બ્યુનિયન્સ(Bunions)
બ્યુનિયન્સ (Bunions) – પગના અંગુઠામાં થતી એક સામાન્ય સમસ્યા
બ્યુનિયન એ પગના અંગુઠા (પૌંજરા)ના સંધિ વિસ્તારમાં થતી એવી સ્થિતિ છે જેમાં અંગુઠાની મૂળ હાડકી બહારની બાજુ ફૂલીને ગાંઠ જેવી થઈ જાય છે. આ સ્થિતિમાં અંગુઠું અંદરની બાજુ વળવા માંડે છે અને અન્ય બોટીઓની તરફ દબાવા લાગે છે. આ અવસ્થા લાંબા સમય સુધી રહે તો પગરખાં પહેરવામાં તકલીફ, પગમાં દુખાવો, ફોલ્લા અને ચાલવામાં અસમર્થતા જેવા લક્ષણો પણ દેખાઈ શકે છે. બ્યુનિયન સામાન્ય રીતે ધીમે ધીમે વિકસે છે અને સમયસર સારવાર ન મળે તો વધુ ગંભીર રૂપ લઈ શકે છે.
બ્યુનિયન્સ કેવી રીતે બને છે?
બ્યુનિયન બાંયધરી રીતે પગની બાયોલોજીકલ રચનામાં ધીરે ધીરે થતી ઉલટફેરના કારણે થાય છે. ખાસ કરીને જ્યારે અંગુઠાની હાડકી તેની સ્વાભાવિક સ્થિતિથી ખસીને અંદરની બાજુ વળવા માંડે છે, ત્યારે તે જગ્યાએ દબાણ અને ઘર્ષણ વધે છે, જેના પરિણામે હાડકીમાં બહારની બાજુ ફૂલો જેવી વૃદ્ધિ થાય છે. સમય જતાં તે ગાંઠ બની જાય છે અને બાકીની બોટીઓ પર દબાણ પડે છે.
બ્યુનિયન્સના કારણો:
- વારસાગત અસર (Genetics)
જો પરિવારના સભ્યોમાં કોઈને બ્યુનિયન હોય, તો બીજા સભ્યોમાં પણ એની શક્યતા વધી જાય છે. ક્યારેક તે પેઠ-ચાલણની અનુક્રમણિકા હોઈ શકે છે. - અનુકૂળ ન હોય તેવા પગરખાં
તંગ, સાંકડી આગળથી અને ઊંચી હીલવાળી ચપ્પલ પહેરવી એ મુખ્ય કારણોમાંથી એક છે. આવા પગરખાં અંગુઠાને બાકીની બોટીઓ તરફ દબાવે છે. - ફ્લેટ ફીટ અથવા પગની આકારગતિની તકલીફો
ફ્લેટ ફીટ, ઓવરપ્રોનેશન અને અન્ય ગતિશીલ સમસ્યાઓ પગ પર ખોટું દબાણ બનાવે છે અને આથી બ્યુનિયન બને છે. - આર્થ્રાઇટિસ
રુમેટોઇડ આર્થ્રાઇટિસ જેવી સંધિની બીમારીઓ હાડકી અને સંધિઓને નબળી બનાવે છે જે બ્યુનિયન તરફ દોરી શકે છે. - પગમાં વારંવાર ઈજા થવી
લાંબા સમય સુધી નર્મ પગરખાં વગર ચાલવું, રમતગમત દરમિયાન ઈજા થવી વગેરે પણ બ્યુનિયનનું કારણ બની શકે છે.
લક્ષણો (Symptoms):
- અંગુઠાની બાજુએ સૂજેલી ગાંઠ કે ફૂલો જેવી રચના
- પગમાં દુખાવો, ખાસ કરીને લાંબા સમય સુધી ચાલ્યા પછી
- પગરખાં પહેરવામાં તકલીફ
- અંગુઠું અંદરની તરફ વળેલું દેખાવું
- ગાંઠની આસપાસ લાલાશ, ગરમી અથવા ત્વચાનું કઠણ થવું
- બાકીની બોટીઓ પર દબાણ અને તેદન
રોગનિદાન (Diagnosis):
બ્યુનિયનનું નિદાન સામાન્ય રીતે ડોક્ટરની ફિઝિકલ તપાસ અને એક્સ-રે દ્વારા થાય છે. એક્સ-રે દ્વારા અંગુઠાની હાડકી કેટલી ખસી છે, હાડકાં વચ્ચે કેટલું અંતર છે અને અન્ય સંભવિત સંધિ સમસ્યાઓ વિશે માહિતી મળે છે.
સારવાર (Treatment):
1. ગેરશસ્ત્રક્રિયાત્મક ઉપાય (Non-Surgical Treatment):
- પગરખાંની પસંદગીમાં બદલાવ:
પગરખાં એવી સાફ્ટ અને પહોળી નાકવાળી હોવી જોઈએ જે અંગુઠા અને બાકીની બોટીઓને જગ્યા આપે. - બ્યુનિયન પેડ્સ:
ફાર્મસીમાં મળતા સિલિકોન અથવા ફોમના પેડ्स દબાણ ઘટાડવામાં મદદરૂપ થાય છે. - ઓર્થોટિક ઇન્સોલ્સ:
પગની પોઝિશન સુધારવા માટે ઓર્થોપેડિક ઇન્સોલ્સ ઉપયોગી છે. - બર્ફની સેંક:
જો સોજો વધુ હોય તો 10-15 મિનિટ સુધી બર્ફથી સેંક કરવાથી રાહત મળે છે. - દર્દ નાશક દવાઓ:
આઇબુપ્રોફેન, પેરાસીટામોલ જેવી એન્ટિ-ઇન્ફ્લેમેટરી દવાઓ દુખાવો અને સોજો ઓછો કરે છે. - વ્યાયામ અને ખેંચતાણ (stretching):
પગના મસલ્સ અને લિગામેન્ટ માટે સ્પેશિયલ એક્સરસાઈઝ પણ ફાયદાકારક હોય છે.
2. શસ્ત્રક્રિયા (Surgical Treatment):
જ્યારે બ્યુનિયન અત્યંત વિકસિત થઈ જાય અને દિવસચર્યામાં વ્યાવસાયિક વિઘ્ન ઉપજાવે, ત્યારે સર્જરી કરવાની ભલામણ થાય છે. સર્જરીના વિવિધ પ્રકાર છે:
- Osteotomy:
હાડકીમાં કાપ મારીને એને સાચી જગ્યાએ મૂકી ચોક્કસ કોણે સ્થિર કરવામાં આવે છે. - Exostectomy:
વધારાની હાડકી (બ્યુનિયન ગાંઠ) દૂર કરવામાં આવે છે. - Arthrodesis:
હાડકાં અને સંધિને સ્થિર કરવા માટે સ્ક્રૂ અથવા પ્લેટનો ઉપયોગ થાય છે. - Minimally Invasive Bunion Surgery (MIBS):
નાના કટથી થતી સર્જરી જેમાં પુનઃસ્થીતિ પણ ઝડપે થાય છે.
સાજા થવાનો સમય:
શસ્ત્રક્રિયા પછી સામાન્ય રીતે દર્દી 6થી 12 અઠવાડિયામાં સામાન્ય કામગીરી કરી શકે છે. ફિઝિયોથેરાપી અને પગરખાંની વિશેષ કાળજી જરૂરી હોય છે.
નિવારણ (Prevention):
- એવા પગરખાં પહેરો જે પાતળા નહીં હોય અને અંગુઠા માટે જગ્યા આપે.
- લાંબા સમય સુધી ઊભા રહેવું કે ચાલવું હોય તો સમયાંતરે આરામ કરો.
- પગના નિયમિત વ્યાયામ કરો.
- વારસાગત સમસ્યા હોય તો વહેલી અવસ્થામાં પગલાં લો.
- તંગ પગરખાં, ઊંચી હીલવાળી ચપ્પલ પહેરવાનું ટાળો.
બ્યુનિયન બાળકોમાં:
હા, કેટલીકવાર બાળકોમાં પણ બ્યુનિયન થઈ શકે છે, જેને “Adolescent bunion” કહે છે. આ વારસામાં મળે છે અને ઉપચાર માટે મોટા ભાગે નોન-સર્જિકલ ઉપાય થકી નિયંત્રણમાં લાવવાનો પ્રયાસ થાય છે.
નિષ્કર્ષ:
બ્યુનિયન કોઈ જીવલેણ બીમારી નથી, પણ જો તેનું યોગ્ય નિયંત્રણ ન કરવામાં આવે તો તે રોજિંદી જીવનશૈલીને અસહ્ય બનાવી શકે છે. યોગ્ય જાગૃતિ, વહેલી ઓળખ અને યોગ્ય પગલાં થકી આ સમસ્યાને નિયંત્રિત કરી શકાય છે. જો લક્ષણો દિન-પ્રતિદિન વધતા જાય, તો તાત્કાલિક ઓર્થોપેડિક તબીબની સલાહ લેવી અત્યંત જરૂરી છે.
