સ્ટીટોરિયા – Steatorrhea

સ્ટીટોરિયા (Steatorrhea): ચરબીયુક્ત મળ અને તેના કારણો

સ્ટીટોરિયા (Steatorrhea) એ એક તબીબી સ્થિતિ છે જેમાં મળમાં અતિશય ચરબી હોય છે. આ ત્યારે થાય છે જ્યારે શરીર ખોરાકમાં રહેલી ચરબીને યોગ્ય રીતે પચાવી કે શોષી શકતું નથી. સ્ટીટોરિયાના પરિણામે મળ ચીકણો, પીળો અથવા આછો રંગનો, દુર્ગંધયુક્ત અને ફ્લોટિંગ (પાણી પર તરતો) હોય છે. આ એક પાચન સમસ્યાનું સૂચક છે અને તે વિવિધ અંતર્ગત તબીબી પરિસ્થિતિઓને કારણે થઈ શકે છે.

સ્ટીટોરિયાના લક્ષણો

સ્ટીટોરિયાના મુખ્ય લક્ષણો મળના દેખાવ અને સુસંગતતા સાથે સંબંધિત છે:

• ચીકણો અને તેલયુક્ત મળ: મળમાં ચરબીની હાજરીને કારણે તે ચીકણો અને ગ્રીસી (તેલયુક્ત) લાગે છે. ટોઇલેટ સાફ કરતી વખતે બાકી રહેલા તેલના નિશાન પણ જોવા મળી શકે છે.
• પીળો, આછો અથવા માટીનો રંગ: ચરબીના શોષણમાં ખામીને કારણે મળનો રંગ સામાન્ય ભૂરા રંગને બદલે પીળો, આછો રાખોડી અથવા માટી જેવો થઈ શકે છે.
• દુર્ગંધયુક્ત: અપાચિત ચરબી અને અન્ય પોષક તત્ત્વોના આથોને કારણે મળમાંથી ખૂબ જ ખરાબ અને તીવ્ર દુર્ગંધ આવે છે.
• પાણી પર તરતો મળ (Floating Stools): મળમાં ચરબી અને ગેસના પ્રમાણને કારણે તે પાણીમાં ડૂબી જવાને બદલે તરતો રહે છે.
• વધેલી મળની આવર્તન અને જથ્થો: સ્ટીટોરિયા ધરાવતા વ્યક્તિને વારંવાર અને મોટા જથ્થામાં મળ ત્યાગ કરવો પડી શકે છે.
• પેટમાં દુખાવો અને ખેંચાણ: પાચનની સમસ્યાઓના કારણે પેટમાં દુખાવો, પેટ ફૂલવું અને ખેંચાણનો અનુભવ થઈ શકે છે.
• ગેસ અને પેટ ફૂલવું: અપાચિત ખોરાકના કારણે આંતરડામાં ગેસ ઉત્પન્ન થાય છે.
• વજન ઘટવું: જો શરીર ચરબી અને અન્ય પોષક તત્વોને શોષી શકતું નથી, તો લાંબા ગાળે વજન ઘટી શકે છે.
• (વિટામિન A), હાડકા નબળા પડવા (વિટામિન D), લોહી ગંઠાવામાં સમસ્યા (વિટામિન K) વગેરે થઈ શકે છે.

સ્ટીટોરિયાના કારણો

સ્ટીટોરિયા મૂળભૂત રીતે ચરબીના પાચન અથવા શોષણમાં થતી ખામીને કારણે થાય છે. આ ખામીઓ નીચેનામાંથી કોઈપણ તબક્કે થઈ શકે છે:

1. પાચન ઉત્સેચકોની ઉણપ (Pancreatic Exocrine Insufficiency):
   • ક્રોનિક સ્વાદુપિંડનો સોજો સ્વાદુપિંડને નુકસાન પહોંચાડે છે અને ઉત્સેચકોનું ઉત્પાદન ઘટાડે છે.
   • સ્વાદુપિંડનું કેન્સર: સ્વાદુપિંડમાં ગાંઠ ઉત્સેચકોના પ્રવાહને અવરોધી શકે છે.
   • સ્વાદુપિંડની સર્જરી: સ્વાદુપિંડનો ભાગ દૂર કરવાથી ઉત્સેચકોનું ઉત્પાદન ઘટી શકે છે.
2. પિત્તરસની ઉણપ અથવા અવરોધ (Bile Acid Deficiency/Obstruction):
   • કોલેસ્ટેસિસ (Cholestasis): યકૃત (liver) દ્વારા પિત્તરસનું ઓછું ઉત્પાદન.
   • પિત્ત નળીનો અવરોધ: પિત્તાશયની પથરી (gallstones) અથવા ગાંઠને કારણે પિત્ત નળી અવરોધાય. પિત્તરસ ચરબીને ઇમલ્સિફાય (પાણીમાં ભળવામાં મદદ) કરવામાં મદદ કરે છે, જે પાચન માટે જરૂરી છે.
   • પ્રાથમિક બિલિઅરી કોલાન્ગાઇટિસ (Primary Biliary Cholangitis – PBC): યકૃતના નાના પિત્ત નળીઓનો નાશ કરતો સ્વયંપ્રતિરક્ષા રોગ.
3. નાના આંતરડાના શોષણમાં ખામી (Small Intestinal Malabsorption):

નિદાન

સ્ટીટોરિયાનું નિદાન સામાન્ય રીતે નીચેના પરીક્ષણો દ્વારા કરવામાં આવે છે:

1. મળનું પરીક્ષણ (Stool Test):
   • મળમાં ચરબીનું ગુણાત્મક પરીક્ષણ: માઇક્રોસ્કોપ હેઠળ મળમાં ચરબીના ટીપાં જોવા.
   • મળમાં ચરબીનું જથ્થાત્મક પરીક્ષણ (72-hour Fecal Fat Test): આ સૌથી વિશ્વસનીય પરીક્ષણ છે. દર્દીને ચોક્કસ માત્રામાં ચરબી ધરાવતો આહાર લેવા માટે કહેવામાં આવે છે, અને 72 કલાક માટે તેના મળનો સંગ્રહ કરીને તેમાં રહેલી ચરબીનું માપન કરવામાં આવે છે.
2. રક્ત પરીક્ષણો:
   • પોષણની ઉણપ તપાસવા માટે (જેમ કે આયર્ન, વિટામિન A, D, E, K, બી12).
   • યકૃત કાર્ય પરીક્ષણો.
   • સ્વાદુપિંડના ઉત્સેચકોના સ્તર.
   • સેલિયાક રોગ માટે એન્ટિબોડીઝ.
3. ઇમેજિંગ ટેસ્ટ:
   • પેટનો અલ્ટ્રાસાઉન્ડ (Ultrasound): પિત્તાશય, પિત્ત નળીઓ અને સ્વાદુપિંડની તપાસ માટે.
4. એન્ડોસ્કોપી અને બાયોપ્સી:
   • નાના આંતરડાના અસ્તરની સ્થિતિ જોવા અને બાયોપ્સી (પેશીનો નમૂનો) લઈને સેલિયાક રોગ અથવા અન્ય માલએબસોર્પ્શન સ્થિતિઓનું નિદાન કરવા.

સારવાર

સ્ટીટોરિયાની સારવાર તેના મૂળભૂત કારણ પર આધાર રાખે છે:

1. પિત્તરસ સંબંધિત સમસ્યાઓ માટે:
   • પિત્ત નળીના અવરોધને દૂર કરવો: સર્જરી અથવા એન્ડોસ્કોપિક પ્રક્રિયા દ્વારા પથરી કે અવરોધ દૂર કરવા.
   • કોલેસ્ટેસિસની સારવાર: યકૃત રોગનું સંચાલન કરવું.
2. નાના આંતરડાના શોષણની ખામી માટે:
   • સેલિયાક રોગ: ગ્લુટેન-મુક્ત આહારનું પાલન કરવું.
   • ક્રોહન રોગ: બળતરા વિરોધી દવાઓ અને અન્ય રોગનિવારક દવાઓ.
   • ચેપ: એન્ટિબાયોટિક્સ અથવા એન્ટિપarasitic દવાઓ.
   • શોર્ટ બોવેલ સિન્ડ્રોમ: આહાર વ્યવસ્થાપન, પોષણ પૂરક અને ક્યારેક સર્જરી.
3. આહાર વ્યવસ્થાપન:
   • ઓછી ચરબીવાળો આહાર: ચરબીનું પ્રમાણ ઘટાડવાથી લક્ષણોમાં રાહત મળી શકે છે.
   • ચરબી-દ્રાવ્ય વિટામિન સપ્લિમેન્ટ્સ: વિટામિન A, D, E, K ની ઉણપ હોય તો તેના પૂરક લેવા.
4. દવાઓમાં ફેરફાર:
   • જો કોઈ દવા સ્ટીટોરિયાનું કારણ બની રહી હોય, તો ડૉક્ટર તેની માત્રા બદલી શકે છે અથવા વૈકલ્પિક દવા સૂચવી શકે છે.

નિષ્કર્ષ

સ્ટીટોરિયા એ પાચન તંત્રમાં ગંભીર સમસ્યાનું સૂચક છે અને તેને અવગણવું ન જોઈએ. જો તમને મળમાં ચરબીયુક્ત, દુર્ગંધયુક્ત અને તરતો મળ જેવા લક્ષણોનો અનુભવ થાય, તો તાત્કાલિક તબીબી સલાહ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે.

વહેલું નિદાન અને યોગ્ય સારવાર અંતર્ગત કારણને સુધારવામાં, લક્ષણોને નિયંત્રિત કરવામાં અને પોષણની ઉણપથી થતી ગૂંચવણોને અટકાવવામાં મદદ કરી શકે છે. તમારા ડૉક્ટર તમારા માટે શ્રેષ્ઠ નિદાન અને સારવાર યોજના નક્કી કરશે.