વધુ વજન (Overweight)

વધુ વજન શું છે?

વધુ વજન (Overweight) એટલે કે શરીરનું વજન તેની સામાન્ય અથવા તંદુરસ્ત શ્રેણી કરતાં વધારે હોવું. આ સામાન્ય રીતે ત્યારે થાય છે જ્યારે વ્યક્તિ જેટલી કેલરી વાપરે છે તેના કરતાં વધારે કેલરીનો ખોરાક લે છે, અને તે વધારાની કેલરી ચરબી તરીકે શરીરમાં જમા થાય છે.

વધુ વજનને સામાન્ય રીતે બોડી માસ ઇન્ડેક્સ (BMI) નામના એક સાધન દ્વારા વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવે છે. BMI એ વ્યક્તિના વજન (કિલોગ્રામમાં) ને તેની ઊંચાઈના વર્ગ (મીટરમાં) વડે ભાગીને ગણવામાં આવે છે.

વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઈઝેશન (WHO) અનુસાર BMI ની શ્રેણીઓ આ પ્રમાણે છે:

• 18.5 થી ઓછું: ઓછું વજન (Underweight)
• 18.5 થી 24.9: સામાન્ય વજન (Normal weight)
• 25 થી 29.9: વધુ વજન (Overweight)
• 30 થી વધુ: સ્થૂળતા (Obesity)

તેથી, જે વ્યક્તિનો BMI 25 થી 29.9 ની વચ્ચે હોય તેને વધુ વજન ધરાવતી વ્યક્તિ ગણવામાં આવે છે.

જો કે, BMI એકલું સંપૂર્ણ માપદંડ નથી. તે સ્નાયુ સમૂહ અને શરીરની ચરબીના વિતરણને ધ્યાનમાં લેતું નથી. ઉદાહરણ તરીકે, એક એથ્લીટનું BMI વધારે હોઈ શકે છે કારણ કે તેનામાં સ્નાયુનું પ્રમાણ વધારે હોય છે, ચરબીનું નહીં.

વધુ વજન સ્વાસ્થ્ય માટે જોખમી હોઈ શકે છે અને તે ડાયાબિટીસ, હૃદય રોગ, હાઈ બ્લડ પ્રેશર અને અમુક પ્રકારના કેન્સર જેવી અનેક સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓનું જોખમ વધારે છે.

તમારા માટે તંદુરસ્ત વજન શું છે તે જાણવા અને જો તમને વધુ વજનની ચિંતા હોય તો ડૉક્ટરની સલાહ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે. તેઓ તમારી વ્યક્તિગત પરિસ્થિતિનું મૂલ્યાંકન કરી શકે છે અને યોગ્ય માર્ગદર્શન આપી શકે છે.

વધુ વજન નાં કારણો શું છે?

વધુ વજન થવાનાં ઘણાં કારણો હોઈ શકે છે, અને મોટાભાગે તે ઘણાં પરિબળોના સંયોજનથી થાય છે. મુખ્ય કારણો નીચે મુજબ છે:

• અસંતુલિત આહાર (Unbalanced Diet):
  • વધારે કેલરીનું સેવન: જ્યારે તમે જેટલી કેલરી વાપરો છો તેના કરતાં વધુ કેલરીનો ખોરાક લો છો, ત્યારે વધારાની કેલરી ચરબી તરીકે શરીરમાં જમા થાય છે.
  • ચરબીયુક્ત ખોરાકનું વધુ સેવન: તળેલા ખોરાક, પ્રોસેસ્ડ ફૂડ અને વધુ ચરબીવાળા ખોરાકમાં કેલરીનું પ્રમાણ વધુ હોય છે.
  • ખાંડવાળા પીણાં અને ખોરાક: સોડા, જ્યુસ, કેન્ડી અને મીઠાઈઓમાં ખાંડનું પ્રમાણ વધુ હોય છે, જે વજન વધારવામાં ફાળો આપે છે.
  • ઓછા ફાઇબરવાળો ખોરાક: ફળો, શાકભાજી અને આખા અનાજનો ઓછો વપરાશ ભૂખને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ કરતું નથી અને વધુ ખાવાની વૃત્તિને પ્રોત્સાહન આપે છે.
• શારીરિક પ્રવૃત્તિનો અભાવ (Lack of Physical Activity):
  • બેઠાડુ જીવનશૈલી: જો તમે દિવસનો મોટાભાગનો સમય બેસીને અથવા ઓછી શારીરિક પ્રવૃત્તિમાં વિતાવતા હોવ તો, તમે ઓછી કેલરી બર્ન કરો છો અને વજન વધવાની શક્યતા વધી જાય છે.
  • કસરતનો અભાવ: નિયમિત કસરત કેલરી બર્ન કરવામાં અને ચયાપચયને સુધારવામાં મદદ કરે છે.
• આનુવંશિકતા (Genetics):
  • અમુક લોકોમાં આનુવંશિક રીતે વજન વધવાની વૃત્તિ વધુ હોઈ શકે છે. તેમના ચયાપચયનો દર ધીમો હોઈ શકે છે અથવા તેમને ભૂખને નિયંત્રિત કરવામાં મુશ્કેલી પડી શકે છે.
• તબીબી પરિસ્થિતિઓ અને દવાઓ (Medical Conditions and Medications):
  • કેટલીક તબીબી પરિસ્થિતિઓ, જેમ કે હાઇપોથાઇરોડિઝમ, પોલિસિસ્ટિક ઓવરી સિન્ડ્રોમ (PCOS) અને કુશિંગ સિન્ડ્રોમ વજન વધારી શકે છે.
  • કેટલીક દવાઓ, જેમ કે સ્ટીરોઇડ્સ, એન્ટીડિપ્રેસન્ટ્સ અને ડાયાબિટીસની કેટલીક દવાઓ પણ વજન વધારવાનું કારણ બની શકે છે.
• તણાવ અને ભાવનાત્મક કારણો (Stress and Emotional Factors):
  • તણાવમાં હોવું અથવા દુઃખી હોવું કેટલાક લોકોને વધુ ખાવા તરફ દોરી શકે છે, ખાસ કરીને આરામદાયક ખોરાક (comfort food) જે સામાન્ય રીતે વધુ કેલરીવાળો હોય છે.
• ઊંઘનો અભાવ (Lack of Sleep):
  • પૂરતી ઊંઘ ન લેવાથી ભૂખને નિયંત્રિત કરતા હોર્મોન્સમાં ફેરફાર થઈ શકે છે, જેના કારણે વધુ ખાવાની અને વજન વધવાની શક્યતા રહે છે.
• ઉંમર (Age):
  • જેમ જેમ ઉંમર વધે છે તેમ તેમ ચયાપચયનો દર કુદરતી રીતે ધીમો પડે છે, અને જો આહાર અને પ્રવૃત્તિના સ્તરમાં ફેરફાર ન કરવામાં આવે તો વજન વધી શકે છે.
• ગર્ભાવસ્થા (Pregnancy):
  • ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન વજન વધવું સામાન્ય છે, પરંતુ કેટલીક સ્ત્રીઓ ગર્ભાવસ્થા પછી વધેલું વજન ઘટાડી શકતી નથી.

યાદ રાખો કે આ કારણો વ્યક્તિએ વ્યક્તિએ અલગ હોઈ શકે છે અને ઘણીવાર એક કરતાં વધુ પરિબળો વજન વધારવામાં ફાળો આપે છે. જો તમને તમારા વજન વિશે ચિંતા હોય તો ડૉક્ટરની સલાહ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે.

વધુ વજન નાં ચિહ્નો અને લક્ષણો શું છે?

વધુ વજન પોતે કોઈ સ્પષ્ટ “લક્ષણો” ઉત્પન્ન કરતું નથી જે તમે અનુભવી શકો. તે એક એવી સ્થિતિ છે જે સામાન્ય રીતે શારીરિક તપાસ અને વજનના માપ દ્વારા ઓળખાય છે. જો કે, વધુ વજન ધરાવતી વ્યક્તિઓમાં કેટલીક શારીરિક નિશાનીઓ અને સ્વાસ્થ્ય સંબંધિત ફેરફારો જોવા મળી શકે છે જે સૂચવે છે કે તેમનું વજન તંદુરસ્ત શ્રેણી કરતાં વધારે છે.

વધુ વજનની મુખ્ય નિશાની:

• ઊંચો બોડી માસ ઇન્ડેક્સ (BMI): BMI 25 થી 29.9 ની વચ્ચે હોવો એ વધુ વજનની સૌથી સામાન્ય નિશાની છે, જે વજન (કિલોગ્રામમાં) ને ઊંચાઈના વર્ગ (મીટરમાં) વડે ભાગીને ગણવામાં આવે છે.

વધુ વજન સાથે સંકળાયેલ અન્ય સંભવિત શારીરિક નિશાનીઓ અને ફેરફારો:

• વધારે પડતી શરીરની ચરબી: ખાસ કરીને પેટ, કમર, હિપ્સ અને જાંઘોની આસપાસ વધુ ચરબી જમા થવી. કમરનો મોટો ઘેરાવો (પુરુષોમાં 40 ઇંચથી વધુ અને સ્ત્રીઓમાં 35 ઇંચથી વધુ) પેટની મેદસ્વીતા સૂચવે છે, જે સ્વાસ્થ્ય માટે વધુ જોખમી છે.
• શ્વાસ લેવામાં તકલીફ: સામાન્ય પ્રવૃત્તિઓ દરમિયાન પણ શ્વાસ લેવામાં તકલીફ થવી અથવા હાંફી જવું.
• વધારે પડતો પરસેવો: સામાન્ય કરતાં વધુ પરસેવો થવો, ખાસ કરીને થોડી મહેનતવાળા કામ કર્યા પછી.
• થાક અને ઓછી ઊર્જા: સતત થાક લાગવો અને સામાન્ય પ્રવૃત્તિઓ કરવામાં પણ ઓછી ઊર્જા અનુભવવી.
• સાંધામાં દુખાવો: ખાસ કરીને ઘૂંટણ, હિપ્સ અને પીઠના નીચેના ભાગમાં દુખાવો થવો, કારણ કે વધારાનું વજન સાંધા પર દબાણ લાવે છે.
• ત્વચાની સમસ્યાઓ: ત્વચાના ફોલ્ડ્સમાં ઘસારો થવાથી ત્વચા લાલ થઈ જવી, બળતરા થવી અથવા ચેપ લાગવો.
• ઊંઘમાં તકલીફ: સ્લીપ એપનિયા (ઊંઘ દરમિયાન શ્વાસ થોડીવાર માટે અટકી જવો) વધુ વજન ધરાવતા લોકોમાં સામાન્ય છે.
• રોજિંદી પ્રવૃત્તિઓમાં મુશ્કેલી: લાંબા સમય સુધી ચાલવામાં, દોડવામાં અથવા અન્ય શારીરિક પ્રવૃત્તિઓ કરવામાં મુશ્કેલી અનુભવવી.
• શરીરના આકારમાં ફેરફાર: કપડાં પહેલાં કરતાં વધુ ચુસ્ત થવા અથવા શરીરના આકારમાં નોંધપાત્ર ફેરફાર દેખાવો.

મહત્વપૂર્ણ નોંધ: આ ચિહ્નો અને ફેરફારો ફક્ત વધુ વજન સૂચવે છે અને તે કોઈ ચોક્કસ રોગના લક્ષણો નથી. જો તમને તમારા વજન અને સ્વાસ્થ્ય વિશે કોઈ ચિંતા હોય, તો યોગ્ય મૂલ્યાંકન અને સલાહ માટે ડૉક્ટરની સલાહ લેવી ખૂબ જ જરૂરી છે. ડૉક્ટર તમારું વજન, ઊંચાઈ અને અન્ય સ્વાસ્થ્ય પરિબળોનું મૂલ્યાંકન કરીને તમને યોગ્ય માર્ગદર્શન આપશે.

વધુ વજન નું જોખમ કોને વધારે છે?

વધુ વજન કોઈને પણ થઈ શકે છે, પરંતુ અમુક પરિબળો કેટલાક લોકોમાં તેનું જોખમ વધારે છે. આ પરિબળો નીચે મુજબ છે:

• બેઠાડુ જીવનશૈલી (Sedentary Lifestyle): જે લોકો શારીરિક રીતે ઓછા સક્રિય હોય છે અને દિવસનો મોટાભાગનો સમય બેસીને કે આરામમાં વિતાવે છે તેઓ ઓછી કેલરી બર્ન કરે છે, જેના કારણે વજન વધવાની શક્યતા વધી જાય છે.
• બિનઆરોગ્યપ્રદ આહાર (Unhealthy Diet): જે લોકો વધુ કેલરીવાળો, ચરબીયુક્ત, ખાંડવાળો અને પ્રોસેસ્ડ ખોરાક ખાય છે તેઓમાં વજન વધવાનું જોખમ વધારે હોય છે. ફળો, શાકભાજી અને આખા અનાજનો ઓછો વપરાશ પણ વજન વધારવામાં ફાળો આપી શકે છે.
• આનુવંશિકતા (Genetics): જો તમારા પરિવારના સભ્યો (માતા-પિતા, ભાઈ-બહેન) ને વધુ વજન અથવા સ્થૂળતાની સમસ્યા હોય, તો તમને પણ તેનું જોખમ વધારે હોઈ શકે છે. આનુવંશિકતા ચયાપચયની ઝડપ અને ચરબી જમા થવાની વૃત્તિને અસર કરી શકે છે.
• ઉંમર (Age): જેમ જેમ ઉંમર વધે છે તેમ તેમ ચયાપચયનો દર ધીમો પડે છે, અને જો ખોરાકની આદતો અને પ્રવૃત્તિના સ્તરમાં ફેરફાર ન કરવામાં આવે તો વજન વધવાની શક્યતા રહે છે.
• જાતિ (Gender): સામાન્ય રીતે પુરુષો કરતાં સ્ત્રીઓમાં વજન વધવાનું જોખમ અમુક તબક્કે (જેમ કે મેનોપોઝ પછી) વધારે હોઈ શકે છે, હોર્મોનલ ફેરફારોને કારણે.
• તબીબી પરિસ્થિતિઓ (Medical Conditions): કેટલીક તબીબી પરિસ્થિતિઓ, જેમ કે હાઇપોથાઇરોડિઝમ, પોલિસિસ્ટિક ઓવરી સિન્ડ્રોમ (PCOS), કુશિંગ સિન્ડ્રોમ અને ડિપ્રેશન વજન વધારવાનું કારણ બની શકે છે.
• દવાઓ (Medications): કેટલીક દવાઓ, જેમ કે સ્ટીરોઇડ્સ, એન્ટીડિપ્રેસન્ટ્સ, અને ડાયાબિટીસની કેટલીક દવાઓ વજન વધારવાની આડઅસર કરી શકે છે.
• તણાવ (Stress): લાંબા સમય સુધી તણાવમાં રહેવાથી હોર્મોન્સમાં ફેરફાર થાય છે, જે ભૂખને વધારી શકે છે અને વધુ ખાવાની વૃત્તિને પ્રોત્સાહન આપી શકે છે.
• ઊંઘનો અભાવ (Lack of Sleep): પૂરતી ઊંઘ ન લેવાથી ભૂખને નિયંત્રિત કરતા હોર્મોન્સમાં અસંતુલન થાય છે, જેના કારણે વધુ ખાવાની અને વજન વધવાની શક્યતા રહે છે.
• ગર્ભાવસ્થા (Pregnancy): ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન વજન વધવું સામાન્ય છે, પરંતુ કેટલીક સ્ત્રીઓ ગર્ભાવસ્થા પછી વધેલું વજન ઘટાડી શકતી નથી.
• સામાજિક અને આર્થિક પરિબળો (Social and Economic Factors): ઓછી આવક ધરાવતા લોકો અથવા અમુક સમુદાયોમાં તાજા અને પૌષ્ટિક ખોરાકની ઉપલબ્ધતા ઓછી હોઈ શકે છે, અને તેઓ સસ્તા અને વધુ કેલરીવાળા ખોરાક પર વધુ આધાર રાખે તેવી શક્યતા છે.

જો તમારામાં આમાંથી એક અથવા વધુ જોખમ પરિબળો હાજર હોય, તો તમારે વધુ વજન થવાની શક્યતા વધારે છે. જો તમને તમારા વજન વિશે ચિંતા હોય તો ડૉક્ટરની સલાહ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે. તેઓ તમારી વ્યક્તિગત પરિસ્થિતિનું મૂલ્યાંકન કરી શકે છે અને યોગ્ય માર્ગદર્શન આપી શકે છે.

વધુ વજન સાથે કયા રોગો સંકળાયેલા છે?

વધુ વજન ઘણાં ગંભીર રોગો સાથે સંકળાયેલું છે, જે તમારા સ્વાસ્થ્ય અને જીવનની ગુણવત્તા પર નકારાત્મક અસર કરી શકે છે. અહીં કેટલાક મુખ્ય રોગોની યાદી આપવામાં આવી છે જે વધુ વજન ધરાવતા લોકોમાં થવાનું જોખમ વધારે છે:

હૃદય અને રુધિરવાહિનીઓ સંબંધિત રોગો:

• હાઈ બ્લડ પ્રેશર (હાયપરટેન્શન): વધારાનું વજન હૃદય પર વધુ તાણ લાવે છે અને રક્તવાહિનીઓને સખત બનાવી શકે છે, જેનાથી બ્લડ પ્રેશર વધે છે.
• હાઈ કોલેસ્ટ્રોલ અને ટ્રાઈગ્લિસરાઈડ્સ: વધુ વજન લોહીમાં ખરાબ કોલેસ્ટ્રોલ (LDL) અને ટ્રાઈગ્લિસરાઈડ્સનું સ્તર વધારી શકે છે, જ્યારે સારા કોલેસ્ટ્રોલ (HDL) નું સ્તર ઘટાડી શકે છે.
• હૃદય રોગ (કોરોનરી આર્ટરી ડિસીઝ): હાઈ બ્લડ પ્રેશર અને હાઈ કોલેસ્ટ્રોલ ધમનીઓમાં તકતી જમાવવાની પ્રક્રિયાને વેગ આપે છે, જેનાથી હૃદયમાં લોહીનો પ્રવાહ ઓછો થાય છે અને હાર્ટ એટેકનું જોખમ વધે છે.
• સ્ટ્રોક: હાઈ બ્લડ પ્રેશર મગજમાં રક્તવાહિનીઓને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે, જેનાથી સ્ટ્રોકનું જોખમ વધે છે.
• હૃદયની નિષ્ફળતા (હાર્ટ ફેલ્યોર): વધારાનું વજન હૃદયને વધુ કામ કરવા માટે મજબૂર કરે છે, જે સમય જતાં હૃદયને નબળું પાડી શકે છે.

મેટાબોલિક રોગો:

• ટાઇપ 2 ડાયાબિટીસ: વધુ વજન ઇન્સ્યુલિન પ્રતિકારનું કારણ બની શકે છે, જેમાં શરીરના કોષો ઇન્સ્યુલિન પ્રત્યે યોગ્ય રીતે પ્રતિસાદ આપતા નથી, જેના કારણે બ્લડ સુગરનું સ્તર વધે છે અને ટાઇપ 2 ડાયાબિટીસ થાય છે.
• મેટાબોલિક સિન્ડ્રોમ: આ પરિસ્થિતિઓમાં હાઈ બ્લડ પ્રેશર, હાઈ બ્લડ સુગર, હાઈ ટ્રાઈગ્લિસરાઈડ્સ, લો એચડીએલ કોલેસ્ટ્રોલ અને પેટની મેદસ્વીતાનો સમાવેશ થાય છે, જે હૃદય રોગ, સ્ટ્રોક અને ડાયાબિટીસનું જોખમ વધારે છે.

હાડકાં અને સાંધાના રોગો:

• ઓસ્ટિઓઆર્થરાઈટિસ: વધારાનું વજન સાંધા પર વધુ દબાણ લાવે છે, ખાસ કરીને ઘૂંટણ, હિપ્સ અને પીઠના નીચેના ભાગમાં, જેનાથી સાંધા ઘસાઈ જાય છે અને દુખાવો થાય છે.

શ્વાસ સંબંધિત સમસ્યાઓ:

• સ્લીપ એપનિયા: વધુ વજન ધરાવતા લોકોમાં ઊંઘ દરમિયાન શ્વાસ થોડીવાર માટે અટકી જવાની સમસ્યા (સ્લીપ એપનિયા) વધુ જોવા મળે છે.
• અસ્થમા: અમુક અભ્યાસો વધુ વજન અને અસ્થમા વચ્ચે જોડાણ સૂચવે છે.

પાચન સંબંધિત સમસ્યાઓ:

• ગૉલબ્લેડરના રોગો (પિત્તાશયના રોગો): વધુ વજન પિત્તાશયમાં પથરી થવાનું જોખમ વધારે છે.
• નોન-આલ્કોહોલિક ફેટી લિવર ડિસીઝ (NAFLD): લીવરમાં વધુ પડતી ચરબી જમા થવી.

અમુક પ્રકારના કેન્સર:

• વધુ વજન સ્તન કેન્સર (મેનોપોઝ પછી), કોલોન કેન્સર, કિડની કેન્સર, ગર્ભાશયનું કેન્સર અને અન્નનળીના કેન્સર સહિત અમુક પ્રકારના કેન્સરનું જોખમ વધારે છે.

માનસિક સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ:

• વધુ વજન ધરાવતા લોકોમાં ડિપ્રેશન, ચિંતા અને ઓછી આત્મ-સન્માન જેવી માનસિક સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓનું જોખમ વધારે હોઈ શકે છે.

વધુ વજન તમારા એકંદર સ્વાસ્થ્ય અને જીવનની ગુણવત્તા પર નોંધપાત્ર નકારાત્મક અસર કરી શકે છે. જો તમને તમારા વજન વિશે ચિંતા હોય તો ડૉક્ટરની સલાહ લેવી અને સ્વસ્થ જીવનશૈલી અપનાવવી મહત્વપૂર્ણ છે. વજનમાં થોડો ઘટાડો પણ તમારા સ્વાસ્થ્યમાં સુધારો લાવી શકે છે અને આ રોગોનું જોખમ ઘટાડી શકે છે.

વધુ વજન નું નિદાન

વધુ વજનનું નિદાન મુખ્યત્વે શારીરિક તપાસ અને તમારા વજન અને ઊંચાઈના માપના આધારે કરવામાં આવે છે. ડૉક્ટર નીચેના પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરી શકે છે:

• બોડી માસ ઇન્ડેક્સ (BMI) ની ગણતરી: આ સૌથી સામાન્ય અને સરળ પદ્ધતિ છે. BMI તમારા વજન (કિલોગ્રામમાં) ને તમારી ઊંચાઈના વર્ગ (મીટરમાં) વડે ભાગીને ગણવામાં આવે છે.
  • 25 થી 29.9 નો BMI: વધુ વજન સૂચવે છે.
  • 30 કે તેથી વધુ નો BMI: સ્થૂળતા સૂચવે છે.
• કમરનો ઘેરાવો માપવો (Waist Circumference Measurement): પેટની આસપાસની ચરબી (abdominal fat) હૃદય રોગ અને ડાયાબિટીસ જેવા સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓનું વધુ જોખમ સૂચવે છે. કમરનો ઘેરાવો નીચે પ્રમાણે માપવામાં આવે છે:
  • પુરુષો: 40 ઇંચ (102 સેન્ટિમીટર) થી વધુ કમરનો ઘેરાવો વધુ જોખમી ગણાય છે.
  • સ્ત્રીઓ: 35 ઇંચ (88 સેન્ટિમીટર) થી વધુ કમરનો ઘેરાવો વધુ જોખમી ગણાય છે.
• શારીરિક તપાસ (Physical Examination): ડૉક્ટર તમારું વજન, ઊંચાઈ અને બ્લડ પ્રેશર માપશે. તેઓ તમારા એકંદર સ્વાસ્થ્યનું મૂલ્યાંકન કરવા માટે અન્ય તપાસ પણ કરી શકે છે.
• તબીબી ઇતિહાસની ચર્ચા (Medical History Discussion): ડૉક્ટર તમારા તબીબી ઇતિહાસ વિશે પૂછશે, જેમાં તમારા પરિવારના સ્વાસ્થ્યનો ઇતિહાસ, તમારી ખાવાની આદતો, તમારી પ્રવૃત્તિનું સ્તર અને તમે લઈ રહેલી કોઈપણ દવાઓનો સમાવેશ થાય છે. આ માહિતી ડૉક્ટરને તમારા વજનના કારણો અને સંભવિત સ્વાસ્થ્ય જોખમોને સમજવામાં મદદ કરે છે.
• ત્વચાની જાડાઈ માપવી (Skinfold Thickness Measurement): આ પદ્ધતિમાં શરીરના ચોક્કસ ભાગો (જેમ કે પેટ, જાંઘ અને હાથની પાછળ) પર કેલિપર નામના સાધન વડે ત્વચાની નીચેની ચરબીની જાડાઈ માપવામાં આવે છે. જો કે, આ પદ્ધતિ ઓછી સામાન્ય છે અને સામાન્ય રીતે સંશોધન અથવા નિષ્ણાતો દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાય છે.
• બાયોઇલેક્ટ્રિકલ ઇમ્પિડન્સ એનાલિસિસ (Bioelectrical Impedance Analysis – BIA): આ પદ્ધતિ શરીરમાંથી ઓછો વિદ્યુત પ્રવાહ પસાર કરીને શરીરની ચરબીની ટકાવારીનો અંદાજ લગાવે છે. જો કે, પરિણામો પાણીના સ્તરથી પ્રભાવિત થઈ શકે છે.
• વધુ અદ્યતન પદ્ધતિઓ (More Advanced Methods): કેટલીકવાર, ખાસ કરીને સંશોધન અથવા વિશિષ્ટ તબીબી પરિસ્થિતિઓમાં, વધુ અદ્યતન પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવી શકે છે, જેમ કે:
  • ડેક્સા સ્કેન (Dual-energy X-ray absorptiometry – DEXA): આ સ્કેન હાડકાની ઘનતા અને શરીરની રચના (ચરબી, સ્નાયુ અને હાડકાં) ને ચોક્કસ રીતે માપે છે.
  • સીટી સ્કેન (Computed Tomography – CT Scan) અને એમઆરઆઈ (Magnetic Resonance Imaging – MRI): આ ઇમેજિંગ તકનીકો શરીરની ચરબીના વિતરણને વધુ વિગતવાર રીતે દર્શાવી શકે છે.

સામાન્ય રીતે, વધુ વજનનું નિદાન BMI અને કમરના ઘેરાવાના માપના આધારે સરળતાથી કરી શકાય છે. જો ડૉક્ટરને તમારા વજનના કારણો અથવા તેનાથી સંકળાયેલા સ્વાસ્થ્ય જોખમો વિશે વધુ માહિતીની જરૂર હોય, તો તેઓ વધુ તપાસ અથવા પરીક્ષણોની ભલામણ કરી શકે છે. જો તમને તમારા વજન વિશે ચિંતા હોય તો ડૉક્ટરની સલાહ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે

વધુ વજન ની સારવાર

વધુ વજનની સારવારનો મુખ્ય ધ્યેય તંદુરસ્ત વજન પ્રાપ્ત કરવાનો અને તેને જાળવી રાખવાનો છે, જેથી સ્વાસ્થ્ય સંબંધિત સમસ્યાઓનું જોખમ ઘટાડી શકાય. સારવારમાં સામાન્ય રીતે જીવનશૈલીમાં ફેરફાર અને જરૂર પડે તો તબીબી હસ્તક્ષેપનો સમાવેશ થાય છે.

જીવનશૈલીમાં ફેરફાર (Lifestyle Modifications): આ વધુ વજનની સારવારનો પાયો છે અને તેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• આહારમાં ફેરફાર (Dietary Changes):
  • કેલરીની માત્રા ઘટાડવી: તમે જેટલી કેલરી વાપરો છો તેના કરતાં ઓછી કેલરીનો ખોરાક લો.
  • સંતુલિત આહાર લેવો: ફળો, શાકભાજી, આખા અનાજ અને દુર્બળ પ્રોટીનનો સમાવેશ કરો.
  • ચરબીયુક્ત ખોરાક ઓછો ખાવો: તળેલા ખોરાક, પ્રોસેસ્ડ ફૂડ અને વધુ ચરબીવાળા ખોરાક ટાળો.
  • ખાંડવાળા પીણાં ટાળો: સોડા, જ્યુસ અને અન્ય ખાંડવાળા પીણાંમાં કેલરી વધુ હોય છે.
  • ભાગનું કદ નિયંત્રિત કરો: તમારા ભોજનના ભાગનું કદ નાનું રાખો.
  • ધીમે ધીમે ખાઓ અને ધ્યાનથી ખાઓ: ભોજનનો આનંદ માણો અને ભૂખ અને પેટ ભરાયાની લાગણીને ઓળખો.
• નિયમિત કસરત (Regular Exercise):
  • એરોબિક કસરત: ઝડપી ચાલવું, દોડવું, સ્વિમિંગ અથવા સાયકલ ચલાવવું જેવી કસરતો કેલરી બર્ન કરવામાં મદદ કરે છે. અઠવાડિયામાં ઓછામાં ઓછી 150 મિનિટની મધ્યમ-તીવ્રતાવાળી કસરતની ભલામણ કરવામાં આવે છે.
  • શક્તિ તાલીમ: વજન ઉપાડવું અથવા બોડીવેઇટ કસરતો સ્નાયુ સમૂહને વધારવામાં મદદ કરે છે, જે ચયાપચયને સુધારે છે. અઠવાડિયામાં બે કે તેથી વધુ દિવસ શક્તિ તાલીમની ભલામણ કરવામાં આવે છે.
  • બેઠાડુ વર્તન ઓછું કરો: દિવસ દરમિયાન લાંબા સમય સુધી બેસી રહેવાનું ટાળો અને વધુ હલનચલન કરો.
• વર્તનમાં ફેરફાર (Behavioral Changes):
  • ધ્યેયો નક્કી કરવા: વાસ્તવિક અને પ્રાપ્ત કરી શકાય તેવા વજન ઘટાડવાના ધ્યેયો નક્કી કરો.
  • સ્વ-નિરીક્ષણ: તમે શું ખાઓ છો અને કેટલી કસરત કરો છો તેનો રેકોર્ડ રાખો.
  • તણાવનું વ્યવસ્થાપન: તણાવને નિયંત્રિત કરવા માટે તકનીકો શીખો, જેમ કે યોગા, ધ્યાન અથવા શોખમાં સમય પસાર કરવો.
  • સામાજિક સમર્થન: મિત્રો, પરિવાર અથવા સપોર્ટ ગ્રુપ પાસેથી મદદ અને પ્રોત્સાહન મેળવો.

તબીબી હસ્તક્ષેપ (Medical Interventions): જો જીવનશૈલીમાં ફેરફારથી વજન ઘટાડવામાં સફળતા ન મળે અથવા જો વ્યક્તિને વધુ વજન સંબંધિત ગંભીર સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ હોય તો તબીબી વિકલ્પો ધ્યાનમાં લેવામાં આવી શકે છે:

• વજન ઘટાડવાની દવાઓ (Weight-Loss Medications): ડૉક્ટર અમુક દવાઓ લખી શકે છે જે ભૂખને દબાવવામાં અથવા ચરબીના શોષણને ઘટાડવામાં મદદ કરે છે. આ દવાઓનો ઉપયોગ હંમેશા જીવનશૈલીમાં ફેરફાર સાથે જ કરવો જોઈએ અને તે દરેક માટે યોગ્ય નથી હોતી.
• બેરિયાટ્રિક સર્જરી (Bariatric Surgery): સ્થૂળતા ધરાવતા અને અન્ય સારવારોથી વજન ઘટાડવામાં નિષ્ફળ ગયેલા લોકો માટે આ વિકલ્પ વિચારવામાં આવી શકે છે. બેરિયાટ્રિક સર્જરીમાં પેટના કદને ઘટાડવા અથવા ખોરાકના શોષણને મર્યાદિત કરવા માટે કરવામાં આવતી વિવિધ સર્જિકલ પ્રક્રિયાઓનો સમાવેશ થાય છે. આ એક ગંભીર પ્રક્રિયા છે અને તેના પોતાના જોખમો અને ફાયદા છે.

મહત્વપૂર્ણ બાબતો:

• વધુ વજનની સારવાર વ્યક્તિગત જરૂરિયાતો અને સ્વાસ્થ્ય સ્થિતિ પર આધાર રાખે છે.
• વજન ઘટાડવાની પ્રક્રિયા ધીમી અને સતત હોવી જોઈએ. ઝડપી વજન ઘટાડવું સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક હોઈ શકે છે.
• ડૉક્ટર, ડાયેટિશિયન અથવા અન્ય લાયક હેલ્થકેર પ્રોફેશનલની સલાહ અને માર્ગદર્શન હેઠળ સારવાર યોજના બનાવવી શ્રેષ્ઠ છે.
• ધીરજ રાખો અને તમારા પ્રયત્નોમાં સુસંગત રહો.

વધુ વજનનું સફળ વ્યવસ્થાપન તમારા સ્વાસ્થ્યમાં નોંધપાત્ર સુધારો લાવી શકે છે અને ગંભીર રોગોનું જોખમ ઘટાડી શકે છે.

વધુ વજન શું ખાવું અને શું ન ખાવું?

વધુ વજન ઘટાડવા માટે શું ખાવું જોઈએ અને શું ન ખાવું જોઈએ તેની માહિતી નીચે મુજબ છે:

શું ખાવું જોઈએ (What to Eat):

• ફળો અને શાકભાજી: વિવિધ પ્રકારના ફળો અને શાકભાજીનું સેવન કરો. તે ફાઇબર, વિટામિન્સ અને ખનિજોથી ભરપૂર હોય છે અને કેલરીમાં ઓછા હોય છે.
• આખા અનાજ: સફેદ બ્રેડ, પાસ્તા અને ચોખાને બદલે આખા ઘઉંની બ્રેડ, ઓટમીલ અને બ્રાઉન રાઇસ જેવા આખા અનાજ પસંદ કરો. તેમાં ફાઇબર વધુ હોય છે.
• દુર્બળ પ્રોટીન: ચિકન (ચામડી વગરનું), માછલી, કઠોળ, ટોફુ અને ઇંડા જેવા દુર્બળ પ્રોટીનના સ્ત્રોતનો સમાવેશ કરો. પ્રોટીન તમને લાંબા સમય સુધી પેટ ભરેલું રાખવામાં મદદ કરે છે.
• ઓછી ચરબીવાળા ડેરી ઉત્પાદનો: ઓછી ચરબીવાળું દૂધ, દહીં અને ચીઝ પસંદ કરો.
• આરોગ્યપ્રદ ચરબી: એવોકાડો, બદામ, બીજ અને ઓલિવ ઓઈલ જેવા મોનોઅનસેચ્યુરેટેડ અને પોલિઅનસેચ્યુરેટેડ ચરબીનો મધ્યમ માત્રામાં સમાવેશ કરો.
• પુષ્કળ પાણી: દિવસભર પૂરતું પાણી પીવો. ખાંડવાળા પીણાંને બદલે પાણી શ્રેષ્ઠ વિકલ્પ છે.

શું ન ખાવું જોઈએ (What Not to Eat):

• ખાંડવાળા ખોરાક અને પીણાં: સોડા, જ્યુસ, કેન્ડી, પેસ્ટ્રી અને અન્ય મીઠાઈઓ ટાળો. તેમાં ખાલી કેલરી હોય છે જે વજન વધારે છે.
• સંતૃપ્ત અને ટ્રાન્સ ચરબી: તળેલા ખોરાક, પ્રોસેસ્ડ ફૂડ અને વધુ ચરબીવાળા માંસ અને ડેરી ઉત્પાદનો ટાળો. આ હૃદયના સ્વાસ્થ્ય માટે ખરાબ છે અને વજન વધારે છે.
• રિફાઇન્ડ અનાજ: સફેદ બ્રેડ, સફેદ પાસ્તા અને પ્રોસેસ્ડ અનાજમાં ફાઇબર ઓછું હોય છે અને તે બ્લડ સુગરના સ્તરને ઝડપથી વધારી શકે છે.
• પ્રોસેસ્ડ ફૂડ: પ્રોસેસ્ડ ફૂડમાં ઘણીવાર વધુ મીઠું, ખાંડ અને અસ્વસ્થ ચરબી હોય છે.
• વધુ પડતું આલ્કોહોલ: આલ્કોહોલમાં કેલરી વધુ હોય છે અને તે વજન વધારવામાં ફાળો આપી શકે છે.

યાદ રાખો કે વજન ઘટાડવા માટે સંતુલિત આહાર અને નિયમિત કસરત સૌથી મહત્વપૂર્ણ છે. તમારા વ્યક્તિગત જરૂરિયાતો અનુસાર આહાર યોજના બનાવવા માટે ડૉક્ટર અથવા ડાયેટિશિયનની સલાહ લેવી શ્રેષ્ઠ છે.

વધુ વજન માટે ઘરેલું ઉપચાર

વધુ વજન ઘટાડવા માટે કેટલાક ઘરેલું ઉપચાર અહીં આપ્યા છે:

• લીંબુ અને મધ: સવારે ખાલી પેટ એક ગ્લાસ ગરમ પાણીમાં લીંબુનો રસ અને મધ ભેળવીને પીવો. આ પાચન સુધારવામાં અને ચયાપચયને વેગ આપવામાં મદદ કરે છે.
• ગ્રીન ટી: દિવસમાં બે થી ત્રણ કપ ગ્રીન ટી પીવો. તે એન્ટીઑકિસડન્ટોથી ભરપૂર હોય છે અને ચરબી બર્ન કરવામાં મદદ કરે છે.
• આદુ: આદુ પાચન સુધારવામાં અને ચરબી બર્ન કરવામાં મદદ કરે છે. તમે તેને ચામાં ઉમેરી શકો છો અથવા ભોજનમાં વાપરી શકો છો.
• તજ: તજ બ્લડ સુગરના સ્તરને નિયંત્રિત કરવામાં અને ચયાપચયને વેગ આપવામાં મદદ કરે છે. તમે તેને ચામાં અથવા તમારા ભોજન પર છાંટી શકો છો.
• જીરું: જીરું પાચન સુધારવામાં અને ચરબી બર્ન કરવામાં મદદ કરે છે. તમે તેને પાણીમાં ઉકાળીને પી શકો છો અથવા તમારા ભોજનમાં ઉમેરી શકો છો.
• મેથી: મેથી ભૂખને નિયંત્રિત કરવામાં અને ચયાપચયને વેગ આપવામાં મદદ કરે છે. તમે તેના દાણાને રાતોરાત પાણીમાં પલાળીને સવારે પી શકો છો.
• એલોવેરા જ્યુસ: એલોવેરા જ્યુસ ચયાપચયને વેગ આપવામાં અને કેલરી બર્ન કરવામાં મદદ કરે છે. દિવસમાં બે થી ત્રણ વાર તેનું સેવન કરો.
• પૂરતું પાણી પીવો: દિવસ દરમિયાન પૂરતું પાણી પીવું મહત્વપૂર્ણ છે. તે તમને હાઇડ્રેટેડ રાખે છે અને ભૂખને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ કરે છે. ભોજન પહેલાં પાણી પીવાથી તમે ઓછું ખાઈ શકો છો.
• નાના વાસણોનો ઉપયોગ કરો: નાના વાસણોમાં ભોજન પીરસવાથી તમે આપોઆપ ઓછું ખાશો.
• ધીમે ધીમે ખાઓ: ધીમે ધીમે ખાવાથી તમારા શરીરને પેટ ભરાઈ ગયાનો સંકેત મળવાનો સમય મળે છે, જેનાથી તમે ઓછું ખાઓ છો.
• પ્રોસેસ્ડ ફૂડ અને ખાંડ ટાળો: પ્રોસેસ્ડ ફૂડ અને ખાંડમાં કેલરી વધુ હોય છે અને તે વજન વધારવામાં ફાળો આપે છે.
• ફાઇબરયુક્ત ખોરાક લો: ફળો, શાકભાજી અને આખા અનાજ જેવા ફાઇબરયુક્ત ખોરાક ખાવાથી તમને લાંબા સમય સુધી પેટ ભરેલું લાગે છે અને તમે ઓછું ખાઓ છો.
• પૂરતી ઊંઘ લો: પૂરતી ઊંઘ લેવી વજન ઘટાડવા માટે મહત્વપૂર્ણ છે. ઊંઘની કમી હોર્મોન્સને અસર કરી શકે છે જે ભૂખને નિયંત્રિત કરે છે.
• તણાવનું સંચાલન કરો: તણાવ વજન વધારવામાં ફાળો આપી શકે છે. યોગા, ધ્યાન અથવા અન્ય તણાવ ઘટાડવાની તકનીકોનો અભ્યાસ કરો.
• નિયમિત કસરત કરો: વજન ઘટાડવા માટે તંદુરસ્ત આહારની સાથે નિયમિત કસરત પણ ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.

યાદ રાખો કે આ ઘરેલું ઉપચાર વજન ઘટાડવામાં મદદ કરી શકે છે, પરંતુ તે તંદુરસ્ત આહાર અને નિયમિત કસરતનો વિકલ્પ નથી. જો તમને કોઈ સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ હોય તો કોઈપણ ઉપચાર શરૂ કરતા પહેલા ડૉક્ટરની સલાહ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે.

વધુ વજન કેવી રીતે અટકાવવું?

વધુ વજન અટકાવવા માટે અહીં કેટલીક અસરકારક રીતો છે:

સ્વસ્થ આહારની ટેવો કેળવો:

• સંતુલિત આહાર લો: તમારા ભોજનમાં ફળો, શાકભાજી, આખા અનાજ, દુર્બળ પ્રોટીન અને સ્વસ્થ ચરબીનો સમાવેશ કરો.
• પ્રોસેસ્ડ ફૂડ ટાળો: પ્રોસેસ્ડ ફૂડમાં કેલરી, ખાંડ અને અસ્વસ્થ ચરબી વધુ હોય છે.
• ખાંડનું સેવન ઓછું કરો: મીઠા પીણાં, મીઠાઈઓ અને અન્ય ખાંડવાળા ખોરાકનું સેવન મર્યાદિત કરો.
• પૂરતું પાણી પીવો: દિવસ દરમિયાન પૂરતું પાણી પીવું ભૂખને નિયંત્રિત કરવામાં અને ચયાપચયને યોગ્ય રાખવામાં મદદ કરે છે.
• ભાગનું કદ નિયંત્રિત કરો: તમારા ભોજનના ભાગનું ધ્યાન રાખો અને વધુ પડતું ખાવાનું ટાળો. નાના વાસણોનો ઉપયોગ કરો.
• ધીમે ધીમે ખાઓ: ધીમે ધીમે ખાવાથી તમારા શરીરને પેટ ભરાઈ ગયાનો સંકેત મળવાનો સમય મળે છે.
• નિયમિત ભોજન લો: ભોજન છોડવાથી વધુ પડતું ખાવાનું થઈ શકે છે. નિયમિત સમયે ભોજન લો.

સક્રિય જીવનશૈલી જાળવો:

• નિયમિત કસરત કરો: અઠવાડિયામાં ઓછામાં ઓછી 150 મિનિટ મધ્યમ તીવ્રતાની અથવા 75 મિનિટ તીવ્ર તીવ્રતાની એરોબિક કસરત કરો. તેમાં ચાલવું, દોડવું, તરવું અથવા સાયકલ ચલાવવું શામેલ હોઈ શકે છે.
• શક્તિ તાલીમ કરો: અઠવાડિયામાં બે વખત સ્નાયુઓને મજબૂત કરવા માટે કસરત કરો.
• બેઠાડુ સમય ઓછો કરો: લાંબા સમય સુધી બેસી રહેવાનું ટાળો. દર 30 મિનિટે ઊભા થાઓ અને થોડીવાર ચાલો.
• તમારા રોજિંદા જીવનમાં વધુ શારીરિક પ્રવૃત્તિનો સમાવેશ કરો: લિફ્ટની જગ્યાએ સીડીઓ ચઢો, નજીકના સ્થળોએ ચાલીને જાઓ અથવા બાગકામ કરો.

અન્ય મહત્વપૂર્ણ બાબતો:

• પૂરતી ઊંઘ લો: દરરોજ 7-8 કલાકની ઊંઘ લેવી હોર્મોન્સને નિયંત્રિત કરવામાં અને વજનને જાળવવામાં મદદ કરે છે.
• તણાવનું સંચાલન કરો: તણાવ વધુ પડતું ખાવાનું તરફ દોરી શકે છે. યોગા, ધ્યાન અથવા અન્ય તણાવ ઘટાડવાની તકનીકોનો અભ્યાસ કરો.
• નિયમિત વજન તપાસો: તમારા વજન પર નજર રાખો જેથી જો કોઈ વધારો જણાય તો તમે તરત જ પગલાં લઈ શકો.
• તમારા ડૉક્ટરની સલાહ લો: જો તમને વજન સંબંધિત કોઈ ચિંતા હોય અથવા વજન ઘટાડવામાં મુશ્કેલી પડતી હોય તો તમારા ડૉક્ટરની સલાહ લો.

વધુ વજન અટકાવવું એ લાંબા ગાળાની પ્રક્રિયા છે જેમાં તંદુરસ્ત જીવનશૈલી અપનાવવી પડે છે. ધીરજ રાખો અને સુસંગત રહો, તમને ચોક્કસ સફળતા મળશે.

સારાંશ

વધુ વજન ઘટાડવા માટે ઘરેલું ઉપચારોમાં લીંબુ-મધનું પાણી, ગ્રીન ટી, આદુ, તજ, જીરું, મેથી અને એલોવેરા જ્યુસ જેવા પીણાંનો સમાવેશ થાય છે. આ સાથે, પૂરતું પાણી પીવું, નાના વાસણોનો ઉપયોગ કરવો, ધીમે ધીમે ખાવું, પ્રોસેસ્ડ ફૂડ અને ખાંડ ટાળવી, ફાઇબરયુક્ત ખોરાક લેવો, પૂરતી ઊંઘ લેવી, તણાવનું સંચાલન કરવું અને નિયમિત કસરત કરવી પણ મહત્વપૂર્ણ છે.

વધુ વજન અટકાવવા માટે સંતુલિત આહાર લેવો, પ્રોસેસ્ડ ફૂડ અને ખાંડ ટાળવી, પૂરતું પાણી પીવું, ભાગનું કદ નિયંત્રિત કરવું, ધીમે ધીમે ખાવું અને નિયમિત ભોજન લેવું જરૂરી છે. સક્રિય જીવનશૈલીમાં નિયમિત કસરત કરવી અને બેઠાડુ સમય ઓછો કરવો મહત્વપૂર્ણ છે. પૂરતી ઊંઘ લેવી, તણાવનું સંચાલન કરવું અને નિયમિત વજન તપાસવું પણ વજનને નિયંત્રણમાં રાખવામાં મદદ કરે છે. તંદુરસ્ત જીવનશૈલી અપનાવવાથી વધુ વજનને અટકાવી શકાય છે.