Flat foot માટે ઉપચાર

ફ્લેટ ફૂટ (સપાટ પગ) માટે ઉપચાર: કારણો, લક્ષણો અને અસરકારક વ્યવસ્થાપન 🦶⚕️

ફ્લેટ ફૂટ (Flat Feet), જેને ગુજરાતીમાં સામાન્ય રીતે સપાટ પગ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તે એક એવી સ્થિતિ છે જેમાં પગના તળિયામાં આવેલો કમાન (Arch) જમીનને સ્પર્શે છે અથવા ખૂબ જ ઓછો હોય છે.

બાળપણમાં, પગનો વિકાસ થતો હોવાથી, આ સ્થિતિ સામાન્ય છે, પરંતુ જો તે પુખ્ત વયમાં પણ જળવાઈ રહે અને લક્ષણો પેદા કરે, તો તેને ઉપચારની જરૂર પડે છે.

મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં, જો ફ્લેટ ફૂટ પીડારહિત (Asymptomatic) હોય, તો કોઈ તાત્કાલિક સારવારની જરૂર હોતી નથી. જોકે, જો સપાટ પગના કારણે પગ, ઘૂંટી, ઘૂંટણ અથવા પીઠના નીચેના ભાગમાં દુખાવો (Pain) થતો હોય કે ગતિશીલતા (Mobility) માં મુશ્કેલી આવતી હોય, તો યોગ્ય ઉપચાર અને વ્યવસ્થાપન અનિવાર્ય બની જાય છે.

I. ફ્લેટ ફૂટના પ્રકારો અને કારણો

સપાટ પગ મુખ્યત્વે બે પ્રકારના હોય છે, અને તેના કારણો અલગ-અલગ હોય છે:

1. લવચીક ફ્લેટ ફૂટ (Flexible Flat Feet):

• વ્યાખ્યા: આ સૌથી સામાન્ય પ્રકાર છે, જેમાં જ્યારે વ્યક્તિ બેઠેલી હોય અથવા ઊભી ન હોય ત્યારે કમાન દેખાય છે, પરંતુ જ્યારે પગ જમીન પર મૂકવામાં આવે અને વજન લેવામાં આવે ત્યારે કમાન અદૃશ્ય થઈ જાય છે.
• કારણ: પગના સ્નાયુબંધો (Tendons) અને સાંધાઓમાં વધુ પડતી લવચીકતા.

2. કઠોર ફ્લેટ ફૂટ (Rigid Flat Feet):

• વ્યાખ્યા: આ દુર્લભ પ્રકાર છે, જેમાં કમાન ઊભા હોય કે બેઠા હોય, કોઈ પણ સ્થિતિમાં દેખાતી નથી અને પગ કાયમ સપાટ જ રહે છે. તે ઘણીવાર પીડાદાયક હોય છે.
• કારણ: જન્મજાત અસામાન્યતા, જેમ કે પગના હાડકાંનું અસામાન્ય રીતે જોડાવું (Tarsal Coalition).

અન્ય કારણો:

• ઈજા: પગ અથવા ઘૂંટીના સ્નાયુબંધમાં ઈજા અથવા ભંગાણ.
• સ્નાયુબંધમાં નબળાઈ: પોસ્ટિરીયર ટિબિયલ ટેન્ડન ડિસફંક્શન (PTTD), જે મુખ્ય કમાનને ટેકો આપતા સ્નાયુબંધની નબળાઈ છે.
• આર્થરાઈટીસ: સંધિવા (Arthritis) ના કેટલાક પ્રકારો.
• સ્થૂળતા અને ઉંમર: વધારે વજન અને ઉંમરના કારણે કમાનના બંધારણને ટેકો આપતા સ્નાયુબંધો નબળા પડી શકે છે.

II. ફ્લેટ ફૂટ માટે ઉપચારની પદ્ધતિઓ

ફ્લેટ ફૂટની સારવાર બિન-સર્જિકલ (Non-Surgical) પદ્ધતિઓથી શરૂ થાય છે અને ગંભીર પીડા અથવા બંધારણીય સમસ્યાઓ માટે સર્જરી છેલ્લો વિકલ્પ છે.

1. ઓર્થોટિક્સ અને સપોર્ટ (Orthotics and Support)

• કસ્ટમ-મેઇડ ઓર્થોટિક્સ (Custom-Made Orthotics): આ સૌથી સામાન્ય અને અસરકારક સારવાર છે. ઓર્થોટિક્સ એ પગરખાંમાં મૂકવામાં આવતા ખાસ ઇન્સોલ (Insoles) છે જે પગના કમાનને વ્યક્તિગત ટેકો પૂરો પાડે છે. તે પગના ખોટા સંરેખણ (Alignment) ને સુધારે છે અને ઘૂંટણ તથા પીઠ પરનો તાણ ઘટાડે છે.
• સપોર્ટિવ ફૂટવેર: ઊંચી હીલવાળા જૂતા ટાળવા અને કમાનને પૂરતો ટેકો આપતા સારા આર્ક સપોર્ટવાળા પગરખાં પહેરવા.

2. ફિઝિયોથેરાપી અને કસરત (Physiotherapy and Exercise)

ફિઝિયોથેરાપીનો હેતુ પગ, ઘૂંટી અને પિંડીના સ્નાયુઓને મજબૂત બનાવવાનો છે, જેથી કમાનને કુદરતી રીતે ટેકો મળે.

• પોસ્ટિરીયર ટિબિયલ ટેન્ડન (PTT) મજબૂત કરવી: આ સ્નાયુને મજબૂત કરવા માટે પગની ઘૂંટીને અંદરની તરફ વાળવાની કસરતો (Inversion Exercises) કરવી.
• પગના પંજાની કસરતો: જેમ કે પગના પંજા વડે નાની વસ્તુઓ ઉપાડવી, અથવા ટુવાલને પંજા વડે ખેંચવો (Toweling Exercise).
• બલન્સિંગ એક્સરસાઇઝ: પગની ઘૂંટીના આસપાસના સ્નાયુઓની સ્થિરતા સુધારવા માટે એક પગ પર ઊભા રહેવાની કસરત કરવી.
• અકિલિસ ટેન્ડન સ્ટ્રેચિંગ: જો ફ્લેટ ફૂટ સાથે અકિલિસ ટેન્ડનમાં જકડન હોય, તો તેને દૂર કરવા માટે નિયમિત સ્ટ્રેચિંગ કરવું.

3. જીવનશૈલી વ્યવસ્થાપન

• વજન નિયંત્રણ: વધુ વજન પગના કમાન પર વધારાનો તાણ લાવે છે, તેથી સ્વસ્થ વજન જાળવવું એ ઉપચારનો આવશ્યક ભાગ છે.
• આઈસિંગ: દુખાવો અને સોજો ઘટાડવા માટે પ્રવૃત્તિ પછી પગ પર બરફ લગાવવો.

4. દવાઓ (Medication)

• નોન-સ્ટેરોઇડલ એન્ટિ-ઇન્ફ્લેમેટરી ડ્રગ્સ (NSAIDs): આ દવાઓ પગમાં દુખાવો અને બળતરા (Inflammation) ઘટાડવામાં મદદ કરી શકે છે, પરંતુ તે લાંબા ગાળાનો ઉપચાર નથી.

5. સર્જિકલ ઉપચાર (Surgical Treatment)

સર્જરી સામાન્ય રીતે ત્યારે જ ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે જ્યારે બિન-સર્જિકલ પદ્ધતિઓ નિષ્ફળ જાય અને પીડા ગંભીર હોય, અથવા જ્યારે બંધારણીય સમસ્યા (જેમ કે ટાર્સલ કોલિશન) હોય.

• પ્રક્રિયાઓ: સ્નાયુબંધનું સમારકામ (Tendon Repair), હાડકાંને ફરીથી ગોઠવવું (Osteotomy), અથવા હાડકાંને એકસાથે જોડવા (Arthrodesis) જેવી પ્રક્રિયાઓ કરવામાં આવી શકે છે.

III. બાળકોમાં ફ્લેટ ફૂટ (Children’s Flat Feet)

મોટાભાગના બાળકોમાં બે વર્ષની ઉંમર સુધી ફ્લેટ ફૂટ હોય છે, અને 6-8 વર્ષની ઉંમર સુધીમાં કમાન કુદરતી રીતે વિકાસ પામે છે.

• ધ્યાન: જો બાળકને સપાટ પગના કારણે પીડા થતી હોય, તે અન્ય બાળકોની જેમ રમવા તૈયાર ન હોય, અથવા પગની ઘૂંટીની ખોટી ગોઠવણી હોય તો બાળરોગ નિષ્ણાત અથવા પોડિયાટ્રિસ્ટની સલાહ લેવી જોઈએ. બાળકો માટે પણ ઓર્થોટિક્સ અને ફિઝિયોથેરાપી ઘણીવાર અસરકારક હોય છે.

નિષ્કર્ષ

ફ્લેટ ફૂટ એક સામાન્ય સ્થિતિ છે, પરંતુ જો તે પીડા પેદા કરે તો અસરકારક રીતે વ્યવસ્થાપન કરી શકાય છે. ઉપચારમાં ઓર્થોટિક્સ, જીવનશૈલીમાં ફેરફાર અને ખાસ કરીને ફિઝિયોથેરાપી કસરતોનું સંયોજન સામેલ છે. સમયસર નિદાન અને વ્યક્તિગત ઉપચાર યોજના દ્વારા, સપાટ પગ ધરાવતા મોટાભાગના લોકો પીડારહિત અને સક્રિય જીવન જીવી શકે છે.