હિપેટાઇટિસ C વાયરસ (HCV)

હિપેટાઇટિસ C વિશ્વભરમાં લાખો લોકોને અસર કરતો ગંભીર જાહેર આરોગ્યનો મુદ્દો છે. હિપેટાઇટિસ C ના ઘણા કિસ્સાઓમાં, લોકોને વર્ષો સુધી કોઈ લક્ષણો દેખાતા નથી, જેના કારણે તે ક્રોનિક (લાંબા ગાળાનો) ચેપ બની જાય છે. જો સારવાર ન કરવામાં આવે તો, ક્રોનિક હિપેટાઇટિસ C લીવર સિરોસિસ (લીવરમાં કાયમી ડાઘ), લીવર કેન્સર જેવી ગંભીર ગૂંચવણો તરફ દોરી શકે છે, અને કેટલાક કિસ્સાઓમાં લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટની પણ જરૂર પડી શકે છે.

હિપેટાઇટિસ C કેવી રીતે ફેલાય છે?

હિપેટાઇટિસ C વાયરસ મુખ્યત્વે લોહીથી લોહીના સંપર્ક (blood-to-blood contact) દ્વારા ફેલાય છે. આનો અર્થ એ છે કે ચેપગ્રસ્ત વ્યક્તિના લોહીના સીધા સંપર્કમાં આવવાથી વાયરસ ફેલાય છે. સામાન્ય રીતે, તે નીચેના માર્ગો દ્વારા ફેલાય છે:

• દૂષિત સોય અને સિરીંજનો ઉપયોગ: ડ્રગ્સ ઇન્જેક્ટ કરનારાઓમાં વપરાયેલી સોય, સિરીંજ અથવા અન્ય સાધનો શેર કરવાથી. આ HCV ફેલાવવાનો સૌથી સામાન્ય માર્ગ છે.
• અસુરક્ષિત તબીબી પ્રક્રિયાઓ: બિન-જંતુરહિત તબીબી સાધનો, સોય અથવા સિરીંજનો ઉપયોગ કરવાથી. આમાં ટેટૂ બનાવતી વખતે, બોડી પિયર્સિંગ કરાવતી વખતે, અથવા તબીબી પ્રક્રિયાઓ દરમિયાન (ખાસ કરીને ભૂતકાળમાં, જ્યારે લોહીનું સ્ક્રીનિંગ વ્યાપક નહોતું) દૂષિત સાધનોનો ઉપયોગ શામેલ હોઈ શકે છે.
• હવે આધુનિક બ્લડ બેંકોમાં લોહીની સઘન તપાસ કરવામાં આવે છે, તેથી આ જોખમ ઘણું ઓછું થઈ ગયું છે.
• આ જોખમ હિપેટાઇટિસ B કરતાં ઓછું છે (લગભગ 6%).
• વ્યક્તિગત વસ્તુઓનું શેરિંગ: રેઝર, ટૂથબ્રશ, નેઇલ ક્લિપર્સ જેવી વ્યક્તિગત વસ્તુઓ શેર કરવાથી, જેના પર લોહીના સૂક્ષ્મ નિશાન હોઈ શકે છે.
• જાતીય સંપર્ક: હિપેટાઇટિસ C જાતીય સંપર્ક દ્વારા ફેલાવવાની શક્યતા ઓછી છે, પરંતુ જો લોહીનો સંપર્ક થાય (દા.ત., જાતીય પ્રવૃત્તિ દરમિયાન ઘા અથવા રક્તસ્ત્રાવ), તો જોખમ વધી શકે છે. બહુવિધ જાતીય ભાગીદારો ધરાવતા લોકોમાં અથવા HIV ધરાવતા લોકોમાં આ જોખમ થોડું વધારે હોય છે.

હિપેટાઇટિસ C ના લક્ષણો

જોકે, મોટાભાગના લોકોને, ખાસ કરીને પ્રારંભિક તબક્કામાં, કોઈ લક્ષણો દેખાતા નથી. આ જ કારણ છે કે ઘણા લોકોને ખબર જ નથી હોતી કે તેમને ચેપ લાગ્યો છે, અને ચેપ ક્રોનિક બની જાય છે.

તીવ્ર હિપેટાઇટિસ C ના લક્ષણો (Acute Hepatitis C):

ચેપના પ્રારંભિક તબક્કાને “તીવ્ર” તબક્કો કહેવાય છે. જો લક્ષણો દેખાય, તો તે સામાન્ય રીતે હળવા હોય છે અને તેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થઈ શકે છે:

• થાક અને નબળાઈ
• તાવ
• ભૂખ ન લાગવી
• ઉબકા અને ઉલટી
• પેટમાં દુખાવો (ખાસ કરીને જમણા ઉપરના ભાગમાં)
• સાંધા અને સ્નાયુમાં દુખાવો
• ઘેરો પેશાબ
• આછા રંગનો મળ
• કમળો (Jaundice): ત્વચા અને આંખો પીળી પડવી (પુખ્ત વયના લોકોમાં વધુ સામાન્ય).

બાકીના 75-85% લોકોમાં ચેપ ક્રોનિક બની જાય છે.

ક્રોનિક હિપેટાઇટિસ C ના લક્ષણો (Chronic Hepatitis C):

ક્રોનિક હિપેટાઇટિસ C ધરાવતા મોટાભાગના લોકોને ઘણા વર્ષો સુધી કોઈ લક્ષણો દેખાતા નથી. વાયરસ ધીમે ધીમે લીવરને નુકસાન પહોંચાડતો રહે છે, અને લક્ષણો ત્યારે જ દેખાય છે જ્યારે લીવરને નોંધપાત્ર નુકસાન (જેમ કે સિરોસિસ) થયું હોય. ક્રોનિક હિપેટાઇટિસ C ના લક્ષણોમાં શામેલ છે:

• અતિશય થાક
• ઉબકા
• ભૂખ ન લાગવી
• પેટમાં દુખાવો
• લોહી વહેવાની સરળતા અથવા સરળતાથી ઉઝરડા પડવા
• ત્વચામાં ખંજવાળ
• પગમાં સોજો (એડીમા)
• પેટમાં પ્રવાહી જમા થવું (એસેટિસ)
• ત્વચા પર કરોળિયા જેવી નસો (સ્પાઈડર એન્જીઓમાસ)
• ગંભીર કમળો
• મૂંઝવણ, યાદશક્તિમાં ઘટાડો અથવા બોલવામાં મુશ્કેલી (હેપેટિક એન્સેફાલોપથી – લીવર ફેલ્યરના કિસ્સામાં)

હિપેટાઇટિસ C નું નિદાન

હિપેટાઇટિસ C નું નિદાન મુખ્યત્વે રક્ત પરીક્ષણો દ્વારા કરવામાં આવે છે:

• એન્ટિ-HCV એન્ટિબોડી ટેસ્ટ (Anti-HCV Ab Test): આ પ્રારંભિક સ્ક્રીનિંગ ટેસ્ટ છે જે દર્શાવે છે કે વ્યક્તિ ક્યારેય HCV ના સંપર્કમાં આવી છે કે નહીં. જો આ ટેસ્ટ પોઝિટિવ આવે, તો આગળના ટેસ્ટની જરૂર પડે છે.
• HCV RNA ટેસ્ટ (PCR ટેસ્ટ): આ પરીક્ષણ શરીરમાં વાયરસ (વાયરલ લોડ) ની હાજરી અને માત્રાને માપે છે.
• HCV જીનોટાઇપિંગ (Genotyping): આ વાયરસના ચોક્કસ પ્રકાર (જીનોટાઇપ) ને ઓળખે છે.
• લીવર ફંક્શન ટેસ્ટ (LFT): લીવરના ઉત્સેચકો (ALT, AST) ના સ્તરને માપીને લીવરને થયેલ નુકસાનનું મૂલ્યાંકન કરે છે.
• લીવર ફાઇબ્રોસિસ/સિરોસિસનું મૂલ્યાંકન: ફાઇબ્રોસ્કેન (FibroScan) અથવા લીવર બાયોપ્સી જેવા પરીક્ષણો લીવરને કેટલું નુકસાન થયું છે તે નક્કી કરવામાં મદદ કરે છે.

હિપેટાઇટિસ C ની સારવાર

હિપેટાઇટિસ C ની સારવારમાં તાજેતરના દાયકામાં ક્રાંતિકારી પ્રગતિ થઈ છે. હવે મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં હિપેટાઇટિસ C ને મટાડી શકાય છે.

• ડાયરેક્ટ-એક્ટિંગ એન્ટિવાયરલ (DAAs) દવાઓ: આ દવાઓ વાયરસને સીધી રીતે લક્ષ્ય બનાવે છે અને તેને ગુણાકાર કરતા અટકાવે છે. DAA દવાઓ અત્યંત અસરકારક છે (90-95% થી વધુ સફળતા દર), ઓછી આડઅસરો ધરાવે છે, અને સામાન્ય રીતે 8 થી 12 અઠવાડિયાના ટૂંકા સમયગાળા માટે લેવાની હોય છે. DAA દવાઓના ઘણા પ્રકારો ઉપલબ્ધ છે, અને કઈ દવા વાપરવી તે HCV ના જીનોટાઇપ અને લીવરના નુકસાનની હદ પર આધાર રાખે છે.
• સારવારનો હેતુ: સારવારનો મુખ્ય હેતુ શરીરમાંથી વાયરસને સંપૂર્ણપણે દૂર કરવાનો (જેને સસ્ટેઇન્ડ વાયરોલોજીકલ રિસ્પોન્સ – SVR કહેવાય છે) અને લીવરને થતા વધુ નુકસાનને અટકાવવાનો છે. જો વાયરસ દૂર થઈ જાય, તો સિરોસિસ અને લીવર કેન્સરનું જોખમ ઘટી જાય છે.

હિપેટાઇટિસ C નું નિવારણ

હિપેટાઇટિસ C માટે હાલમાં કોઈ રસી ઉપલબ્ધ નથી, તેથી નિવારણ માટે ચેપના ફેલાવાને અટકાવવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું પડે છે:

• સોય અને સિરીંજ શેર ન કરવી: આ સૌથી મહત્વપૂર્ણ નિવારક પગલું છે. દવાઓ ઇન્જેક્ટ કરનારાઓએ નવી, જંતુરહિત સોય અને સિરીંજનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ અને તેને ક્યારેય શેર ન કરવી જોઈએ.
• સુરક્ષિત તબીબી વ્યવહાર: ટેટૂ, બોડી પિયર્સિંગ અથવા અન્ય કોઈ તબીબી/કોસ્મેટિક પ્રક્રિયાઓ કરાવતી વખતે હંમેશા જંતુરહિત સાધનોનો ઉપયોગ સુનિશ્ચિત કરો. લાયસન્સ પ્રાપ્ત અને પ્રતિષ્ઠિત સ્થળોએ જ આ પ્રક્રિયાઓ કરાવો.
• વ્યક્તિગત વસ્તુઓ શેર ન કરવી: રેઝર, ટૂથબ્રશ, નેઇલ ક્લિપર્સ જેવી વ્યક્તિગત વસ્તુઓ શેર કરવાનું ટાળો.
• રક્ત અને રક્ત ઉત્પાદનોની તપાસ: રક્ત ચઢાવતા પહેલા HCV સહિતના ચેપ માટે લોહીની સંપૂર્ણ તપાસ કરવામાં આવે તેની ખાતરી કરવી.
• સુરક્ષિત જાતીય સંબંધો: કન્ડોમનો ઉપયોગ જાતીય રીતે સંક્રમિત રોગોનું જોખમ ઘટાડી શકે છે, જોકે HCV માટે જોખમ ઓછું છે.
• સ્ક્રિનિંગ: જે લોકો જોખમ ધરાવતા જૂથોમાં આવે છે (જેમ કે 1992 પહેલા લોહી ચઢાવ્યું હોય, નસોમાં દવાઓ ઇન્જેક્ટ કરી હોય, અથવા કોઈ અજાણ્યા સ્ત્રોતમાંથી ટેટૂ કરાવ્યું હોય) તેમણે HCV માટે તપાસ કરાવવી જોઈએ. પ્રારંભિક નિદાન સારવારને વધુ અસરકારક બનાવે છે.

નિષ્કર્ષ

હિપેટાઇટિસ C વાયરસ લીવરને ગંભીર નુકસાન પહોંચાડી શકે છે અને જો સારવાર ન કરવામાં આવે તો તે જીવલેણ બની શકે છે. જોકે, આધુનિક દવાઓ (DAAs) દ્વારા મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં હિપેટાઇટિસ C ને સંપૂર્ણપણે મટાડી શકાય છે. ચેપના ફેલાવાને રોકવા માટે જાગૃતિ અને સુરક્ષિત વ્યવહાર અપનાવવો અત્યંત જરૂરી છે. જો તમને હિપેટાઇટિસ C નો ચેપ લાગ્યો હોવાની શંકા હોય અથવા તમે જોખમ ધરાવતા જૂથમાં હોવ, તો તાત્કાલિક ડોકટરનો સંપર્ક કરો અને તપાસ કરાવો. પ્રારંભિક નિદાન અને સમયસર સારવાર તમારા લીવરને સુરક્ષિત રાખી શકે છે અને તમારા જીવનની ગુણવત્તા સુધારી શકે છે.