હાથ-પગમાં બળતરા: કારણો, લક્ષણો અને ઉપચાર

હાથ અને પગમાં બળતરા થવાનું મુખ્ય કારણ નસ પર દબાણ, ડાયાબિટીસ, વિટામિનની અછત, નસની ઈજા અથવા રક્તપ્રવાહમાં ખલેલ હોઈ શકે છે. સમયસર નિદાન અને યોગ્ય સારવાર જરૂરી છે.

આમાં માત્ર બળતરા જ નહીં, પરંતુ ઝણઝણાટી, સૂનપણું, સોય ભોંકાવા જેવી પીડા, અથવા અતિશય ગરમીનો પણ અનુભવ થઈ શકે છે. આ લક્ષણો રાત્રિના સમયે વધુ તીવ્ર બને છે અને દૈનિક કાર્યો તેમજ ઊંઘમાં ખલેલ પહોંચાડી શકે છે.

હાથ-પગમાં બળતરાના કારણો

હાથ-પગમાં બળતરા થવા પાછળ ઘણા કારણો જવાબદાર હોઈ શકે છે. મુખ્યત્વે, આ ચેતા સંબંધિત સમસ્યાઓ (ન્યુરોપથી) સાથે સંકળાયેલું છે. કેટલાક સામાન્ય કારણો નીચે મુજબ છે:

• ડાયાબિટીક ન્યુરોપથી: ડાયાબિટીસના દર્દીઓમાં લોહીમાં શર્કરાનું ઊંચું પ્રમાણ લાંબા ગાળે હાથ-પગની નાની ચેતાઓને નુકસાન પહોંચાડે છે. આ સૌથી સામાન્ય કારણોમાંનું એક છે.
• વિટામિનની ઉણપ:
  • વિટામિન B12: તેની ઉણપથી ચેતાને નુકસાન થઈ શકે છે, જેના કારણે હાથ-પગમાં બળતરા અને ઝણઝણાટી થાય છે.
  • વિટામિન B6 અને ફોલેટ: આ વિટામિન્સની ઉણપ પણ ચેતાના સ્વાસ્થ્યને અસર કરી શકે છે.
• આલ્કોહોલિક ન્યુરોપથી: વધુ પડતા અને લાંબા સમય સુધી દારૂના સેવનથી ચેતાઓને ગંભીર નુકસાન થઈ શકે છે, જેનાથી હાથ-પગમાં બળતરા થાય છે.
• કિડની ફેલ્યોર: જ્યારે કિડની યોગ્ય રીતે કાર્ય કરતી નથી, ત્યારે શરીરમાં ઝેરી તત્વો જમા થાય છે. આ ઝેરી તત્વો ચેતાને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે.
• થાઇરોઇડની સમસ્યાઓ: ઓછો સક્રિય થાઇરોઇડ (Hypothyroidism) પણ ચેતાને અસર કરીને બળતરાનું કારણ બની શકે છે.
• પેરિફેરલ આર્ટરી ડિસીઝ (PAD):
  • ઓછો રક્ત પ્રવાહ ચેતાને પૂરતો ઓક્સિજન અને પોષક તત્વો મળવા દેતો નથી, જેનાથી બળતરા થાય છે.
• ફંગલ ઇન્ફેક્શન: પગમાં થતો ફંગલ ચેપ (જેમ કે એથ્લીટ્ઝ ફૂટ) પણ ખંજવાળ, બળતરા અને ત્વચા ફાટવાનું કારણ બને છે.
• દવાઓની આડઅસર: કેમોથેરાપી દવાઓ, એચ.આય.વી./એડ્સની દવાઓ, અથવા અમુક એન્ટિબાયોટિક્સ જેવી કેટલીક દવાઓની આડઅસર તરીકે પણ ચેતાને નુકસાન થઈ શકે છે, જેનાથી હાથ-પગમાં બળતરા થાય છે.
• કાર્પલ ટનલ સિન્ડ્રોમ (Carple Tunnel Syndrome): કાંડાની ચેતા પર દબાણ આવવાથી હાથ, આંગળીઓ અને ક્યારેક આખા હાથમાં બળતરા અને ઝણઝણાટી થાય છે.
• ટાર્સલ ટનલ સિન્ડ્રોમ (Tarsal Tunnel Syndrome): પગની ઘૂંટીમાં ચેતા પર દબાણ આવવાથી પગના તળિયા અને અંગૂઠામાં બળતરા થાય છે.
• ક્રોનિક ઇન્ફ્લેમેટરી ડિમાયલિનેટિંગ પોલિન્યુરોપથી (CIDP).
• અન્ય કારણો: અયોગ્ય ફૂટવેર, લાંબા સમય સુધી ઊભા રહેવું, અને કેટલાક કિસ્સાઓમાં આનુવંશિક કારણો પણ જવાબદાર હોઈ શકે છે.

હાથ-પગમાં બળતરાના લક્ષણો

હાથ-પગમાં બળતરાના મુખ્ય લક્ષણોમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• બળતરા અને ગરમીનો અહેસાસ: ખાસ કરીને પગના તળિયા અને હાથની હથેળીઓમાં.
• ઝણઝણાટી (Tingling)
• સૂનપણું (Numbness):
  • સોય ભોંકાવા જેવી સંવેદના.
• તીવ્ર દુખાવો: ઘણીવાર રાત્રે વધુ ખરાબ થાય છે.
• અતિસંવેદનશીલતા: સ્પર્શ કરવાથી પણ વધુ દુખાવો થવો.
• ચામડીના રંગમાં ફેરફાર: કેટલાક કિસ્સાઓમાં લાલાશ દેખાઈ શકે છે.
• સ્નાયુની નબળાઈ: લાંબા ગાળે સ્નાયુમાં નબળાઈ આવી શકે છે.

હાથ-પગમાં બળતરા હોય તો શું કરવું? (ઉપચાર અને રાહત માટેના ઉપાયો)

હાથ-પગમાં બળતરાના ઉપચાર માટે, તેના મૂળ કારણને ઓળખવું અને તેની સારવાર કરવી ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. જોકે, તાત્કાલિક રાહત મેળવવા માટે કેટલાક ઘરેલું ઉપાયો અને સામાન્ય પદ્ધતિઓ અપનાવી શકાય છે:

1. ઠંડા પાણીમાં હાથ-પગ બોળવા:
   • એક ટબમાં ઠંડુ પાણી ભરી તેમાં તમારા હાથ અને પગને 15-20 મિનિટ માટે બોળી રાખો. આનાથી બળતરા અને ગરમીમાં ત્વરિત રાહત મળશે.
   • પાણીમાં એપસમ સોલ્ટ (Epsom Salt – મેગ્નેશિયમ સલ્ફેટ) ઉમેરવાથી પણ ફાયદો થઈ શકે છે, કારણ કે તે સ્નાયુઓને આરામ આપે છે.
2. પગને ઊંચા રાખવા (Elevation):
   • જ્યારે તમે આરામ કરો ત્યારે તમારા પગને ઓશીકા પર ઊંચા રાખો. આનાથી રક્તસંચાર સુધરશે અને બળતરા ઘટશે.
3. આરામદાયક ફૂટવેર:
   • હવાની અવરજવર થાય તેવા ખુલ્લા અને આરામદાયક જૂતા (જેમ કે સેન્ડલ અથવા ખુલ્લા શૂઝ) પહેરો.
   • ચુસ્ત મોજાં અને જૂતા પહેરવાનું ટાળો, કારણ કે તે રક્ત પરિભ્રમણને અવરોધે છે.
4. પગ અને હાથની સ્વચ્છતા:
   • હાથ અને પગને નિયમિતપણે સાબુ અને પાણીથી ધોઈને સૂકવો, ખાસ કરીને આંગળીઓ અને અંગૂઠા વચ્ચેના ભાગને. આનાથી ફંગલ ઇન્ફેક્શનનું જોખમ ઘટે છે.
   • જો એથ્લીટ્ઝ ફૂટ હોય, તો એન્ટિફંગલ પાવડર અથવા ક્રીમનો ઉપયોગ કરો.
5. મસાજ:
   • હાથ અને પગમાં હળવા હાથે મસાજ કરવાથી રક્ત પરિભ્રમણ સુધરે છે અને આરામ મળે છે.
6. આહાર અને પોષણ:
   • વિટામિન B12 યુક્ત આહાર: દૂધ, દહીં, ચીઝ, ઈંડા, માંસ અને ફોર્ટિફાઈડ અનાજનું સેવન કરો. જો ઉણપ હોય તો ડોક્ટરની સલાહ મુજબ સપ્લીમેન્ટ્સ લઈ શકો છો.
   • મેગ્નેશિયમ યુક્ત આહાર: લીલા પાંદડાવાળા શાકભાજી, બદામ, કઠોળ અને અનાજનો સમાવેશ કરો.
   • પૂરતું પાણી પીવો: શરીરમાં પાણીની ઉણપ ન થાય તેનું ધ્યાન રાખો.
7. દારૂનું સેવન ટાળો: જો દારૂના વધુ પડતા સેવનને કારણે ચેતા નુકસાન થયું હોય, તો દારૂનું સેવન બંધ કરવું હિતાવહ છે.

ક્યારે ડોક્ટરનો સંપર્ક કરવો?

જો હાથ-પગમાં બળતરાની સમસ્યા ગંભીર હોય, વારંવાર થતી હોય, અથવા ઘરેલું ઉપચારોથી રાહત ન મળતી હોય, તો તાત્કાલિક ડોક્ટરનો સંપર્ક કરવો જોઈએ. ડોક્ટર યોગ્ય નિદાન કરીને મૂળ કારણ શોધી કાઢશે અને તેની અનુસાર સારવાર સૂચવશે.

ખાસ કરીને જો તમને ડાયાબિટીસ, કિડની રોગ, થાઇરોઇડની સમસ્યા, અથવા કોઈ અન્ય લાંબી બીમારી હોય અને તમને હાથ-પગમાં બળતરા થતી હોય, તો તબીબી સલાહ લેવી અનિવાર્ય છે. પ્રારંભિક નિદાન અને સારવાર લાંબા ગાળાની ગૂંચવણોને અટકાવવામાં મદદ કરી શકે છે.