કોણીના સાંધાનું રિપ્લેસમેન્ટ

કોણીના સાંધાનું રિપ્લેસમેન્ટ, જેને સામાન્ય ભાષામાં કોણીનો બદલો અથવા તબીબી ભાષામાં ટોટલ એલ્બો આર્થ્રોપ્લાસ્ટી (Total Elbow Arthroplasty – TEA) કહેવાય છે, તે એક શસ્ત્રક્રિયા છે જેમાં કોણીના નુકસાન પામેલા અથવા રોગગ્રસ્ત ભાગોને કૃત્રિમ ધાતુ અને પ્લાસ્ટિકના ઘટકો (પ્રોસ્થેસિસ) વડે બદલવામાં આવે છે.

આ પ્રક્રિયા એવા દર્દીઓ માટે આશાનું કિરણ છે જેઓ ગંભીર કોણીના દુખાવાથી પીડાઈ રહ્યા છે, જેમની હલનચલન મર્યાદિત થઈ ગઈ છે, અને જેમના માટે અન્ય કોઈ રૂઢિચુસ્ત સારવાર (જેમ કે દવાઓ, ફિઝીયોથેરાપી, ઇન્જેક્શન) અસરકારક રહી નથી.

કોણીના સાંધાને ક્યારે બદલવાની જરૂર પડે છે?

કોણીનો સાંધો એક જટિલ હિન્જ (hinge) સાંધો છે જે હાથને વાળવા (ફ્લેક્શન) અને સીધો કરવા (એક્સ્ટેંશન) તેમજ હાથને અંદર અને બહાર ફેરવવા (પ્રોનેશન અને સુપિનેશન) દે છે. તે ત્રણ હાડકાં – ઉપલા હાથનું હાડકું (હ્યુમરસ), હાથના બહારના ભાગનું હાડકું (રેડિયસ) અને હાથના અંદરના ભાગનું હાડકું (અલના) – થી બનેલો છે.

જ્યારે કોણીનો આર્ટિક્યુલર કાર્ટિલેજ (હાડકાના છેડા પર આવેલી ચીકણી સપાટી) ઘસાઈ જાય છે અથવા નુકસાન પામે છે, ત્યારે હાડકાં એકબીજા સાથે ઘસાવા માંડે છે. આનાથી ગંભીર દુખાવો, સોજો, જકડાઈ જવું, અવાજ આવવો (ક્રિપિટસ) અને હલનચલનમાં મર્યાદા આવે છે.

• રુમેટોઇડ આર્થરાઇટિસ (Rheumatoid Arthritis – RA): જેમાં શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિ પોતાના જ સાંધાઓ પર હુમલો કરે છે, જેનાથી કાર્ટિલેજ અને હાડકાને ગંભીર નુકસાન થાય છે.
• ઓસ્ટિઓઆર્થરાઇટિસ (Osteoarthritis – OA): જોકે ખભા અને હિપ જેટલો સામાન્ય નથી, પરંતુ કોણીમાં પણ આર્થરાઇટિસ થઈ શકે છે, ખાસ કરીને જે લોકો ભારે શારીરિક શ્રમ કરતા હોય અથવા વારંવાર કોણીનો ઉપયોગ કરતા હોય.
• પોસ્ટ-ટ્રોમેટિક આર્થરાઇટિસ (Post-traumatic Arthritis): કોણીના ગંભીર ફ્રેક્ચર (હાડકાના તૂટવા), ડિસલોકેશન (સાંધાનું ખસી જવું) અથવા અન્ય ઇજાઓને કારણે ભવિષ્યમાં આર્થરાઇટિસ થઈ શકે છે. જૂના ફ્રેક્ચર જે યોગ્ય રીતે સાજા ન થયા હોય તે પણ દુખાવા અને કાર્યક્ષમતામાં ઘટાડો કરી શકે છે.
• ગંભીર ફ્રેક્ચર: કેટલાક કિસ્સાઓમાં, કોણીના હાડકાં એટલી ખરાબ રીતે તૂટી જાય છે કે તેને રિપેર કરી શકાતા નથી અને રિપ્લેસમેન્ટની જરૂર પડે છે, ખાસ કરીને વૃદ્ધ દર્દીઓમાં.
• તીવ્ર દુખાવો અને અપંગતા: જ્યારે દર્દીને કોણીના દુખાવાને કારણે દૈનિક પ્રવૃત્તિઓ (જેમ કે જમવું, કપડાં પહેરવા, ઉપાડવું, હાથ ઊંચો કરવો) કરવામાં ગંભીર મુશ્કેલી પડે, રાત્રે ઊંઘ ન આવે અને તેના જીવનની ગુણવત્તા પર નકારાત્મક અસર પડતી હોય.

જ્યારે બિન-સર્જિકલ પદ્ધતિઓ (દવાઓ, ઇન્જેક્શન, ફિઝીયોથેરાપી, જીવનશૈલીમાં ફેરફાર) રાહત આપવામાં નિષ્ફળ જાય અને દર્દીના જીવનની ગુણવત્તા પર ગંભીર અસર પડતી હોય, ત્યારે કોણીના સાંધાનું રિપ્લેસમેન્ટ એક યોગ્ય વિકલ્પ બની શકે છે.

કોણીના સાંધા રિપ્લેસમેન્ટના પ્રકાર

કોણીના રિપ્લેસમેન્ટ મુખ્યત્વે બે પ્રકારના પ્રોસ્થેસિસ ડિઝાઇનમાં ઉપલબ્ધ છે:

1. લિંકવાળા (Hinged) પ્રોસ્થેસિસ: આ સૌથી સામાન્ય પ્રકાર છે. આમાં, હ્યુમરસ અને અલનાના ઘટકો એક પિન દ્વારા એકબીજા સાથે જોડાયેલા હોય છે, જે સાંધાને સ્થિરતા પ્રદાન કરે છે. આનો ઉપયોગ સામાન્ય રીતે ત્યારે થાય છે જ્યારે કોણીના આસપાસના લિગામેન્ટ્સ અને સ્નાયુઓ નબળા પડી ગયા હોય અથવા નુકસાન પામ્યા હોય.
2. અનલિંક્ડ (Unlinked) પ્રોસ્થેસિસ: આમાં, હ્યુમરસ અને અલનાના ઘટકો એકબીજા સાથે જોડાયેલા હોતા નથી. તેઓ કુદરતી સાંધાની જેમ જ અલગથી કાર્ય કરે છે, અને કોણીની સ્થિરતા આસપાસના લિગામેન્ટ્સ અને સ્નાયુઓ પર આધાર રાખે છે. આનો ઉપયોગ ત્યારે થાય છે જ્યારે દર્દીના લિગામેન્ટ્સ અને સ્નાયુઓ મજબૂત હોય અને કોણીને પૂરતી સ્થિરતા પ્રદાન કરી શકતા હોય.

સર્જન દર્દીની સ્થિતિ, હાડકાની ગુણવત્તા અને કોણીની આસપાસની નરમ પેશીઓની સ્થિતિના આધારે યોગ્ય પ્રકારનો પ્રોસ્થેસિસ પસંદ કરે છે.

કોણીના સાંધા રિપ્લેસમેન્ટની પ્રક્રિયા:

1. એનેસ્થેસિયા: દર્દીને જનરલ એનેસ્થેસિયા (સંપૂર્ણ બેહોશ) આપવામાં આવે છે. કેટલીકવાર, પ્રાદેશિક નર્વ બ્લોક પણ આપવામાં આવે છે જે સર્જરી પછીના દુખાવાને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ કરે છે.

2. સર્જિકલ પ્રક્રિયા: * સર્જન કોણી પર એક ચીરો મૂકે છે, સામાન્ય રીતે પાછળના ભાગમાં. * કોણીના સાંધા સુધી પહોંચવા માટે સ્નાયુઓ, રક્તવાહિનીઓ અને ચેતાઓને કાળજીપૂર્વક વિસ્થાપિત કરવામાં આવે છે. અલનાર નર્વ (જેને “ફની બોન” નર્વ પણ કહેવાય છે) નું રક્ષણ કરવું અત્યંત મહત્વનું છે. * નુકસાન પામેલા કાર્ટિલેજ અને હાડકાના છેડા (હ્યુમરસ અને અલનાના) ને દૂર કરવામાં આવે છે. * હ્યુમરસના નીચેના ભાગમાં અને અલનાના ઉપરના ભાગમાં ધાતુના સ્ટેમ દાખલ કરવા માટે હાડકાંને તૈયાર કરવામાં આવે છે. * આ ધાતુના સ્ટેમ્સને હાડકા સાથે મેડિકલ સિમેન્ટનો ઉપયોગ કરીને જોડવામાં આવે છે. * લિંક્ડ પ્રોસ્થેસિસના કિસ્સામાં, આ બંને ઘટકોને એક પિન દ્વારા જોડવામાં આવે છે. * આ ધાતુના ભાગો વચ્ચે પ્લાસ્ટિકની બુશિંગ (અથવા બુશિંગ્સ) મૂકવામાં આવે છે જે સરળ ગતિ પ્રદાન કરે છે. * નવા સાંધાની સ્થિરતા અને ગતિની શ્રેણી તપાસવામાં આવે છે. * નરમ પેશીઓ અને સ્નાયુઓને યોગ્ય રીતે ગોઠવીને ચીરાને બંધ કરવામાં આવે છે.

3. રિકવરી અને પુનર્વસન: * સર્જરી પછી તરત જ, દર્દીને દુખાવો નિયંત્રિત કરવા માટે દવાઓ આપવામાં આવે છે. * દર્દીના હાથને સ્લિંગમાં રાખવામાં આવે છે જેથી કોણીને આરામ મળે અને સાજા થવાનો સમય મળે. * ફિઝીયોથેરાપી (ભૌતિક ઉપચાર) એ પુનર્વસનનો સૌથી મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે. ફિઝીયોથેરાપિસ્ટ કોણીની ગતિશીલતા, સ્નાયુઓની મજબૂતી અને સંતુલન સુધારવા માટે કસરતો કરાવશે.

શરૂઆતમાં ધીમી અને હળવી કસરતો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવે છે. * હોસ્પિટલમાંથી ડિસ્ચાર્જ થયા પછી પણ ફિઝીયોથેરાપી ચાલુ રાખવી પડે છે. સંપૂર્ણ રિકવરીમાં કેટલાક મહિનાઓ (સામાન્ય રીતે 3 થી 6 મહિના) લાગી શકે છે, અને અમુક અંશે સુધારો એક વર્ષ સુધી ચાલુ રહી શકે છે. * કોણી રિપ્લેસમેન્ટ પછી વજન ઉપાડવા પર મર્યાદાઓ હોઈ શકે છે, જે સર્જન દ્વારા સૂચવવામાં આવે છે.

કોણીના સાંધા રિપ્લેસમેન્ટના ફાયદા અને જોખમો

ફાયદા:

• દુખાવામાં નોંધપાત્ર રાહત: મોટાભાગના દર્દીઓને સર્જરી પછી કોણીના ક્રોનિક દુખાવામાંથી મુક્તિ મળે છે.
• ગતિશીલતામાં સુધારો: કોણીની ગતિની શ્રેણી (range of motion) સુધરે છે, જેનાથી દૈનિક પ્રવૃત્તિઓ કરવી સરળ બને છે.
• જીવનની ગુણવત્તામાં સુધારો: દર્દીઓ વધુ સ્વતંત્રતાથી કાર્ય કરી શકે છે અને પીડામુક્ત જીવનનો અનુભવ કરી શકે છે.
• લાંબા ગાળાની સફળતા: આધુનિક પ્રોસ્થેસિસ 10-15 વર્ષ કે તેથી વધુ સમય સુધી ટકી શકે છે.

જોખમો:

કોઈપણ મોટી સર્જરીની જેમ, કોણીના રિપ્લેસમેન્ટ સાથે પણ કેટલાક જોખમો સંકળાયેલા છે:

• ચેપ (Infection): સર્જરી સાઇટ પર અથવા કૃત્રિમ સાંધામાં ચેપ લાગી શકે છે, જેના માટે એન્ટિબાયોટિક્સ અથવા બીજી સર્જરીની જરૂર પડી શકે છે. કોણીના સાંધા પ્રમાણમાં સુપરફિશિયલ હોવાથી ચેપનું જોખમ અન્ય મોટા સાંધાઓ કરતાં સહેજ વધારે હોઈ શકે છે.
• પ્રોસ્થેસિસનું ઢીલું પડવું કે ઘસાઈ જવું: સમય જતાં કૃત્રિમ સાંધો ઢીલો પડી શકે છે અથવા તેના ભાગો ઘસાઈ શકે છે, જેના માટે રિવિઝન સર્જરીની જરૂર પડી શકે છે.
• ફ્રેક્ચર: સર્જરી દરમિયાન અથવા પછી હાડકું તૂટવાનું જોખમ.
• સ્થિરતાનો અભાવ: અનલિંક્ડ પ્રોસ્થેસિસના કિસ્સામાં, જો આસપાસના લિગામેન્ટ્સ યોગ્ય રીતે સાજા ન થાય, તો સાંધામાં અસ્થિરતા આવી શકે છે.
• એનેસ્થેસિયા સંબંધિત જોખમો: એનેસ્થેસિયાની એલર્જીક પ્રતિક્રિયા અથવા અન્ય આડઅસરો.

સર્જરી પછીની કાળજી અને જીવનશૈલી

કોણીના રિપ્લેસમેન્ટ પછી સફળતા માટે દર્દીની સક્રિય ભાગીદારી અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે:

• ફિઝીયોથેરાપી: ફિઝીયોથેરાપિસ્ટ દ્વારા સૂચવેલી કસરતો નિયમિતપણે કરવી. આ સાંધાની ગતિશીલતા અને સ્નાયુઓની મજબૂતી જાળવવા માટે નિર્ણાયક છે. ધીરજ અને સતત પ્રયાસો જરૂરી છે.
• વજન ઉપાડવા પર મર્યાદા: સર્જન દ્વારા સૂચવેલા વજન ઉપાડવાના નિયમોનું કડકપણે પાલન કરવું. મોટાભાગે, ભારે વજન ઉપાડવાનું ટાળવાની સલાહ આપવામાં આવે છે જેથી પ્રોસ્થેસિસ પર અતિશય દબાણ ન આવે.
• દવાઓ: ડોક્ટરના નિર્દેશ મુજબ દુખાવા નિયંત્રણ માટેની દવાઓ લેવી.
• નિયમિત ફોલો-અપ: ડોક્ટર સાથે નિયમિત તપાસ કરાવવી અને કોઈપણ નવી સમસ્યાઓ વિશે જાણ કરવી.
• સાવચેતી: કોણી પર સીધો આઘાત લાગે તેવી પ્રવૃત્તિઓ ટાળવી.

નિષ્કર્ષ

કોણીના સાંધાનું રિપ્લેસમેન્ટ એ એક અસરકારક શસ્ત્રક્રિયા છે જે ગંભીર કોણીના દુખાવાથી પીડાતા અને કાર્યક્ષમતા ગુમાવેલા દર્દીઓ માટે જીવનની ગુણવત્તામાં નોંધપાત્ર સુધારો લાવી શકે છે. જો તમે કોણીના ક્રોનિક દુખાવાથી પીડાતા હોવ અને અન્ય સારવારોથી રાહત ન મળતી હોય, તો અનુભવી ઓર્થોપેડિક સર્જનની સલાહ લેવી હિતાવહ છે. તેઓ તમારી સ્થિતિનું સંપૂર્ણ મૂલ્યાંકન કરીને તમને કોણીના રિપ્લેસમેન્ટ માટે યોગ્ય છો કે નહીં તે અંગે માર્ગદર્શન આપી શકશે. આ પ્રક્રિયા તમને પીડામુક્ત અને વધુ સક્રિય જીવન જીવવામાં મદદ કરી શકે છે.