ઓર્થોટિક્સ (Orthotics)
ઓર્થોટિક્સ એ વિશેષ રીતે ડિઝાઇન કરેલી શૂ ઈન્સોલ અથવા ઉપકરણો હોય છે, જે પગની હાડકીઓ, સાંધાઓ અને પેશીઓનું યોગ્ય સમતોલન જાળવવા માટે વપરાય છે. આ ઉપકરણો પગમાં દુખાવા, ફ્લેટ ફીટ, હીલ સ્પર, પ્લાન્ટર ફેસાઈટિસ, તથા ઘૂંટણ, કમર અને પીઠના દુખાવાને ઘટાડવા માટે ઉપયોગી છે.
ઓર્થોટિક્સ વ્યક્તિના પગની રચના અને ચાલવાની શૈલી અનુસાર કસ્ટમાઇઝ્ડ પણ હોઈ શકે છે, જે તેના દૈનિક જીવનની ગુણવત્તા સુધારવામાં મદદરૂપ બને છે.
ઓર્થોટિક્સ શું છે?
ઓર્થોટિક્સ એ એવી કસ્ટમ-મેડ કે પ્રી-મેડિકલ ડિવાઇસેસ છે, જે વ્યક્તિના શરીરના કોઈ ચોક્કસ ભાગને ટેકો, સ્થિરતા અથવા સુધારો આપવા માટે બનાવવામાં આવે છે. સૌથી સામાન્ય ઓર્થોટિક ઉપકરણો પગ માટેના ઇન્ડોલ્સ હોય છે, પણ ઘૂંટણ, પીઠ, હાથ અને ગળાના ભાગ માટે પણ ઓર્થોટિક્સ ઉપલબ્ધ છે.
ઓર્થોટિક ઉપકરણોની જરૂર ક્યારે પડે?
ઓર્થોટિક્સ વિવિધ હાડકાંની સમસ્યાઓ કે નસ-મસલ્સ સંબંધિત અસુવિધાઓ માટે ઉપયોગી બની શકે છે, જેમ કે:
- ફ્લેટ ફૂટ (પગમાં પંજાનું બેસવું)
- હાઈ આર્ક ફૂટ (વધુ વળેલું પગ)
- પ્લાન્ટર ફેસીઆઇટિસ (પગની તળિયે દુખાવો)
- હીલ સ્પર
- ઓસ્ટીઓઆર્થ્રાઇટિસ (હાડકાંનો ઘસાવ)
- ડાયાબિટીસ સંબંધિત પગની સમસ્યાઓ
- સ્પોર્ટ્સ ઇન્જરી
- પગના ફ્રેક્ચર પછી પુનઃસ્થાપન માટે
- પીઠ, ઘૂંટણ કે નિતંબના દુખાવા
ઓર્થોટિક્સ કેવી રીતે કાર્ય કરે છે?
ઓર્થોટિક ઉપકરણો શરીરની ખોટી સ્થિતિ (misalignment) ને સુધારવાનું કામ કરે છે. તે નીચે મુજબ રીતે લાભ આપે છે:
- ટેકનિકલ ટેકો: કમજોર સાંધા કે મસલ્સને ટેકો આપે છે.
- સદગતિયુક્ત સ્થિતિ: પગની ચાલ (gait) સુધારે છે અને શરીરનું સંતુલન જાળવે છે.
- દુખાવામાં રાહત: ઘસાવ કે તણાવને ઘટાડીને પીડા ઓછી કરે છે.
- પુનઃસ્વસ્થતા: સર્જરી પછી અથવા ઈજા પછી તીવ્રતા ઓછી કરે છે અને સ્વસ્થતા લાવે છે.
- અંતરશારીરિક બળના વિતરણમાં સુધારો: દબાણને યોગ્ય રીતે વહેંચે છે, જેથી વધારે દબાણ કોઈ એક બિંદુ પર ન પડે.
ઓર્થોટિક ઉપકરણોના પ્રકારો:
- ફુટ ઓર્થોટિક્સ (Foot Orthotics):
- ઇન્ડોલ્સ
- આર્ક સપોર્ટ
- હીલ કપ
- કસ્ટમ-મેડ શૂ ઇન્સર્ટ
- એંકલ-ફુટ ઓર્થોસિસ (AFO):
પગ અને એંકલને સ્થિર રાખવા માટે - કની-એંકલ-ફુટ ઓર્થોસિસ (KAFO):
ઘૂંટણ, એંકલ અને પગ માટે ટેકો - બેક બ્રેસ (Back Orthosis):
પીઠ માટે ટેકો – સ્કોલિઓસિસ કે પીઠના દુખાવામાં ઉપયોગી - રીસ્ટ અને એલ્બો ઓર્થોટિક્સ:
હાથ અથવા કોણીમાં ઈજા બાદ સહારો - નાઇટ સ્પ્લિન્ટ્સ:
ખાસ કરીને પ્લાન્ટર ફેસીઆઇટિસ માટે રાત્રે પહેરાતા ઉપકરણો
ઓર્થોટિક્સ કેવી રીતે બનાવવામાં આવે છે?
કસ્ટમ ઓર્થોટિક્સ માટે નીચેની પ્રક્રિયા અનુસરી શકાય છે:
- મૂલ્યાંકન (Assessment):
ઓર્થોટિસ્ટ દર્દીના પગ, ચાલ અને દુખાવાની સમસ્યા વિશ્લેષિત કરે છે. - ફૂટ પ્રિન્ટ/સ્કેનિંગ:
પગનું 3D સ્કેન, પ્લાસ્ટર મોલ્ડ અથવા ફોમ ઇમ્પ્રેશન લેવામાં આવે છે. - ડિઝાઇન અને ઉત્પાદન:
દર્દીની જરૂરિયાત અનુસાર ઓર્થોટિક બનાવવામાં આવે છે (manual અથવા CAD/CAM પદ્ધતિથી). - ફિટિંગ અને એડજસ્ટમેન્ટ:
દર્દીને પહેરાવી તેની સુવિધા અને અસરકારકતા ચકાસવામાં આવે છે.
ઓર્થોટિક્સના ફાયદા:
- પગના દુખાવામાં રાહત
- ચાલ સુધારવી
- ઘૂંટણ, પીઠ અને હિપના દુખાવામાં પણ રાહત
- ડાયાબિટિક ફૂટમાં સુરક્ષા
- ઈજાના પુનઃસ્વસ્થમાં મદદ
- વ્યાયામ અથવા રમતમાં લોડ ઘટાડવો
- શરીરના તમામ ભાગમાં બળ સમાન રીતે વહેંચવો
ઓર્થોટિક્સ કોણ બનાવી શકે છે?
ઓર્થોટિક્સ તૈયાર કરવા માટે ખાસ તાલીમ મેળવેલ વ્યાવસાયિકોને “ઓર્થોટિસ્ટ” કહેવામાં આવે છે. તેઓ સામાન્ય રીતે ફિઝિયોથેરાપીસ્ટ, પોડિયાટ્રિસ્ટ કે ઓર્થોપેડિક તબીબોની ભલામણ પર કામ કરે છે.
ઓર્થોટિક્સ કેવી રીતે પસંદ કરવી?
- ડોક્ટરનો સલાહ લેશો: તમારી સમસ્યાના આધારે યોગ્ય પ્રકારની ઓર્થોટિક પસંદ કરો.
- કસ્ટમ-મેડ અથવા રેડીમેડ: સામાન્ય ઇન્સોલ્સ રેડીમેડ હોય છે, પરંતુ ગંભીર સમસ્યાઓ માટે કસ્ટમ ઓર્થોટિક્સ વધુ અસરકારક હોય છે.
- સામગ્રી: સાફ્ટ કે હાર્ડ ઓર્થોટિક્સ – બંનેની પોતાની જરૂરિયાત હોય છે.
- ફોલોઅપ: પહેર્યા પછી જો અસુવિધા હોય તો એડજસ્ટમેન્ટ કરાવવો જરૂરી છે.
કેમ નહીં ઉપયોગ કરવો બિનજરૂરી રીતે?
બહુ બધા લોકો સામાન્ય રીતે પણ ઈન્સોલ્સ કે જૂતામાં પેડ્સ ઉપયોગ કરે છે, પણ દર વખત તે યોગ્ય નહિ હોય. ખોટા ઓર્થોટિક્સ:
- પગના દુખાવા વધારી શકે
- ચાલ બગાડી શકે
- ઘૂંટણ કે પીઠમાં વધુ તણાવ ઉમેરી શકે
તેથી ક્યારેય પણ નિષ્ણાતની સલાહ વિના ઓર્થોટિક્સ ઉપયોગ ન કરવો જોઈએ.
નિષ્કર્ષ:
ઓર્થોટિક્સ એ પગ અને શરીરના તણાવ ઘટાડવા, ટેકો આપવા અને યોગ્ય ચાલ જાળવવા માટે અત્યંત ઉપયોગી ઉપકરણો છે. યોગ્ય મુલ્યાંકન અને નિષ્ણાતની માર્ગદર્શન હેઠળ વપરાતા ઓર્થોટિક્સ વ્યક્તિના જીવનમાનમાં નોંધપાત્ર સુધારો લાવી શકે છે. જો તમે પગ, ઘૂંટણ, પીઠ અથવા ચાલ સંબંધિત સમસ્યાથી પીડાતાં હોવ, તો એકવાર ઓર્થોટિસ્ટ અથવા ઓર્થોપેડિક ડોક્ટરથી સલાહ અવશ્ય લેવી જોઈએ.
