શરીરમાં પાણીની કમી

શરીરમાં પાણીની કમી શું છે?

શરીરમાં પાણીની કમીને ડીહાઇડ્રેશન કહેવાય છે. આ ત્યારે થાય છે જ્યારે તમારા શરીરમાં જેટલું પાણી જાય છે તેના કરતાં વધુ પાણી બહાર નીકળી જાય છે અને તમે તે પાણીને પૂરતું પાછું ભરતા નથી.

શરીરમાં પાણીની કમી થવાના કારણો ઘણા હોઈ શકે છે, જેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• ઓછું પાણી પીવું: જ્યારે તમે પૂરતું પાણી નથી પીતા ત્યારે ડીહાઇડ્રેશન થઈ શકે છે.
• વધુ પડતો પરસેવો: ગરમીમાં કે કસરત કરતી વખતે વધુ પડતો પરસેવો આવે તો શરીરમાં પાણીની કમી થઈ શકે છે.
• ઝાડા અને ઉલટી: આના કારણે શરીરમાંથી ઘણું પાણી નીકળી જાય છે.
• વારંવાર પેશાબ આવવો: અમુક દવાઓ અથવા પરિસ્થિતિઓના કારણે વારંવાર પેશાબ આવવાથી પણ પાણીની કમી થઈ શકે છે.
• તાવ: તાવ આવે ત્યારે શરીરમાં પાણીનું સ્તર ઘટી શકે છે.

શરીરમાં પાણીની કમીના લક્ષણોમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• વધુ તરસ લાગવી
• મોં અને હોઠ સુકાઈ જવા
• ઓછો પેશાબ આવવો
• ઘેરો પીળો પેશાબ આવવો
• થાક લાગવો
• ચક્કર આવવા
• માથાનો દુખાવો થવો
• ત્વચા શુષ્ક થવી

જો તમને શરીરમાં પાણીની કમીના લક્ષણો જણાય તો તરત જ પાણી અને પ્રવાહી પીવાનું શરૂ કરવું જોઈએ. ગંભીર કિસ્સાઓમાં, તબીબી સહાયની જરૂર પડી શકે છે.

શરીરમાં પાણીની કમી નાં કારણો શું છે

શરીરમાં પાણીની કમી થવાના ઘણા કારણો હોઈ શકે છે, જે નીચે મુજબ છે:

• ઓછું પાણી પીવું: ઘણા લોકો દિવસ દરમિયાન પૂરતું પાણી પીતા નથી. જ્યારે પાણીનો ઇનટેક ઓછો હોય છે, ત્યારે શરીર ડીહાઇડ્રેટ થઈ શકે છે.
• વધુ પડતો પરસેવો: ગરમ હવામાનમાં, કસરત કરતી વખતે અથવા તાવ આવે ત્યારે વધુ પડતો પરસેવો આવવાથી શરીરમાંથી ઘણું પાણી નીકળી જાય છે. જો આ પાણીને તરત જ પાછું ભરવામાં ન આવે તો ડીહાઇડ્રેશન થઈ શકે છે.
• ઝાડા અને ઉલટી: ઝાડા અને ઉલટી થવાથી શરીરમાંથી ખૂબ જ ઝડપથી પ્રવાહી અને ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ નીકળી જાય છે, જેના કારણે ડીહાઇડ્રેશનનું જોખમ વધી જાય છે.
• વારંવાર પેશાબ આવવો: અમુક દવાઓ (જેમ કે ડાયુરેટિક્સ) અથવા તબીબી પરિસ્થિતિઓ (જેમ કે ડાયાબિટીસ) ના કારણે વારંવાર પેશાબ આવવાથી શરીરમાં પાણીની કમી થઈ શકે છે.
• તાવ: તાવ આવે ત્યારે શરીરનું તાપમાન વધે છે, જેના કારણે પરસેવો વધુ આવે છે અને શરીરમાં પાણીનું સ્તર ઘટી શકે છે.
• અમુક રોગો: ડાયાબિટીસ ઇન્સિપિડસ અને એડિસન રોગ જેવા અમુક રોગો પણ શરીરમાં પાણીની કમીનું કારણ બની શકે છે.
• દારૂનું સેવન: દારૂ ડાયુરેટિક તરીકે કામ કરે છે, એટલે કે તે પેશાબનું ઉત્પાદન વધારે છે, જેના કારણે ડીહાઇડ્રેશન થઈ શકે છે.
• ઊંચાઈવાળી જગ્યાઓ: ઊંચાઈવાળી જગ્યાઓ પર હવા શુષ્ક હોય છે અને શ્વાસ ઝડપી થવાથી શરીરમાંથી વધુ પાણી નીકળી જાય છે.
• ખોરાકમાં પાણીની કમી: ફળો અને શાકભાજી જેવા પાણીથી ભરપૂર ખોરાક ઓછો લેવાથી પણ શરીરમાં પાણીની કમી થઈ શકે છે.
• ભૂલી જવું અથવા અશક્તિ: વૃદ્ધો અથવા જે લોકો પોતાની સંભાળ રાખી શકતા નથી તેઓ પાણી પીવાનું ભૂલી શકે છે અથવા પાણી સુધી પહોંચવામાં અસમર્થ હોઈ શકે છે.

આ કારણોસર શરીરમાં પાણીની કમી થઈ શકે છે, તેથી પૂરતું પાણી પીવું અને હાઇડ્રેટેડ રહેવું ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.

શરીરમાં પાણીની કમી ચિહ્નો અનેનાં લક્ષણો શું છે

શરીરમાં પાણીની કમી (ડીહાઇડ્રેશન) થાય ત્યારે શરીર ઘણાં ચિહ્નો અને લક્ષણો દ્વારા સંકેત આપે છે. આ લક્ષણો હળવા થી લઈને ગંભીર હોઈ શકે છે, જે પાણીની કમીના સ્તર પર આધાર રાખે છે.

હળવા ડીહાઇડ્રેશનના ચિહ્નો અને લક્ષણો:

• વધુ તરસ લાગવી: આ શરીરનો પાણી માટેનો પ્રાથમિક સંકેત છે.
• મોં અને હોઠ સુકાઈ જવા: લાળનું ઉત્પાદન ઘટવાથી મોં અને હોઠ શુષ્ક લાગે છે.
• ઓછો પેશાબ આવવો: શરીર પાણી બચાવવાનો પ્રયાસ કરે છે, તેથી પેશાબનું પ્રમાણ ઘટે છે.
• ઘેરો પીળો પેશાબ આવવો: સામાન્ય રીતે પેશાબ આછો પીળો હોય છે, પરંતુ ડીહાઇડ્રેશનમાં તે ઘેરો પીળો બને છે.
• થાક લાગવો: શરીરમાં પાણીની કમીથી ઊર્જા સ્તરમાં ઘટાડો થાય છે અને થાક લાગે છે.
• માથાનો દુખાવો થવો: મગજમાં પાણીનું પ્રમાણ ઘટવાથી માથાનો દુખાવો થઈ શકે છે.
• ચક્કર આવવા: ખાસ કરીને ઊભા થતી વખતે ચક્કર આવી શકે છે.

મધ્યમ ડીહાઇડ્રેશનના ચિહ્નો અને લક્ષણો:

• ઉપરના લક્ષણો વધુ તીવ્ર બનવા
• ત્વચા શુષ્ક થવી અને ઓછી સ્થિતિસ્થાપકતા (જો તમે ત્વચાને પિંચ કરો છો, તો તે તરત જ પાછી પોતાની જગ્યાએ નહીં આવે)
• હૃદયના ધબકારા વધવા
• શ્વાસ ઝડપી થવો
• ચીડિયાપણું અથવા મૂંઝવણ

ગંભીર ડીહાઇડ્રેશનના ચિહ્નો અને લક્ષણો (આ તબીબી તાત્કાલિક પરિસ્થિતિ છે):

• ખૂબ જ ઓછો અથવા પેશાબ ન આવવો
• ખૂબ જ ઘેરો પીળો અથવા એમ્બર રંગનો પેશાબ
• સૂકી અને કરચલીવાળી ત્વચા
• ઝડપી અને નબળા હૃદયના ધબકારા
• ઝડપી અને છીછરો શ્વાસ
• આંચકી આવવી
• મૂંઝવણ, દિશાહિનતા અથવા બેહોશી
• લો બ્લડ પ્રેશર
• આંખો ડૂબી જવી

જો તમને અથવા કોઈને આ ગંભીર લક્ષણો જણાય તો તાત્કાલિક તબીબી મદદ લેવી જોઈએ. હળવા ડીહાઇડ્રેશનના કિસ્સામાં, વધુ પ્રવાહી પીવાથી અને આરામ કરવાથી રાહત મળી શકે છે.

શરીરમાં પાણીની કમી ઉણપનું જોખમ કોને વધારે છે?

શરીરમાં પાણીની કમી (ડીહાઇડ્રેશન) થવાનું જોખમ નીચેના લોકોને વધારે હોય છે:

• નાનાં બાળકો અને શિશુઓ: તેઓ ઝડપથી ડીહાઇડ્રેટ થઈ શકે છે કારણ કે તેમના શરીરનું કદ નાનું હોય છે અને તેઓ ઝાડા અને ઉલટી જેવી પરિસ્થિતિઓ માટે વધુ સંવેદનશીલ હોય છે. તેઓ તરસ પણ વ્યક્ત કરી શકતા નથી અથવા પોતાની જાતે પાણી મેળવી શકતા નથી.
• વૃદ્ધો: ઉંમર વધવાની સાથે તરસની લાગણી ઓછી થઈ શકે છે, અને તેમના શરીરમાં પાણીનો સંગ્રહ પણ ઓછો હોય છે. અમુક દવાઓ અથવા તબીબી પરિસ્થિતિઓ પણ તેમને ડીહાઇડ્રેશન માટે વધુ સંવેદનશીલ બનાવી શકે છે. તેમને પાણી સુધી પહોંચવામાં પણ મુશ્કેલી પડી શકે છે.
• લાંબા ગાળાની બીમારીઓ ધરાવતા લોકો: ડાયાબિટીસ, કિડનીની બીમારીઓ અને અમુક અન્ય ક્રોનિક રોગો શરીરમાં પ્રવાહીના સંતુલનને અસર કરી શકે છે અને ડીહાઇડ્રેશનનું જોખમ વધારી શકે છે.
• અમુક દવાઓ લેતા લોકો: ડાયુરેટિક્સ (પેશાબ વધારનારી દવાઓ), અમુક બ્લડ પ્રેશરની દવાઓ અને એન્ટિહિસ્ટામાઇન્સ જેવી દવાઓ શરીરમાંથી વધુ પ્રવાહી ગુમાવવાનું કારણ બની શકે છે.
• ગરમ વાતાવરણમાં કામ કરતા અથવા કસરત કરતા લોકો: ગરમીમાં અથવા વધુ શારીરિક પ્રવૃત્તિ દરમિયાન વધુ પડતો પરસેવો આવવાથી શરીરમાંથી ઘણું પાણી નીકળી જાય છે. જો આ પાણીને પૂરતું પાછું ભરવામાં ન આવે તો ડીહાઇડ્રેશન થઈ શકે છે.
• ઊંચાઈવાળી જગ્યાએ રહેતા લોકો: ઊંચાઈ પર હવા શુષ્ક હોય છે અને શ્વાસ ઝડપી થવાથી શરીરમાંથી વધુ પાણી નીકળી જાય છે.
• ઝાડા અને ઉલટીથી પીડિત લોકો: આ પરિસ્થિતિઓમાં શરીરમાંથી ખૂબ જ ઝડપથી પ્રવાહી અને ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ નીકળી જાય છે.
• જે લોકો પૂરતું પાણી પીતા નથી: સરળ કારણ કે જો તમે પૂરતું પ્રવાહી નહીં લો તો તમારા શરીરમાં પાણીની કમી થવાનું જોખમ વધી જાય છે.
• દારૂનું સેવન કરતા લોકો: દારૂ પેશાબનું ઉત્પાદન વધારે છે, જેના કારણે ડીહાઇડ્રેશન થઈ શકે છે.

જો તમે આમાંથી કોઈપણ જૂથમાં આવતા હોવ તો તમારે ખાસ ધ્યાન રાખવું જોઈએ અને પૂરતું પ્રવાહી પીતા રહેવું જોઈએ જેથી ડીહાઇડ્રેશનથી બચી શકાય.

શરીરમાં પાણીની કમી ની ઉણપનું નિદાન

શરીરમાં પાણીની કમી (ડીહાઇડ્રેશન) નું નિદાન સામાન્ય રીતે ડૉક્ટર દ્વારા કરવામાં આવે છે અને તેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થઈ શકે છે:

• તબીબી ઇતિહાસ અને શારીરિક તપાસ: ડૉક્ટર તમારા લક્ષણો વિશે પૂછશે, જેમ કે તરસ લાગવી, પેશાબની આવર્તન અને રંગ, થાક વગેરે. તેઓ તમારી ત્વચાની સ્થિતિસ્થાપકતા તપાસશે (જો તમે ત્વચાને પિંચ કરો છો તો તે કેટલી ઝડપથી પાછી જાય છે), હૃદયના ધબકારા અને બ્લડ પ્રેશર પણ માપશે. મોં અને હોઠની શુષ્કતા પણ તપાસવામાં આવશે.
• પેશાબ પરીક્ષણ:
  • પેશાબની સાંદ્રતા (Urine Specific Gravity): આ પરીક્ષણ તમારા પેશાબમાં રહેલા કણોની સાંદ્રતા માપે છે. જો તે ઊંચી હોય, તો તે સૂચવે છે કે તમારું શરીર પાણી બચાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે, જે ડીહાઇડ્રેશનનો સંકેત હોઈ શકે છે.
  • પેશાબનો રંગ: જો કે તે સંપૂર્ણપણે સચોટ નથી, ઘેરો પીળો અથવા એમ્બર રંગનો પેશાબ ડીહાઇડ્રેશન સૂચવી શકે છે. સામાન્ય રીતે પેશાબ આછો પીળો હોવો જોઈએ.
  • કીટોન્સ (Ketones): ગંભીર ડીહાઇડ્રેશનમાં કીટોન્સ પેશાબમાં દેખાઈ શકે છે.
• લોહી પરીક્ષણ: ગંભીર ડીહાઇડ્રેશનના કિસ્સાઓમાં અથવા જ્યારે ડૉક્ટરને અન્ય તબીબી પરિસ્થિતિઓની શંકા હોય ત્યારે લોહી પરીક્ષણ કરવામાં આવી શકે છે. આ પરીક્ષણોમાં નીચેનાનો સમાવેશ થઈ શકે છે:
  • ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ: સોડિયમ, પોટેશિયમ અને ક્લોરાઇડ જેવા ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સનું સ્તર તપાસવામાં આવે છે. ડીહાઇડ્રેશનમાં આનું સંતુલન ખોરવાઈ શકે છે.
  • કિડની કાર્ય પરીક્ષણો (Kidney Function Tests): બ્લડ યુરિયા નાઇટ્રોજન (BUN) અને ક્રિએટિનિન જેવા પરિમાણો કિડનીના કાર્યને આકારવામાં મદદ કરે છે, જે ડીહાઇડ્રેશનથી પ્રભાવિત થઈ શકે છે.
  • હેમેટોક્રિટ (Hematocrit): લોહીમાં લાલ રક્તકણોનો ટકાવારી હિસ્સો વધેલો જોવા મળી શકે છે કારણ કે લોહી ઓછું પ્રવાહી ધરાવે છે.

સામાન્ય રીતે, હળવા અને મધ્યમ ડીહાઇડ્રેશનનું નિદાન તબીબી ઇતિહાસ અને શારીરિક તપાસના આધારે થઈ શકે છે. ગંભીર કિસ્સાઓમાં અથવા જ્યારે અન્ય કારણોની શંકા હોય ત્યારે લોહી અને પેશાબ પરીક્ષણોની જરૂર પડી શકે છે.

જો તમને શરીરમાં પાણીની કમીના લક્ષણો જણાય તો ડૉક્ટરની સલાહ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે જેથી યોગ્ય નિદાન અને સારવાર થઈ શકે.

શરીરમાં પાણીની કમી ની સારવાર

શરીરમાં પાણીની કમી (ડીહાઇડ્રેશન) ની સારવાર તેની તીવ્રતા પર આધાર રાખે છે. હળવા ડીહાઇડ્રેશનને ઘરે જ સરળતાથી સારવાર કરી શકાય છે, જ્યારે ગંભીર ડીહાઇડ્રેશન માટે તબીબી સહાયની જરૂર પડે છે.

હળવા ડીહાઇડ્રેશનની સારવાર:

• વધુ પ્રવાહી પીવો: પાણી એ શ્રેષ્ઠ વિકલ્પ છે, પરંતુ તમે સ્પોર્ટ્સ ડ્રિંક્સ (જેમાં ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ હોય છે), પાતળો કરેલો જ્યુસ અથવા સૂપ પણ પી શકો છો. ખાતરી કરો કે તમે ધીમે ધીમે પીવો છો જેથી પેટ ખરાબ ન થાય.
• ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સની ભરપાઈ કરો: જો તમને વધુ પડતો પરસેવો આવ્યો હોય અથવા ઝાડા-ઉલટી થયા હોય, તો ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ ગુમાવ્યા હોઈ શકે છે. સ્પોર્ટ્સ ડ્રિંક્સ અથવા ઓરલ રિહાઇડ્રેશન સોલ્યુશન્સ (ORS) ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સને ફરીથી ભરવામાં મદદ કરી શકે છે. ORS ફાર્મસીમાં પાઉડરના રૂપમાં ઉપલબ્ધ છે જેને પાણીમાં ઓગાળીને પી શકાય છે.
• આરામ કરો: શારીરિક પ્રવૃત્તિ ઓછી કરો જેથી તમારા શરીરને પ્રવાહી જાળવી રાખવામાં મદદ મળે.
• ઠંડી જગ્યાએ રહો: ગરમીમાં રહેવાનું ટાળો જેથી વધુ પરસેવો ન આવે.

મધ્યમ ડીહાઇડ્રેશનની સારવાર:

• ઉપર જણાવેલ હળવા ડીહાઇડ્રેશનની સારવાર ચાલુ રાખો.
• ડૉક્ટરની સલાહ લો જો લક્ષણો સુધરતા ન હોય અથવા વધુ ખરાબ થતા હોય.

ગંભીર ડીહાઇડ્રેશનની સારવાર:

ગંભીર ડીહાઇડ્રેશન એ તબીબી તાત્કાલિક પરિસ્થિતિ છે અને તેની સારવાર હોસ્પિટલમાં જ થવી જોઈએ. સારવારમાં સામાન્ય રીતે નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• ઇન્ટ્રાવેનસ (IV) પ્રવાહી: નસ દ્વારા સીધું પ્રવાહી આપવામાં આવે છે જેથી શરીર ઝડપથી હાઇડ્રેટ થઈ શકે. આમાં સામાન્ય રીતે સેલાઇન અથવા ડેક્સ્ટ્રોઝ સોલ્યુશનનો ઉપયોગ થાય છે.
• ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સનું સંતુલન જાળવવું: લોહી પરીક્ષણો દ્વારા ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સનું સ્તર તપાસવામાં આવે છે અને જો જરૂરી હોય તો IV દ્વારા તેને સંતુલિત કરવામાં આવે છે.
• કારણની સારવાર: જો ડીહાઇડ્રેશન ઝાડા, ઉલટી અથવા અન્ય કોઈ તબીબી સ્થિતિના કારણે થયું હોય, તો તે કારણની પણ સારવાર કરવામાં આવે છે.
• નિરીક્ષણ: દર્દીના મહત્વપૂર્ણ સંકેતો (જેમ કે હૃદયના ધબકારા, બ્લડ પ્રેશર અને પેશાબનું ઉત્પાદન) પર સતત દેખરેખ રાખવામાં આવે છે.

ડીહાઇડ્રેશનને અટકાવવા માટેના પગલાં:

• દિવસ દરમિયાન પૂરતું પાણી પીવો: તરસ ન લાગે તો પણ નિયમિત અંતરાલે પાણી પીતા રહો.
• ગરમીમાં અને કસરત દરમિયાન વધુ પ્રવાહી પીવો: જ્યારે તમે વધુ પરસેવો કરો છો ત્યારે તમારે વધુ પાણી પીવાની જરૂર છે.
• પાણીથી ભરપૂર ખોરાક લો: ફળો અને શાકભાજી જેવા કે તરબૂચ, કાકડી, સ્ટ્રોબેરી વગેરેમાં પાણીનું પ્રમાણ વધુ હોય છે.
• દારૂ અને કેફીનનું સેવન મર્યાદિત કરો: આ પદાર્થો શરીરમાંથી વધુ પ્રવાહી ગુમાવવાનું કારણ બની શકે છે.
• બીમાર હોવ ત્યારે વધુ ધ્યાન રાખો: જો તમને ઝાડા, ઉલટી અથવા તાવ હોય તો ડિહાઇડ્રેશનને રોકવા માટે વધુ પ્રવાહી પીવો.

યાદ રાખો કે ડીહાઇડ્રેશનને રોકવું તેની સારવાર કરતાં વધુ સરળ છે. હંમેશા હાઇડ્રેટેડ રહેવાનો પ્રયત્ન કરો. જો તમને ચિંતા હોય અથવા તમારા લક્ષણો સુધરતા ન હોય તો ડૉક્ટરની સલાહ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે.

શરીરમાં પાણીની કમી ઉણપમાં શું ખાવું અને શું ન ખાવું?

શરીરમાં પાણીની કમી (ડીહાઇડ્રેશન) હોય ત્યારે તમારા શરીરને હાઇડ્રેટ રાખવું અને ગુમાવેલા ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સને ફરીથી ભરવું ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. ખોરાક પણ આ પ્રક્રિયામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે. અહીં શું ખાવું જોઈએ અને શું ન ખાવું જોઈએ તેની માહિતી આપવામાં આવી છે:

શું ખાવું જોઈએ:

• પાણીથી ભરપૂર ફળો અને શાકભાજી: આ ખોરાકમાં કુદરતી રીતે પાણીનું પ્રમાણ વધુ હોય છે અને તે તમને હાઇડ્રેટ રાખવામાં મદદ કરે છે. કેટલાક સારા વિકલ્પોમાં શામેલ છે:
  • તરબૂચ: 90% થી વધુ પાણી ધરાવે છે અને તેમાં ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ પણ હોય છે.
  • કાકડી: ખૂબ જ હાઇડ્રેટિંગ અને તેમાં થોડા ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ હોય છે.
  • સ્ટ્રોબેરી: પાણીનું પ્રમાણ સારું હોય છે અને તેમાં વિટામિન્સ અને એન્ટીઓક્સીડેન્ટ્સ હોય છે.
  • પાલક અને અન્ય પાંદડાવાળા શાકભાજી: પાણી અને પોષક તત્વોથી ભરપૂર હોય છે.
  • ટામેટાં: પાણીનું પ્રમાણ સારું હોય છે અને તેમાં પોટેશિયમ પણ હોય છે.
  • સંતરા અને અન્ય સાઇટ્રસ ફળો: પાણી અને વિટામિન સીનો સારો સ્ત્રોત છે.
• સૂપ અને બ્રોથ: આ પ્રવાહીથી ભરપૂર હોય છે અને તેમાં સોડિયમ જેવા મહત્વપૂર્ણ ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ પણ હોય છે, જે ડીહાઇડ્રેશન દરમિયાન ગુમાવાય છે. હળવો અને સરળતાથી પચી જાય તેવો સૂપ સારો વિકલ્પ છે.
• ઓરલ રિહાઇડ્રેશન સોલ્યુશન્સ (ORS): આ ખાસ કરીને ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ અને પાણીનું સંતુલન જાળવવા માટે બનાવવામાં આવે છે અને તે ફાર્મસીમાં પાઉડરના રૂપમાં ઉપલબ્ધ છે.
• નરમ અને સરળતાથી પચી જાય તેવો ખોરાક: ડીહાઇડ્રેશન ઘણીવાર પેટની સમસ્યાઓ સાથે સંકળાયેલ હોઈ શકે છે, તેથી સરળતાથી પચી જાય તેવો ખોરાક લેવો સારો છે, જેમ કે:
  • બાફેલા ચોખા
  • ટોસ્ટ
  • બાફેલા બટાકા
  • કેળા: તેમાં પોટેશિયમ હોય છે, જે ડીહાઇડ્રેશન દરમિયાન ગુમાવાય છે.
• દહીં: તેમાં પ્રોબાયોટીક્સ હોય છે જે પાચનતંત્રને સુધારવામાં મદદ કરી શકે છે, ખાસ કરીને જો ડીહાઇડ્રેશન ઝાડાના કારણે થયું હોય.

શું ન ખાવું જોઈએ:

• વધુ પડતો મીઠો ખોરાક અને પીણાં: ખાંડ શરીરમાંથી વધુ પાણી ખેંચી શકે છે અને ડીહાઇડ્રેશનને વધુ ખરાબ કરી શકે છે. મીઠા જ્યુસ અને સોડા ટાળો.
• વધુ પડતો પ્રોસેસ્ડ ખોરાક: આ ખોરાકમાં સોડિયમનું પ્રમાણ વધુ હોઈ શકે છે, જે શરીરમાં પ્રવાહીનું સંતુલન બગાડી શકે છે.
• ચરબીયુક્ત અને તળેલો ખોરાક: આ ખોરાક પચવામાં ભારે હોય છે અને પેટની સમસ્યાઓ વધારી શકે છે.
• કેફીનયુક્ત પીણાં (ચા, કોફી, અમુક સોડા): કેફીન ડાયુરેટિક છે, જેનો અર્થ છે કે તે પેશાબનું ઉત્પાદન વધારે છે અને ડીહાઇડ્રેશનને વધુ ખરાબ કરી શકે છે.
• દારૂ: દારૂ પણ ડાયુરેટિક છે અને શરીરમાંથી પ્રવાહી ગુમાવવાનું કારણ બને છે.
• મસાલેદાર ખોરાક: આ ખોરાક પેટમાં બળતરા પેદા કરી શકે છે, ખાસ કરીને જો ડીહાઇડ્રેશન પેટની સમસ્યાઓ સાથે સંકળાયેલ હોય.

યાદ રાખો કે પ્રવાહીનું સેવન ડીહાઇડ્રેશનની સારવારમાં સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે. ખોરાક માત્ર સહાયક ભૂમિકા ભજવે છે. જો તમને ગંભીર ડીહાઇડ્રેશન હોય તો તાત્કાલિક તબીબી સલાહ લેવી જરૂરી છે.

શરીરમાં પાણીની કમી ઉણપ માટે ઘરેલું ઉપચાર

શરીરમાં પાણીની કમી (ડીહાઇડ્રેશન) ના હળવા કિસ્સાઓમાં ઘરેલું ઉપચાર ખૂબ જ અસરકારક સાબિત થઈ શકે છે. અહીં કેટલાક સરળ અને ઘરે કરી શકાય તેવા ઉપાયો જણાવ્યા છે:

• પાણી પીવો: આ સૌથી મહત્વપૂર્ણ ઉપાય છે. થોડા થોડા સમયે પાણી પીતા રહો. એકસાથે ઘણું પાણી પીવાને બદલે આખો દિવસ થોડું થોડું પાણી પીવું વધુ સારું છે.
• ઓરલ રિહાઇડ્રેશન સોલ્યુશન (ORS): જો તમને ઝાડા અથવા ઉલટી થઈ હોય, તો ORS ખૂબ જ ઉપયોગી છે. તમે તેને તૈયાર ખરીદી શકો છો અથવા ઘરે પણ બનાવી શકો છો. ઘરે ORS બનાવવા માટે:
  • 1 લિટર સ્વચ્છ પાણી લો.
  • તેમાં 6 ચમચી ખાંડ અને અડધી ચમચી મીઠું ઉમેરો.
  • સારી રીતે હલાવો જેથી ખાંડ અને મીઠું ઓગળી જાય.
  • આ દ્રાવણને દિવસ દરમિયાન થોડું થોડું પીવો.
• સ્પોર્ટ્સ ડ્રિંક્સ: જો તમે કસરત કરી રહ્યા હોવ અથવા વધુ પડતો પરસેવો આવ્યો હોય, તો સ્પોર્ટ્સ ડ્રિંક્સ ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સને ફરીથી ભરવામાં મદદ કરી શકે છે. જો કે, તેમાં ખાંડનું પ્રમાણ વધુ હોઈ શકે છે, તેથી તેનું મર્યાદિત માત્રામાં સેવન કરવું જોઈએ.
• પાતળો કરેલો જ્યુસ: ફળોના રસને પાણી સાથે પાતળો કરીને પીવાથી તે હાઇડ્રેટિંગ બની શકે છે અને તેમાં થોડા કુદરતી ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ પણ હોય છે. ખાતરી કરો કે તમે તેમાં વધુ ખાંડ ન ઉમેરો.
• નાળિયેર પાણી: તે કુદરતી ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સથી ભરપૂર હોય છે અને શરીરને ઝડપથી હાઇડ્રેટ કરવામાં મદદ કરે છે.
• સૂપ અને બ્રોથ: આ પ્રવાહીથી ભરપૂર હોય છે અને તેમાં મીઠું જેવા ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ પણ હોય છે. હળવો અને સરળતાથી પચી જાય તેવો સૂપ સારો વિકલ્પ છે.
• પાણીથી ભરપૂર ફળો અને શાકભાજી ખાઓ: તરબૂચ, કાકડી, સંતરા, સ્ટ્રોબેરી અને પાલક જેવા ખોરાકમાં પાણીનું પ્રમાણ વધુ હોય છે અને તે હાઇડ્રેશન જાળવવામાં મદદ કરે છે.
• હર્બલ ચા: કેફીન વગરની હર્બલ ચા જેમ કે કેમોલી અથવા આદુની ચા પીવાથી પણ શરીરને આરામ મળે છે અને પ્રવાહીનું સેવન થાય છે.
• બરફના ટુકડા ચૂસો: જો તમને ઉબકા આવતા હોય અથવા વધુ પ્રવાહી પીવાનું મન ન થતું હોય, તો બરફના નાના ટુકડા ચૂસવાથી ધીમે ધીમે હાઇડ્રેશન મળી શકે છે.
• ઠંડી કોમ્પ્રેસનો ઉપયોગ કરો: કપાળ અને ગરદન પર ઠંડી કોમ્પ્રેસ લગાવવાથી શરીરને ઠંડક મળે છે અને આરામ થાય છે.
• આરામ કરો: શારીરિક પ્રવૃત્તિ ઓછી કરો જેથી તમારા શરીરને પ્રવાહી જાળવી રાખવામાં મદદ મળે.

ક્યારે ડૉક્ટરની સલાહ લેવી:

જો તમને નીચેના લક્ષણો જણાય તો તમારે તાત્કાલિક ડૉક્ટરની સલાહ લેવી જોઈએ કારણ કે તે ગંભીર ડીહાઇડ્રેશનના સંકેતો હોઈ શકે છે:

• ખૂબ જ તરસ લાગવી અને મોં સુકાઈ જવું
• ખૂબ જ ઓછો અથવા પેશાબ ન આવવો
• ઘેરો પીળો અથવા એમ્બર રંગનો પેશાબ
• ચક્કર આવવા અથવા બેહોશી આવવી
• હૃદયના ધબકારા વધવા
• ઝડપી શ્વાસ લેવો
• ત્વચા શુષ્ક અને ઓછી સ્થિતિસ્થાપક લાગવી
• મૂંઝવણ અથવા દિશાહિનતા

હળવા ડીહાઇડ્રેશન માટે આ ઘરેલું ઉપચારો મદદરૂપ થઈ શકે છે, પરંતુ ગંભીર કિસ્સાઓમાં તબીબી સારવાર જરૂરી છે. હંમેશા તમારા શરીરના સંકેતો પર ધ્યાન આપો અને પૂરતું પ્રવાહી પીતા રહો.

શરીરમાં પાણીની કમી ઉણપને કેવી રીતે અટકાવવું?

શરીરમાં પાણીની કમી (ડીહાઇડ્રેશન) ને અટકાવવા માટે સરળ જીવનશૈલીમાં ફેરફારો અને કેટલીક આદતોને અપનાવવી ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. અહીં કેટલાક અસરકારક ઉપાયો જણાવ્યા છે:

• નિયમિત રીતે પાણી પીવો: તરસ લાગે તેની રાહ ન જુઓ. દિવસ દરમિયાન નિયમિત અંતરાલે પાણી પીતા રહો. સવારે ઉઠ્યા પછી અને રાત્રે સૂતા પહેલાં એક ગ્લાસ પાણી પીવાની આદત પાડો.
• તમારી પ્રવૃત્તિ સ્તર અને વાતાવરણ અનુસાર પાણીનું સેવન વધારો: જો તમે કસરત કરી રહ્યા હોવ અથવા ગરમ વાતાવરણમાં હોવ, તો તમારે સામાન્ય કરતાં વધુ પાણી પીવાની જરૂર પડશે. પ્રવૃત્તિ પહેલાં, દરમિયાન અને પછી પાણી પીવાનું યાદ રાખો.
• પાણીથી ભરપૂર ખોરાક લો: તમારા આહારમાં એવા ફળો અને શાકભાજીનો સમાવેશ કરો જેમાં પાણીનું પ્રમાણ વધુ હોય, જેમ કે તરબૂચ, કાકડી, ટામેટાં, સ્ટ્રોબેરી, સંતરા અને પાલક.
• પીણાંની પસંદગીમાં ધ્યાન રાખો: પાણી એ શ્રેષ્ઠ વિકલ્પ છે. તમે અન્ય હાઇડ્રેટિંગ પીણાં જેમ કે પાતળો કરેલો જ્યુસ, નાળિયેર પાણી અને હર્બલ ચા પણ પી શકો છો. કેફીનયુક્ત પીણાં (ચા, કોફી, અમુક સોડા) અને દારૂનું સેવન મર્યાદિત કરો કારણ કે તે ડાયુરેટિક હોય છે અને શરીરમાંથી પાણી ગુમાવવાનું કારણ બની શકે છે.
• તમારી સાથે પાણીની બોટલ રાખો: જ્યારે તમે બહાર હોવ ત્યારે હંમેશા તમારી સાથે પાણીની બોટલ રાખો જેથી તમને તરસ લાગે ત્યારે તરત જ પાણી મળી રહે.
• બાળકો અને વૃદ્ધોનું ખાસ ધ્યાન રાખો: બાળકો અને વૃદ્ધો ડીહાઇડ્રેશન માટે વધુ સંવેદનશીલ હોય છે. તેમને નિયમિત રીતે પાણી પીવા માટે પ્રોત્સાહિત કરો અને તેમનામાં ડીહાઇડ્રેશનના લક્ષણો પર નજર રાખો.
• બીમાર હોવ ત્યારે વધુ પ્રવાહી લો: જો તમને ઝાડા, ઉલટી અથવા તાવ હોય, તો ડિહાઇડ્રેશનને રોકવા માટે વધુ પ્રવાહી પીવો. ઓરલ રિહાઇડ્રેશન સોલ્યુશન (ORS) પણ ઉપયોગી થઈ શકે છે.
• કસરત દરમિયાન યોગ્ય હાઇડ્રેશન: લાંબા સમય સુધી કસરત કરતી વખતે માત્ર પાણી જ નહીં, પરંતુ ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ પણ ગુમાવાય છે. તેથી, સ્પોર્ટ્સ ડ્રિંક્સ અથવા ઇલેક્ટ્રોલાઇટ્સ ધરાવતું પાણી પીવું ફાયદાકારક હોઈ શકે છે.
• તમારા શરીરના સંકેતોને ઓળખો: તરસ એ ડીહાઇડ્રેશનનું પ્રથમ સંકેત છે, પરંતુ તમારે તરસ લાગે તે પહેલાં જ પાણી પીવું જોઈએ. પેશાબના રંગ પર ધ્યાન આપો; આછો પીળો રંગ સૂચવે છે કે તમે પૂરતા પ્રમાણમાં હાઇડ્રેટેડ છો.
• ગરમીમાં સાવચેતી રાખો: ગરમ હવામાનમાં વધુ પડતી શારીરિક પ્રવૃત્તિ ટાળો અને ઠંડી જગ્યાએ રહેવાનો પ્રયાસ કરો. જો તમારે બહાર જવું પડે તો વારંવાર પાણી પીતા રહો.

આ સરળ પગલાં અનુસરીને તમે શરીરમાં પાણીની કમીને અસરકારક રીતે અટકાવી શકો છો અને તમારા સ્વાસ્થ્યને જાળવી શકો છો.

સારાંશ

શરીરમાં પાણીની કમી એટલે ડિહાઇડ્રેશન. જ્યારે શરીર જેટલું પાણી લે છે તેના કરતાં વધારે ગુમાવે છે ત્યારે આ સ્થિતિ સર્જાય છે. આના ઘણા કારણો હોઈ શકે છે, જેમ કે પૂરતું પાણી ન પીવું, વધુ પડતો પરસેવો થવો, ઉલટી કે ઝાડા થવા, અથવા અમુક દવાઓની આડઅસર.

શરીરમાં પાણીની કમીના લક્ષણોમાં તરસ લાગવી, મોં સૂકાવું, પેશાબ ઓછો થવો અને ઘેરો પીળો રંગનો આવવો, થાક લાગવો, ચક્કર આવવા અને માથાનો દુખાવો શામેલ છે. જો ડિહાઇડ્રેશન ગંભીર હોય તો મૂંઝવણ, ધબકારા વધવા અને બેભાન થવા જેવા લક્ષણો પણ દેખાઈ શકે છે.