પિટિંગ એડીમા (Pitting Edema)

પિટિંગ એડીમા (Pitting Edema) એ સોજાનો એક પ્રકાર છે જેમાં ચામડી પર દબાણ આપ્યા પછી તે જગ્યાએ ખાડો (indentation) રહી જાય છે, જે થોડા સમય પછી ધીમે ધીમે પાછો ભરાય છે. આ એડીમા શરીરમાં પ્રવાહીના અસામાન્ય સંચયને કારણે થાય છે, ખાસ કરીને પગ, પગની ઘૂંટીઓ અને હાથમાં. જ્યારે નોન-પિટિંગ એડીમામાં ચામડી દબાવવાથી ખાડો પડતો નથી, પિટિંગ એડીમા એ પ્રવાહી ભરાવાના ચોક્કસ પ્રકારનો સંકેત છે.

પિટિંગ એડીમા શા માટે થાય છે?

પિટિંગ એડીમા ત્યારે થાય છે જ્યારે રુધિરકેશિકાઓ (capillaries) માંથી પ્રવાહી પેશીઓમાં લીક થાય છે અને શરીરના ગુરુત્વાકર્ષણવાળા નીચલા ભાગોમાં જમા થાય છે. આ સામાન્ય રીતે નીચેના કારણોસર થાય છે:

1. નબળું રુધિરાભિસરણ (Poor Circulation):
   • ક્રોનિક વેનસ ઇનસફિશિયન્સી (Chronic Venous Insufficiency – CVI): પગની નસોમાંના વાલ્વ નબળા પડી જાય છે, જેનાથી લોહી હૃદય તરફ પાછું વહેવાને બદલે પગમાં જમા થાય છે. આ CVI નું મુખ્ય લક્ષણ છે.
   • ડીપ વેઇન થ્રોમ્બોસિસ (Deep Vein Thrombosis – DVT): પગની ઊંડી નસોમાં લોહીનો ગઠ્ઠો (blood clot) લોહીના પ્રવાહને અવરોધે છે, જેનાથી પ્રવાહી જમા થાય છે.
2. હૃદય રોગ (Heart Failure): જ્યારે હૃદય લોહીને કાર્યક્ષમ રીતે પમ્પ કરી શકતું નથી, ત્યારે લોહી હૃદય તરફ પાછું આવતું નથી અને પગ તથા શરીરમાં પ્રવાહી જમા થાય છે. આને કોન્જેસ્ટિવ હૃદય નિષ્ફળતા (Congestive Heart Failure) તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, જ્યાં CVI એ એક સામાન્ય પરિણામ છે.
3. કિડની રોગ (Kidney Disease): કિડની પ્રવાહી અને સોડિયમને ફિલ્ટર કરવામાં નિષ્ફળ જાય ત્યારે શરીરમાં વધુ પડતું પ્રવાહી જમા થાય છે, જેનાથી એડીમા થઈ શકે છે.
4. લીવર રોગ (Liver Disease): લીવર દ્વારા ઉત્પન્ન થતા પ્રોટીન (જેમ કે આલ્બ્યુમિન) નું સ્તર ઘટી જાય છે. આ પ્રોટીન લોહીમાં પ્રવાહીને જાળવી રાખવામાં મદદ કરે છે. તેની ઉણપથી પ્રવાહી રુધિરવાહિનીઓમાંથી બહાર નીકળીને પેશીઓમાં જમા થાય છે.
5. લાંબા સમય સુધી ઊભા રહેવું કે બેસી રહેવું: ગુરુત્વાકર્ષણને કારણે લોહી પગમાં જમા થાય છે, ખાસ કરીને લાંબા સમય સુધી ગતિહીન રહેવાથી.
6. દવાઓની આડઅસર (Medication Side Effects): કેટલીક દવાઓ, જેમ કે બ્લડ પ્રેશરની દવાઓ (કેલ્શિયમ ચેનલ બ્લોકર્સ), નોન-સ્ટીરોઇડલ એન્ટિ-ઇન્ફ્લેમેટરી ડ્રગ્સ (NSAIDs), સ્ટીરોઇડ્સ અને અમુક ડાયાબિટીસની દવાઓ (થિયાઝોલિડિનડીઓન્સ) એડીમાનું કારણ બની શકે છે.
7. ગર્ભાવસ્થા (Pregnancy): ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન શરીરમાં પ્રવાહીનું પ્રમાણ વધે છે અને ગર્ભાશય પગની નસો પર દબાણ લાવી શકે છે, જેનાથી સોજો આવે છે.
8. કુપોષણ (Malnutrition): શરીરમાં પ્રોટીનની ગંભીર ઉણપ (ખાસ કરીને આલ્બ્યુમિન) પણ એડીમાનું કારણ બની શકે છે, જેમ કે ક્વાશીઓરકોર (Kwashiorkor) માં જોવા મળે છે.
9. લિમ્ફેડેમા (Lymphedema): લસિકા તંત્રમાં અવરોધ અથવા નુકસાનને કારણે લસિકા પ્રવાહીનો ભરાવો થાય છે. જોકે તે મુખ્યત્વે નોન-પિટિંગ એડીમા તરીકે ઓળખાય છે, કેટલાક કિસ્સાઓમાં પિટિંગ પણ દેખાઈ શકે છે.

પિટિંગ એડીમાના લક્ષણો

પિટિંગ એડીમાના મુખ્ય લક્ષણોમાં શામેલ છે:

• સોજો: સામાન્ય રીતે પગ, પગની ઘૂંટીઓ, પગ અને ક્યારેક હાથમાં સોજો.
• ખાડો પડવો: સોજાવાળા વિસ્તાર પર આંગળીથી દબાણ આપ્યા પછી ખાડો પડવો જે થોડા સમય (સેકંડથી મિનિટો) સુધી રહે છે.
• ચામડીમાં ખેંચાણ: સોજાવાળા ભાગની ચામડી ખેંચાયેલી અને ચમકતી દેખાઈ શકે છે.
• ભારેપણું: અસરગ્રસ્ત અંગમાં ભારેપણું અથવા થાકનો અનુભવ.
• દુખાવો: કેટલાક કિસ્સાઓમાં દુખાવો અથવા અગવડતા.
• ચામડીના રંગમાં ફેરફાર: લાંબા ગાળે ચામડી ભૂરી કે કાળી પડી શકે છે (ખાસ કરીને CVI માં).
• ચામડીના અલ્સર (ચાંદા): ગંભીર કિસ્સાઓમાં ચામડી પર ચાંદા પડી શકે છે.

નિદાન

પિટિંગ એડીમાના નિદાન માટે ડોક્ટર નીચેના પગલાં લે છે:

• શારીરિક તપાસ: ડોક્ટર સોજાવાળા ભાગ પર દબાણ આપીને ખાડો પડે છે કે નહીં તે તપાસશે.
• તબીબી ઇતિહાસ: દર્દીના લક્ષણો, હાલની તબીબી સ્થિતિઓ અને દવાઓના ઇતિહાસ વિશે પૂછપરછ કરશે.
• રક્ત પરીક્ષણો: કિડની કાર્ય (ક્રિએટિનાઇન), લીવર કાર્ય (LFT), પ્રોટીન સ્તર (આલ્બ્યુમિન), અને થાઇરોઇડ કાર્ય (TSH) તપાસવા માટે.
• પેશાબ પરીક્ષણ (Urinalysis): કિડની પ્રોટીન ગુમાવી રહી છે કે નહીં તે જોવા માટે.
• હૃદય સંબંધિત પરીક્ષણો: ઇલેક્ટ્રોકાર્ડિયોગ્રામ (ECG), ઇકોકાર્ડિયોગ્રામ (Echo) હૃદયના કાર્યનું મૂલ્યાંકન કરવા માટે.
• વેસ્ક્યુલર અલ્ટ્રાસાઉન્ડ (Vascular Ultrasound): પગની નસોમાં લોહીના ગઠ્ઠા અથવા વાલ્વની સમસ્યાઓ તપાસવા માટે (ખાસ કરીને DVT અને CVI માટે).

સારવાર

પિટિંગ એડીમાની સારવાર તેના મૂળભૂત કારણ પર આધારિત છે. મૂળભૂત સ્થિતિની સારવાર કરવાથી એડીમામાં સુધારો થઈ શકે છે. સામાન્ય ઉપચારોમાં શામેલ છે:

1. મૂળભૂત કારણની સારવાર:
   • હૃદય રોગ: હૃદયની દવાઓ અને જીવનશૈલીમાં ફેરફાર.
   • કિડની/લીવર રોગ: સંબંધિત રોગની સારવાર.
   • ડાયાબિટીસ: બ્લડ સુગર નિયંત્રણ.
   • દવાઓની સમીક્ષા: જો કોઈ દવાને કારણે એડીમા હોય, તો ડોક્ટર ડોઝમાં ફેરફાર કરી શકે છે અથવા વૈકલ્પિક દવા સૂચવી શકે છે.
2. જીવનશૈલીમાં ફેરફાર અને સ્વ-સંભાળ:
   • પગ ઊંચા રાખવા (Elevation): દિવસ દરમિયાન અને સૂતી વખતે પગને હૃદયના સ્તરથી ઊંચા રાખો.
   • કોમ્પ્રેશન સ્ટોકિંગ્સ (Compression Stockings): આ સ્ટોકિંગ્સ પગ પર દબાણ લાવીને પ્રવાહીના સંચયને અટકાવે છે અને રુધિરાભિસરણ સુધારે છે.
   • નિયમિત વ્યાયામ: પગના સ્નાયુઓને સક્રિય રાખવાથી લોહીનું પરિભ્રમણ સુધરે છે.
   • સોડિયમનું સેવન ઘટાડવું: આહારમાં મીઠાનું પ્રમાણ ઘટાડવાથી શરીરમાં પ્રવાહી જમા થતું અટકે છે.
   • વજન નિયંત્રણ: વધુ વજન નસો પર દબાણ વધારે છે.
   • લાંબા સમય સુધી ઊભા રહેવું કે બેસી રહેવાનું ટાળો: નિયમિતપણે ગતિ કરો અને પગને હલાવતા રહો.
3. દવાઓ:
   • ડાયયુરેટિક્સ (Diuretics): “વોટર પિલ્સ” તરીકે ઓળખાતી આ દવાઓ શરીરમાંથી વધારાનું પ્રવાહી બહાર કાઢવામાં મદદ કરે છે. જોકે, આ દવાઓનો ઉપયોગ સાવચેતીપૂર્વક કરવો જોઈએ અને ડોક્ટરની સલાહ મુજબ જ લેવી જોઈએ.
   • મૂળભૂત રોગ માટેની દવાઓ: ઉદાહરણ તરીકે, હૃદય રોગ માટેની દવાઓ.

જટિલતાઓ (Complications)

જો પિટિંગ એડીમાની સારવાર ન કરવામાં આવે તો તે નીચેની જટિલતાઓ તરફ દોરી શકે છે:

• પગના અલ્સર (Leg Ulcers): ખાસ કરીને લાંબા ગાળાના CVI માં.
• ચામડીના ચેપ (Skin Infections): સોજાવાળી ચામડી ચેપ માટે વધુ સંવેદનશીલ હોય છે (દા.ત., સેલ્યુલાઇટિસ).
• ચામડીનું જાડું થવું અને રંગમાં ફેરફાર (Skin Thickening and Discoloration).
• ચાલવામાં તકલીફ અને ગતિશીલતામાં ઘટાડો.

પિટિંગ એડીમા એ શરીરમાં કોઈ અંતર્ગત ગંભીર સમસ્યાનો સંકેત હોઈ શકે છે. તેથી, જો તમને પિટિંગ એડીમાના લક્ષણો જણાય, તો તાત્કાલિક ડોક્ટરનો સંપર્ક કરવો અને તેનું કારણ શોધી કાઢી યોગ્ય સારવાર કરાવવી ખૂબ જ જરૂરી છે.

એડીમા (Edema) એ એવી સ્થિતિ છે જેમાં શરીરના કોઈ ખાસ ભાગમાં વધુ પડતો પ્રવાહી (fluid) એકઠો થાય છે, જેના કારણે સોજો (swelling) દેખાય છે.

આ પ્રકારનું એડીમા અનેક વિવિધ શારીરિક સમસ્યાઓનું લક્ષણ હોઈ શકે છે, અને ઘણીવાર એ ગંભીર રોગોની સૂચના આપે છે. પિટિંગ એડીમા સામાન્ય રીતે પગમાં, અંગૂઠા અને તળિયાની આસપાસ જોવા મળે છે, ખાસ કરીને દિવસના અંતે અથવા લાંબા સમય સુધી બેસી રહેવાથી.

પિટિંગ એડીમા ની ઓળખ કેવી રીતે થાય?

પિટિંગ એડીમા ઓળખવાનું એક સરળ ટેસ્ટ છે:

• શરીરના સોજાવાળા ભાગ પર (ખાસ કરીને પગના તળિયા, ઘૂંટણ નીચે કે પિંડળી પર) આંગળીથી દબાણ કરો.
• જો ખાડો તરત ભરાઈ જાય અને સપાટી સમાન દેખાય તો તે નોન-પિટિંગ એડીમા ગણાય છે.

પિટિંગ એડીમા થવાના કારણો:

પિટિંગ એડીમા અવારનવાર બહુ સામાન્ય કારણોથી લઈને ગંભીર ચિકિત્સાત્મક સ્થિતિઓ સુધી થઈ શકે છે. નીચે તેના મુખ્ય કારણો આપવામાં આવ્યા છે:

1. હૃદય સંબંધિત સમસ્યાઓ:

• હૃદયની કામગીરી યોગ્ય ન હોવાને કારણે શરીરમાં રક્તનું પરિભ્રમણ યોગ્ય રીતે થતું નથી.
• ખાસ કરીને congestive heart failure માં પગમાં પ્રવાહી ભરાવાની શક્યતા વધે છે.

2. કિડનીના રોગો:

• કિડની યથાવત્ પ્રવાહી કાઢી શકતી નથી તો શરીરમાં પ્રવાહી જમવાનું શરૂ થાય છે.
• Nephrotic syndrome, chronic kidney disease (CKD) વગેરે એડીમાનું કારણ બની શકે છે.

3. યકૃત (લિવર)ની સમસ્યાઓ:

• યકૃત યોગ્ય રીતે Albumin નામનું પ્રોટીન બનાવતું નથી, જેના લીધે રક્તમાં પ્રવાહીના સંતુલનમાં ખલેલ થાય છે.
• ખાસ કરીને liver cirrhosis અને hypoalbuminemia પિટિંગ એડીમાના કારણ બને છે.

4. ગર્ભાવસ્થા:

• ગર્ભાવસ્થામાં ખાસ કરીને ત્રીજા ત્રિમાસિકમાં પગમાં હળવો પિટિંગ એડીમા સામાન્ય હોય છે.
• પરંતુ જો એ ઊંચા બ્લડપ્રેશર સાથે હોય, તો તે પ્રિ-એકલેમ્પસિયાનું લક્ષણ હોઈ શકે છે.

5. દવા થી થતો એડીમા:

• કેટલીક દવાઓ જેમ કે:
  • કૅલ્શિયમ ચેનલ બ્લોકર્સ (જેમ કે Amlodipine)
  • સ્ટીરોઇડ્સ
  • હોર્મોનલ દવાઓ
  • NSAIDs
    એ પિટિંગ એડીમા સર્જી શકે છે.

6. સ્નાયુઓના કમજોર પડવાથી (Venous insufficiency):

• લાંબા સમય સુધી ઊભા રહેવાથી અથવા વયવૃદ્ધિના કારણે પગમાં નસો (veins) સારી રીતે કામ કરતી નથી, જેના લીધે એડીમા થાય છે.

---

લક્ષણો (Symptoms):

• પગમાં, ઘૂંટણ નીચે કે તળિયા પર સોજો
• દબાણ આપતા ખાડો પડવો
• સાંજ પછી વધુ સોજો દેખાવું
• પગ ભારે લાગવો
• જુતા તંગ લાગવા લાગે
• લાંબા સમય સુધી ઊભા રહેવાથી સોજો વધી જવો

પિટિંગ એડીમાની તપાસણી (Diagnosis):

ડૉક્ટર નીચે મુજબની તપાસો દ્વારા એડીમાનું મૂળ કારણ શોધી શકે છે:

1. શારીરિક તપાસ: દબાણથી ખાડો પડે છે કે નહીં, તે જોવું.
2. લોહીની તપાસ: કિડની, યકૃત અને હ્રદય સંબંધિત ફંક્શન્સ તપાસવા માટે.
3. યુરિન તપાસ: પ્રોટીન ની કમી કે કિડની સંબંધિત સમસ્યાઓ.
4. ઈ.સી.જી., ઇકોકાર્ડિયોગ્રામ: હ્રદયની કામગીરી જાણવા માટે.
5. અલ્ટ્રાસાઉન્ડ ડોપ્લર: પગની નસોમાં બ્લોકેજ કે વાલ્વની સમસ્યા ચકાસવા.

ઉપચાર (Treatment):

પિટિંગ એડીમાનો સારવાર તેનું મૂળ કારણ ઓળખીને થતો હોય છે. તેની સામાન્ય ઉપચાર પદ્ધતિઓ નીચે મુજબ છે:

1. કારણનું નિદાન અને તેનું નિવારણ:

• હ્રદય રોગ, કિડની રોગ કે યકૃતના રોગ માટે નિષ્ણાતની સારવાર જરૂરી.

2. ડાયુરેટિક દવાઓ (Diuretics):

• પ્રવાહી બહાર કાઢવા માટે ડોક્ટર “વોટર પિલ્સ” જેવી દવાઓ આપે છે. જેમ કે Furosemide, Torsemide.

3. ખુરશી કે ખાટલાની સપાટી ઉપર પગ ઊંચા રાખવા:

• દિવસમાં ઘણા વખત સુધી પગ ઊંચા રાખવાથી સોજામાં રાહત મળે છે.

4. લઘુ વ્યાયામ અને ચાલવાની ટેવ:

• લાંબા સમય સુધી બેસી રહેવું કે ઊભા રહેવું ટાળવું.
• પગની નસોની ગતિ વધારવા માટે પગ હલાવવા.

5. કમ્પ્રેશન સ્ટોકિંગ્સ:

• ખાસ સ્ટોકિંગ્સ પહેરીને પગની નસો ઉપર દબાણથી પ્રવાહી જમવું ઓછું થઈ શકે છે.

6. લવણના સેવનમાં કમી:

• વધુ મીઠું ખાવું એ શરીરમાં પાણી જમવાનું એક કારણ બને છે, એટલે મીઠું ઓછું લેવું.

જટિલતાઓ (Complications):

પિટિંગ એડીમા જો લાંબા સમય સુધી રહે અને તેનું કારણ ન ઓળખવામાં આવે, તો નીચેની સમસ્યાઓ સર્જાઈ શકે છે:

• ચામડીનો ઈન્ફેક્શન (Cellulitis)
• ઘા પડવા (ulcers)
• ચાલવામાં તકલીફ
• ઓક્સિજન સપ્લાયમાં ખલેલ
• કિડની કે હ્રદયના રોગોનું વધુ ઉગ્ર સ્વરૂપ

ક્યારે ડૉક્ટર પાસે જવું જોઈએ?

• એડીમા વધતું જતું હોય
• એક પગમાં જ હોય
• સાંસ લેવામાં તકલીફ થાય
• સ્તન, મુખ કે હાથમાં પણ સોજો થવા લાગે
• પેશાબમાં ઘટાડો દેખાય

નિષ્કર્ષ:

પિટિંગ એડીમા પોતાના آپમાં એક રોગ નથી, પરંતુ તે શરીરમાં કોઈ આંતરિક તકલીફનું લક્ષણ છે. તેની પાછળનાં કારણો સામાન્ય પણ હોઈ શકે અને ગંભીર પણ. તેનું તાત્કાલિક નિદાન અને યોગ્ય ઉપચાર ખૂબ જ આવશ્યક છે.

તેમજ, જીવનશૈલીમાં થોડો ફેરફાર કરીને અને સમયસર દવાઓ લઈને તેને નિયંત્રિત કરી શકાય છે. ખાસ કરીને વયસ્કો અને શારીરિક રીતે અક્રિય લોકો માટે સાવચેતી રાખવી વધુ મહત્વપૂર્ણ છે.