અથવા તમે જોખમી જૂથમાં આવતા હોવ, તો ડૉક્ટરની સલાહ લેવી હિતાવહ છે.

સારાંશ

ટ્યુબરક્યુલોસિસ (ટીબી) એ માયકોબેક્ટેરિયમ ટ્યુબરક્યુલોસિસ નામના બેક્ટેરિયાથી થતો એક ચેપી રોગ છે, જે સામાન્ય રીતે ફેફસાંને અસર કરે છે અને હવા દ્વારા ફેલાય છે. તેના બે પ્રકાર છે: સુષુપ્ત ટીબી (કોઈ લક્ષણો નથી, ચેપી નથી) અને સક્રિય ટીબી (લક્ષણો દેખાય છે, ચેપી છે).

સક્રિય ટીબીના સામાન્ય લક્ષણોમાં લાંબા સમય સુધી ચાલતી ખાંસી, છાતીમાં દુખાવો, વજન ઘટવું, તાવ અને રાત્રે પરસેવો થવો શામેલ છે. નબળી રોગપ્રતિકારક શક્તિ ધરાવતા લોકો, ટીબીના દર્દીઓના સંપર્કમાં આવનારાઓ અને ભીડભાડવાળી જગ્યાએ રહેતા લોકોમાં ટીબીનું જોખમ વધારે હોય છે.

ટીબીનું નિદાન તબીબી ઇતિહાસ, શારીરિક તપાસ, ત્વચા અને રક્ત પરીક્ષણો, ખૂંખાર પરીક્ષણ અને છાતીના એક્સ-રે દ્વારા કરવામાં આવે છે.

ટીબીની સારવારમાં એન્ટિબાયોટિક દવાઓનો લાંબો કોર્સ લેવો પડે છે, જે સુષુપ્ત ટીબીમાં 6-9 મહિના અને સક્રિય ટીબીમાં 6-9 મહિના કે તેથી વધુ સમય સુધી ચાલે છે. દવાઓ નિયમિત રીતે લેવી અને કોર્સ પૂરો કરવો મહત્વપૂર્ણ છે.

ટીબીને અટકાવવા માટે સક્રિય ટીબીના દર્દીઓની વહેલી તપાસ અને સારવાર, તેમના સંપર્કમાં આવેલા લોકોની તપાસ અને નિવારક સારવાર, આરોગ્ય સંભાળ સુવિધાઓમાં ચેપ નિયંત્રણના પગલાં, બીસીજી રસીકરણ (અમુક દેશોમાં), જાહેર આરોગ્ય કાર્યક્રમો અને સ્વસ્થ જીવનશૈલી મહત્વપૂર્ણ છે.

ટીબીની સારવાર માટે ઘરેલું ઉપચાર પર આધાર રાખવો સલાહભર્યો નથી, પરંતુ યોગ્ય પોષણ અને જીવનશૈલીમાં ફેરફાર સારવારમાં મદદરૂપ થઈ શકે છે.