બિલીરૂબિન
બિલીરૂબિન: શરીરનું એક મહત્વપૂર્ણ પિત્ત રંજક દ્રવ્ય
બિલીરૂબિન (Bilirubin) એ એક પીળું રંગદ્રવ્ય છે જે આપણા શરીરમાં લાલ રક્ત કોશિકાઓ (Red Blood Cells) ના સામાન્ય ભંગાણની પ્રક્રિયા દરમિયાન ઉત્પન્ન થાય છે. લાલ રક્ત કોશિકાઓનું આયુષ્ય લગભગ ૧૨૦ દિવસનું હોય છે, ત્યારબાદ તેઓ તૂટી જાય છે.
આ પ્રક્રિયામાં, હિમોગ્લોબિન (લાલ રક્ત કોશિકાઓમાં ઓક્સિજન વહન કરતું પ્રોટીન) માંથી બિલીરૂબિન બને છે. તે શરીરમાંથી વિસર્જન થવું અત્યંત આવશ્યક છે, અને આ કાર્યમાં મુખ્ય ભૂમિકા યકૃત (Liver) અને પિત્તતંત્રની હોય છે.
બિલીરૂબિન કેવી રીતે બને છે અને પ્રક્રિયા થાય છે?
લાલ રક્ત કોશિકાઓ જ્યારે તેમનું જીવનચક્ર પૂર્ણ કરે છે અથવા ક્ષતિગ્રસ્ત થાય છે, ત્યારે તે સ્પ્લીન (બરોળ), લિવર અને બોન મેરો (અસ્થિમજ્જા) માં રહેલા મેક્રોફેજ (Macrophages) દ્વારા નાશ પામે છે. આ પ્રક્રિયા દરમિયાન, હિમોગ્લોબિનમાંથી બે ઘટકો છૂટા પડે છે: હીમ (Heme) અને ગ્લોબિન (Globin). ગ્લોબિન પ્રોટીન છે જેનો પુનઃઉપયોગ થાય છે. જ્યારે, હીમનું રૂપાંતર બિલીવર્ડીન (Biliverdin) માં થાય છે, અને પછી તેનું રૂપાંતર અસંયુક્ત બિલીરૂબિન (Unconjugated Bilirubin) માં થાય છે, જેને ઇનડાયરેક્ટ બિલીરૂબિન પણ કહેવાય છે.
આ અસંયુક્ત બિલીરૂબિન પાણીમાં અદ્રાવ્ય હોય છે અને તે લોહીમાં આલ્બ્યુમિન (Albumin) નામના પ્રોટીન સાથે જોડાઈને યકૃત સુધી પહોંચે છે. આંતરડામાં, બેક્ટેરિયા સંયુક્ત બિલીરૂબિનને યુરોબિલિનોજન (Urobilinogen) માં રૂપાંતરિત કરે છે, જેમાંથી મોટાભાગનું મળ દ્વારા બહાર નીકળી જાય છે (જે મળને તેનો લાક્ષણિક ભૂરો રંગ આપે છે). થોડું યુરોબિલિનોજન ફરીથી શોષાઈને કિડની દ્વારા પેશાબમાં વિસર્જન થાય છે (જે પેશાબને તેનો પીળો રંગ આપે છે).
આ આખી પ્રક્રિયા સુચારુ રીતે ચાલે તે અત્યંત આવશ્યક છે. જો આ ચક્રમાં ક્યાંય પણ અવરોધ આવે, તો લોહીમાં બિલીરૂબિનનું સ્તર વધી શકે છે.
બિલીરૂબિનનું સામાન્ય સ્તર
સામાન્ય રીતે, લોહીમાં બિલીરૂબિનનું કુલ સ્તર ૦.૨ થી ૧.૨ મિલીગ્રામ/ડેસીલિટર (mg/dL) ની વચ્ચે હોય છે.
- અસંયુક્ત (ઇનડાયરેક્ટ) બિલીરૂબિન: ૦.૨ થી ૦.૮ mg/dL
- સંયુક્ત (ડાયરેક્ટ) બિલીરૂબિન: ૦ થી ૦.૪ mg/dL
નોંધ: પ્રયોગશાળાઓ વચ્ચે આ સ્તરોમાં થોડો તફાવત હોઈ શકે છે.
નવજાત શિશુઓમાં જન્મ પછીના થોડા દિવસોમાં બિલીરૂબિનનું સ્તર ઊંચું હોઈ શકે છે, કારણ કે તેમનું યકૃત હજુ સંપૂર્ણ રીતે કાર્યક્ષમ બન્યું નથી હોતું. આને નવજાત શિશુનો કમળો (Neonatal Jaundice) કહેવાય છે, જે સામાન્ય રીતે થોડા દિવસોમાં આપમેળે ઘટી જાય છે. જોકે, જો સ્તર ખૂબ ઊંચું હોય તો તબીબી દેખરેખ અને સારવાર જરૂરી બની શકે છે.
બિલીરૂબિનનું ઊંચું સ્તર (હાઈપરબિલીરૂબિનેમિયા)
જ્યારે લોહીમાં બિલીરૂબિનનું સ્તર ૨ mg/dL કે તેથી વધુ થઈ જાય છે, ત્યારે કમળો (Jaundice) જોવા મળે છે. કમળો એ કોઈ રોગ નથી, પરંતુ તે લોહીમાં બિલીરૂબિનના ઊંચા સ્તરનું લક્ષણ છે, જેના કારણે ત્વચા, આંખોનો સફેદ ભાગ અને મ્યુકોસ મેમ્બ્રેન પીળા દેખાય છે.
બિલીરૂબિન ઊંચું આવવાના મુખ્ય કારણો:
૧. લાલ રક્ત કોશિકાઓનું વધુ પડતું ભંગાણ (Pre-hepatic Jaundice / Hemolytic Jaundice): * હેમોલિટીક એનિમિયા (Hemolytic Anemia): જેમાં લાલ રક્ત કોશિકાઓ સામાન્ય કરતા ઝડપથી નાશ પામે છે. * રક્ત ચઢાવ્યા પછીની પ્રતિક્રિયા (Transfusion Reaction). * જન્મજાત રોગો: જેમ કે સિકલ સેલ એનિમિયા (Sickle Cell Anemia) અથવા થેલેસેમિયા (Thalassemia).
૨. યકૃતની સમસ્યાઓ (Hepatic Jaundice): * યકૃતનો સોજો (Hepatitis): વાયરલ હેપેટાઇટિસ (A, B, C, D, E), આલ્કોહોલિક હેપેટાઇટિસ, દવા પ્રેરિત હેપેટાઇટિસ. * સિરોસિસ (Cirrhosis): યકૃતને ક્રોનિક નુકસાન થવાથી તેના કાર્યોમાં ગંભીર ઘટાડો થાય છે. * લિવર કેન્સર (Liver Cancer).
૩. પિત્ત નળીઓમાં અવરોધ (Post-hepatic Jaundice / Obstructive Jaundice): * પિત્તાશયની પથરી (Gallstones): પિત્ત નળીઓમાં પથરી ફસાઈ જવાથી પિત્તના પ્રવાહમાં અવરોધ આવે છે. * પિત્ત નળીઓનું સંકોચન (Bile Duct Stricture). * સ્વાદુપિંડનું કેન્સર (Pancreatic Cancer): જે પિત્ત નળીઓ પર દબાણ લાવી શકે છે. * કોલેંગાઇટિસ (Cholangitis): પિત્ત નળીઓનો સોજો.
ઊંચા બિલીરૂબિનના લક્ષણો
ઉચ્ચ બિલીરૂબિનનું સૌથી સ્પષ્ટ લક્ષણ કમળો છે. આ ઉપરાંત, અન્ય લક્ષણો અંતર્ગત કારણ પર આધાર રાખે છે:
- ત્વચા અને આંખો પીળી પડવી: કમળાનું મુખ્ય અને સૌથી દેખીતું લક્ષણ.
- ઘાટા પીળા કે ભૂરા રંગનો પેશાબ: બિલીરૂબિન પેશાબમાં બહાર નીકળી જવાથી.
- આછા કે માટી જેવા રંગનો મળ: પિત્ત આંતરડામાં ન પહોંચવાથી.
- ચામડીમાં ખંજવાળ (Pruritus): ખાસ કરીને પિત્ત નળીઓમાં અવરોધ હોય ત્યારે જોવા મળે છે.
- થાક અને નબળાઈ.
- ઉબકા અને ઉલટી.
- પેટમાં દુખાવો: ખાસ કરીને જમણા ઉપરના ભાગમાં (યકૃતના વિસ્તારમાં).
- ભૂખ ન લાગવી.
- અચાનક વજન ઘટવું.
- તાવ અને ઠંડી લાગવી: જો ચેપ હોય તો.
બિલીરૂબિનનું નિદાન અને સારવાર
લોહીમાં બિલીરૂબિનનું સ્તર માપવા માટે બિલીરૂબિન બ્લડ ટેસ્ટ કરવામાં આવે છે. આ ટેસ્ટમાં કુલ બિલીરૂબિન, સંયુક્ત બિલીરૂબિન અને અસંયુક્ત બિલીરૂબિનનું માપન થાય છે. આ ઉપરાંત, ડોક્ટર કારણ શોધવા માટે અન્ય પરીક્ષણો પણ કરાવી શકે છે, જેમ કે:
- બ્લડ કાઉન્ટ (CBC).
- વાયરલ હેપેટાઇટિસ પેનલ.
- પેટનું અલ્ટ્રાસાઉન્ડ (Ultrasound), સીટી સ્કેન (CT Scan) કે એમઆરઆઈ (MRI).
- ERCP.
સારવાર બિલીરૂબિનનું સ્તર વધવાના મૂળ કારણ પર આધાર રાખે છે.
- હેમોલિટીક કમળો: કારણભૂત સ્થિતિની સારવાર, જેમ કે એનિમિયાની સારવાર.
- યકૃત સંબંધિત કમળો: હેપેટાઇટિસની સારવાર (એન્ટિવાયરલ દવાઓ), સિરોસિસનું સંચાલન, આલ્કોહોલ ટાળવો.
- અવરોધજન્ય કમળો: પથરી દૂર કરવી, નળીઓમાં અવરોધ દૂર કરવા માટે સર્જરી કે એન્ડોસ્કોપી.
- નવજાત શિશુનો કમળો: મોટાભાગે કોઈ સારવારની જરૂર નથી. ગંભીર કિસ્સાઓમાં ફોટોથેરાપી (Phototherapy) નો ઉપયોગ થાય છે, જ્યાં બાળકને ખાસ વાદળી પ્રકાશ હેઠળ રાખવામાં આવે છે જેથી બિલીરૂબિન વિસર્જન પામે.
ઘરેલું કાળજી અને જીવનશૈલીના ફેરફારો:
- પૂરતો આરામ: શરીરને સાજા થવા માટે મદદ કરે છે.
- પુષ્કળ પ્રવાહી: ડિહાઇડ્રેશન ટાળવા માટે પાણી, નાળિયેર પાણી, તાજા રસ વગેરેનું સેવન કરો.
- હળવો અને પૌષ્ટિક આહાર: તળેલું, મસાલેદાર અને ભારે ખોરાક ટાળો. બાફેલી શાકભાજી, સૂપ, ખીચડી જેવો હળવો ખોરાક લો.
- આલ્કોહોલ ટાળો: યકૃત પર વધુ ભાર ન પડે તે માટે દારૂનું સેવન બિલકુલ ન કરો.
- ડોક્ટરની સલાહ મુજબ દવાઓ લો.
બિલીરૂબિન એ શરીરના એક મહત્વપૂર્ણ ચયાપચયનું ઉત્પાદન છે. તેના સ્તરમાં વધારો ગંભીર અંતર્ગત રોગોનો સંકેત આપી શકે છે. તેથી, જો તમને કમળાના કોઈ લક્ષણો જણાય, તો તાત્કાલિક ડોક્ટરનો સંપર્ક કરવો અને યોગ્ય નિદાન તથા સારવાર કરાવવી અનિવાર્ય છે.