ઘૂંટણ ના સાંધાનું રિપ્લેસમેન્ટ

ઘૂંટણના સાંધાનું રિપ્લેસમેન્ટ, જેને સામાન્ય ભાષામાં ઘૂંટણનો બદલો અથવા તબીબી ભાષામાં ટોટલ ની રિપ્લેસમેન્ટ (Total Knee Replacement – TKR) કહેવાય છે, તે એક શસ્ત્રક્રિયા છે જેમાં ઘૂંટણના નુકસાન પામેલા અથવા રોગગ્રસ્ત ભાગોને કૃત્રિમ ધાતુ અને પ્લાસ્ટિકના ઘટકો (પ્રોસ્થેસિસ) વડે બદલવામાં આવે છે.

આ પ્રક્રિયા એવા લોકો માટે આશાનું કિરણ છે જેઓ ગંભીર ઘૂંટણના દુખાવાથી પીડાઈ રહ્યા છે અને જેમના માટે અન્ય કોઈ રૂઢિચુસ્ત સારવાર (જેમ કે દવાઓ, ફિઝીયોથેરાપી, ઇન્જેક્શન) અસરકારક રહી નથી.

ઘૂંટણના સાંધાને ક્યારે બદલવાની જરૂર પડે છે?

ઘૂંટણનો સાંધો શરીરનો સૌથી મોટો અને જટિલ સાંધો છે, જે ચાલવા, દોડવા, સીડી ચડવા-ઉતરવા અને અન્ય દૈનિક પ્રવૃત્તિઓ માટે અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે. સમય જતાં અથવા અમુક રોગોને કારણે, ઘૂંટણનો આર્ટિક્યુલર કાર્ટિલેજ (હાડકાના છેડા પર આવેલી ચીકણી સપાટી) ઘસાઈ જાય છે, જેનાથી હાડકાં એકબીજા સાથે ઘસાવા માંડે છે. આનાથી ગંભીર દુખાવો, સોજો, જકડાઈ જવું અને હલનચલનમાં મર્યાદા આવે છે.

ઘૂંટણના સાંધાના રિપ્લેસમેન્ટની જરૂરિયાત ઊભી થવાના મુખ્ય કારણોમાં શામેલ છે:

• ઓસ્ટિઓઆર્થરાઇટિસ (Osteoarthritis – OA): આ ઘૂંટણના દુખાવાનું સૌથી સામાન્ય કારણ છે, ખાસ કરીને વૃદ્ધોમાં. તેમાં કાર્ટિલેજ ધીમે ધીમે ઘસાઈ જાય છે, જેને “વેર-એન્ડ-ટેર” આર્થરાઇટિસ પણ કહેવાય છે.
• રુમેટોઇડ આર્થરાઇટિસ (Rheumatoid Arthritis – RA): આ એક ક્રોનિક ઇન્ફ્લેમેટરી રોગ છે જેમાં શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિ પોતાના જ સાંધાઓ પર હુમલો કરે છે, જેનાથી કાર્ટિલેજ અને હાડકાને નુકસાન થાય છે.
• અન્ય પ્રકારના આર્થરાઇટિસ: જેમ કે ગાઉટી આર્થરાઇટિસ, સોરિયાટિક આર્થરાઇટિસ.
• તીવ્ર દુખાવો અને અપંગતા: જ્યારે દર્દીને ઘૂંટણના દુખાવાને કારણે દૈનિક પ્રવૃત્તિઓ (ચાલવું, ઊઠવું, બેસવું) કરવામાં ગંભીર મુશ્કેલી પડે.

જ્યારે બિન-સર્જિકલ પદ્ધતિઓ (દવાઓ, ઇન્જેક્શન, ફિઝીયોથેરાપી, વજન ઘટાડવું) રાહત આપવામાં નિષ્ફળ જાય અને દર્દીના જીવનની ગુણવત્તા પર ગંભીર અસર પડતી હોય, ત્યારે ઘૂંટણના સાંધાનું રિપ્લેસમેન્ટ એક ઉત્તમ વિકલ્પ બની શકે છે.

ઘૂંટણના સાંધાના રિપ્લેસમેન્ટના પ્રકાર

ઘૂંટણના રિપ્લેસમેન્ટના મુખ્યત્વે બે પ્રકાર છે:

1. ટોટલ ની રિપ્લેસમેન્ટ (Total Knee Replacement – TKR): આ સૌથી સામાન્ય પ્રકાર છે જેમાં ઘૂંટણના સાંધાના ત્રણેય ભાગો (ફેમરનો છેડો, ટીબીયાનો ઉપરનો ભાગ અને પેટલાનો અંદરનો ભાગ) ને બદલવામાં આવે છે. આમાં ફેમર (જાંઘનું હાડકું) અને ટીબીયા (પગના નીચેના ભાગનું હાડકું) ના છેડાને કાપીને ધાતુના ઘટકો લગાવવામાં આવે છે, અને તેમની વચ્ચે પ્લાસ્ટિકની સ્પેસર (પોલિઇથિલિન) મૂકવામાં આવે છે જે કુદરતી કાર્ટિલેજનું કાર્ય કરે છે.
2. પાર્શિયલ ની રિપ્લેસમેન્ટ (Partial Knee Replacement – PKR) અથવા યુનિકોમ્પાર્ટમેન્ટલ ની રિપ્લેસમેન્ટ: આ પ્રક્રિયા ત્યારે કરવામાં આવે છે જ્યારે ઘૂંટણના સાંધાનો માત્ર એક જ ભાગ (સામાન્ય રીતે અંદરનો ભાગ) ખરાબ થયો હોય. આ સર્જરી ઓછી આક્રમક હોય છે અને રિકવરી ઝડપી હોય છે, પરંતુ તે દરેક દર્દી માટે યોગ્ય નથી.

ઘૂંટણના સાંધાના રિપ્લેસમેન્ટની પ્રક્રિયા

આ શસ્ત્રક્રિયા સામાન્ય રીતે 1 થી 2 કલાક ચાલે છે અને ઓર્થોપેડિક સર્જન દ્વારા કરવામાં આવે છે.

1. સર્જિકલ પ્રક્રિયા: * સર્જન ઘૂંટણ પર એક ચીરો મૂકે છે. * નુકસાન પામેલા કાર્ટિલેજ અને હાડકાના નાના ભાગોને કાળજીપૂર્વક દૂર કરવામાં આવે છે. * ફેમર અને ટીબીયાના છેડાને ચોક્કસ માપ અનુસાર તૈયાર કરવામાં આવે છે. * ધાતુના પ્રોસ્થેસિસ (કૃત્રિમ ભાગો) ને હાડકા સાથે ફીટ કરવામાં આવે છે, ઘણીવાર ખાસ મેડિકલ સિમેન્ટનો ઉપયોગ કરીને. * ધાતુના ઘટકોની વચ્ચે પોલિઇથિલિનનો ઇન્સર્ટ (ગાસ્કેટ) મૂકવામાં આવે છે જે સરળ ગતિ પ્રદાન કરે છે. * કેટલાક કિસ્સાઓમાં, પેટલા (ઢાંકણી) ના પાછળના ભાગને પણ રિસરફેસ કરીને પ્લાસ્ટિકનું બટન લગાવવામાં આવે છે. * નરમ પેશીઓ અને સ્નાયુઓને યોગ્ય રીતે ગોઠવીને ચીરાને બંધ કરવામાં આવે છે.

2. રિકવરી અને પુનર્વસન: * સર્જરી પછી તરત જ, દર્દીને દુખાવો નિયંત્રિત કરવા માટે દવાઓ આપવામાં આવે છે. * મોટાભાગના દર્દીઓ સર્જરીના એક કે બે દિવસમાં વોકર અથવા લાકડીની મદદથી ચાલવાનું શરૂ કરે છે. * ફિઝીયોથેરાપી (ભૌતિક ઉપચાર) એ પુનર્વસનનો સૌથી મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે. ફિઝીયોથેરાપિસ્ટ ઘૂંટણની ગતિશીલતા, સ્નાયુઓની મજબૂતી અને સંતુલન સુધારવા માટે કસરતો કરાવશે. * ઘરે પાછા ફર્યા પછી પણ ફિઝીયોથેરાપી ચાલુ રાખવી પડે છે. સંપૂર્ણ રિકવરીમાં કેટલાક મહિનાઓ લાગી શકે છે.

ઘૂંટણના સાંધાના રિપ્લેસમેન્ટના ફાયદા અને જોખમો

ફાયદા:

• દુખાવામાં રાહત: મોટાભાગના દર્દીઓને સર્જરી પછી ઘૂંટણના દુખાવામાં નોંધપાત્ર રાહત મળે છે.
• ગતિશીલતામાં સુધારો: ઘૂંટણની ગતિની શ્રેણી (range of motion) સુધરે છે, જેનાથી ચાલવું, ઊઠવું અને બેસવું સરળ બને છે.
• જીવનની ગુણવત્તામાં સુધારો: દર્દીઓ તેમની દૈનિક પ્રવૃત્તિઓ વધુ સરળતાથી કરી શકે છે અને વધુ સક્રિય જીવન જીવી શકે છે.
• લાંબા ગાળાની સફળતા: આધુનિક પ્રોસ્થેસિસ 15-20 વર્ષ કે તેથી વધુ સમય સુધી ટકી શકે છે.

જોખમો:

કોઈપણ મોટી સર્જરીની જેમ, ઘૂંટણના રિપ્લેસમેન્ટ સાથે પણ કેટલાક જોખમો સંકળાયેલા છે, જોકે તે પ્રમાણમાં ઓછા હોય છે:

• લોહી ગંઠાઈ જવું (Blood Clots): પગની નસોમાં લોહીના ગઠ્ઠા બની શકે છે (ડીપ વેઇન થ્રોમ્બોસિસ), જે ફેફસાં સુધી પહોંચી શકે છે (પલ્મોનરી એમ્બોલિઝમ). આને રોકવા માટે દવાઓ આપવામાં આવે છે.
• પ્રોસ્થેસિસનું ઢીલું પડવું કે ઘસાઈ જવું: સમય જતાં કૃત્રિમ સાંધો ઢીલો પડી શકે છે અથવા તેના ભાગો ઘસાઈ શકે છે, જેના માટે રિવિઝન સર્જરીની જરૂર પડી શકે છે.
• નર્વ અથવા રક્તવાહિનીને નુકસાન: આ દુર્લભ છે પરંતુ થઈ શકે છે.
• એનેસ્થેસિયા સંબંધિત જોખમો: એનેસ્થેસિયાની એલર્જીક પ્રતિક્રિયા અથવા અન્ય આડઅસરો.
• સર્જરી પછી દુખાવો અથવા જકડાઈ જવું: કેટલાક દર્દીઓને લાંબા સમય સુધી થોડો દુખાવો અથવા ઘૂંટણમાં જકડાઈ જવાની લાગણી રહી શકે છે.

સર્જરી પછીની કાળજી અને જીવનશૈલી

ઘૂંટણના રિપ્લેસમેન્ટ પછી સફળતા માટે દર્દીની સક્રિય ભાગીદારી અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે:

• ફિઝીયોથેરાપી: સૂચવેલી કસરતો નિયમિતપણે કરવી.
• દવાઓ: ડોકટરના નિર્દેશ મુજબ દવાઓ લેવી.
• વજન નિયંત્રણ: સ્વસ્થ વજન જાળવી રાખવાથી કૃત્રિમ સાંધા પરનો બોજ ઓછો થાય છે.
• નિયમિત ફોલો-અપ: ડોકટર સાથે નિયમિત તપાસ કરાવવી.
• સાવચેતી: ઊંચાઈ પરથી કૂદવાનું અથવા ભારે વજન ઉપાડવાનું ટાળવું. સાવચેતીપૂર્વક ચાલવું અને પડવાનું ટાળવું.

નિષ્કર્ષ

ઘૂંટણના સાંધાનું રિપ્લેસમેન્ટ એ એક અત્યંત સફળ શસ્ત્રક્રિયા છે જે લાખો લોકોને ગંભીર ઘૂંટણના દુખાવાથી મુક્તિ આપીને તેમની દૈનિક પ્રવૃત્તિઓ ફરીથી કરવા સક્ષમ બનાવે છે. જો તમે ઘૂંટણના ક્રોનિક દુખાવાથી પીડાતા હોવ અને અન્ય સારવારોથી રાહત ન મળતી હોય, તો ઓર્થોપેડિક સર્જનની સલાહ લેવી હિતાવહ છે. તેઓ તમારી સ્થિતિનું મૂલ્યાંકન કરીને તમને ઘૂંટણના રિપ્લેસમેન્ટ માટે યોગ્ય છો કે નહીં તે અંગે માર્ગદર્શન આપી શકશે. આ પ્રક્રિયા જીવનની ગુણવત્તામાં નોંધપાત્ર સુધારો લાવી શકે છે.