વા (Arthritis): પ્રકારો, કારણો અને સંપૂર્ણ સારવાર
આજના સમયમાં સાંધાનો દુખાવો એક સામાન્ય સમસ્યા બની ગઈ છે. માત્ર વૃદ્ધો જ નહીં, પરંતુ યુવાનો પણ હવે સાંધાના દુખાવાની ફરિયાદ કરતા જોવા મળે છે. સામાન્ય ભાષામાં આપણે જેને ‘વા’ કહીએ છીએ, તેને મેડિકલ ભાષામાં ‘આર્થરાઈટિસ’ (Arthritis) કહેવામાં આવે છે. આર્થરાઈટિસ એ કોઈ એક રોગ નથી, પરંતુ સાંધાને લગતી 100 થી વધુ વિવિધ સમસ્યાઓનું એક જૂથ છે.
આ લેખમાં આપણે વા (Arthritis) શું છે, તેના મુખ્ય પ્રકારો કયા છે અને તેની સારવાર કઈ રીતે શક્ય છે તે વિશે વિસ્તારથી જાણીશું.
આર્થરાઈટિસ (વા) એટલે શું?
‘આર્થરાઈટિસ’ શબ્દ બે ગ્રીક શબ્દો પરથી ઉતરી આવ્યો છે: ‘આર્થ્રો’ (સાંધા) અને ‘આઈટીસ’ (સોજો). એટલે કે, સાંધામાં આવતા સોજા અને દુખાવાને આર્થરાઈટિસ કહે છે. આપણા શરીરમાં જ્યાં બે હાડકાં જોડાય છે તેને સાંધા (Joints) કહેવાય છે. જ્યારે આ સાંધામાં ઘસારો થાય, સોજો આવે અથવા ચેપ લાગે ત્યારે હલનચલનમાં મુશ્કેલી પડે છે અને અસહ્ય દુખાવો થાય છે.
વા (Arthritis) ના મુખ્ય પ્રકારો
જોકે આર્થરાઈટિસના ઘણા પ્રકારો છે, પરંતુ તબીબી જગતમાં સૌથી વધુ જોવા મળતા મુખ્ય પ્રકારો નીચે મુજબ છે:
૧. ઓસ્ટિયોઆર્થરાઈટિસ (Osteoarthritis – ઘસારાનો વા)
આ સૌથી સામાન્ય પ્રકારનો વા છે. સામાન્ય રીતે આને ‘ઘસારાનો વા’ કહેવામાં આવે છે.
- શું થાય છે? આપણા સાંધામાં બે હાડકાં વચ્ચે ઘર્ષણ ન થાય તે માટે એક નરમ ગાદી હોય છે જેને ‘કાર્ટિલેજ’ (Cartilage) કહેવાય છે. ઉંમર વધવાની સાથે અથવા વધુ પડતા વજનને કારણે આ કાર્ટિલેજ ઘસાવા લાગે છે. જ્યારે ગાદી ઘસાઈ જાય ત્યારે હાડકાં એકબીજા સાથે ઘસાય છે, જેનાથી દુખાવો અને સોજો આવે છે.
- કયા સાંધાને અસર કરે છે? મુખ્યત્વે ઘૂંટણ (Knees), થાપા (Hips), કમર અને હાથના સાંધાને અસર કરે છે.
- કોને થાય છે? ૪૫-૫૦ વર્ષથી વધુ ઉંમરની વ્યક્તિઓમાં આ સામાન્ય છે.
૨. રૂમેટાઈડ આર્થરાઈટિસ (Rheumatoid Arthritis – સંધિવા)
આ એક ઓટોઈમ્યુન ડિસીઝ (Autoimmune Disease) છે. આ સાદો ઘસારો નથી, પણ શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિની ખામી છે.
- શું થાય છે? શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિ (Immune System) ભૂલથી શરીરના સ્વસ્થ સાંધા પર હુમલો કરે છે. તેના કારણે સાંધાના આવરણ (Lining) માં સોજો આવે છે. લાંબા સમયે આ સોજો હાડકાં અને સાંધાને નુકસાન પહોંચાડે છે.
- લક્ષણો: આમાં શરીરના બંને બાજુના સાંધામાં એકસાથે દુખાવો થાય છે (જેમ કે બંને ઘૂંટણ અથવા બંને કાંડા). સવારે ઉઠો ત્યારે ૧ કલાકથી વધુ સમય સુધી સાંધા જકડાયેલા રહે છે (Morning Stiffness).
- અસર: આ રોગ માત્ર સાંધા જ નહીં પણ આંખ, ચામડી અને હૃદયને પણ નુકસાન પહોંચાડી શકે છે.
૩. ગાઉટ (Gout – ગાંઠિયો વા)
ગાઉટ એ મેટાબોલિક ડિસઓર્ડર છે, જે લોહીમાં યુરિક એસિડનું પ્રમાણ વધવાને કારણે થાય છે.
- શું થાય છે? જ્યારે આપણે ખોરાક ખાઈએ છીએ ત્યારે શરીર પ્યુરિન (Purine) નામના તત્વનું પાચન કરીને યુરિક એસિડ બનાવે છે. સામાન્ય રીતે તે પેશાબ વાટે નીકળી જાય છે. પરંતુ જ્યારે શરીરમાં યુરિક એસિડ વધી જાય, ત્યારે તે સ્ફટિક (Crystals) બનીને સાંધામાં જમા થાય છે.
- લક્ષણો: અચાનક અને તીવ્ર દુખાવો થાય છે. મોટાભાગે આની શરૂઆત પગના અંગૂઠાથી થાય છે. અંગૂઠો લાલ થઈ જાય છે, સૂજી જાય છે અને અડવાથી પણ ભયંકર પીડા થાય છે.
૪. એન્કિલોઝિંગ સ્પોન્ડિલાઈટિસ (Ankylosing Spondylitis – મણકાનો વા)
આ મુખ્યત્વે કરોડરજ્જુ (Spine) ને અસર કરતો વા છે.
- શું થાય છે? આમાં કરોડરજ્જુના મણકા વચ્ચે સોજો આવે છે. લાંબા સમયે મણકા એકબીજા સાથે જોડાઈ જાય છે (Fuse), જેનાથી કરોડરજ્જુ વાંસ (Bamboo) જેવી કડક થઈ જાય છે.
- કોને થાય છે? આ રોગ મોટેભાગે ૧૭ થી ૩૫ વર્ષના યુવાન પુરુષોમાં વધુ જોવા મળે છે.
- લક્ષણો: કમરના નીચેના ભાગમાં દુખાવો, સવારે કમર જકડાઈ જવી અને આગળ ઝૂકવામાં તકલીફ પડવી.
૫. જુવેનાઈલ આર્થરાઈટિસ (Juvenile Arthritis – બાળકોમાં થતો વા)
ઘણા લોકો માને છે કે વા માત્ર વૃદ્ધોને થાય છે, પણ તે સાચું નથી. ૧૬ વર્ષથી નીચેના બાળકોમાં થતા વાને જુવેનાઈલ આર્થરાઈટિસ કહે છે. આમાં બાળકની રોગપ્રતિકારક શક્તિ તેના સાંધા પર હુમલો કરે છે, જેનાથી બાળકના વિકાસમાં અવરોધ આવી શકે છે.
૬. સોરીયેટિક આર્થરાઈટિસ (Psoriatic Arthritis)
જે લોકોને ચામડીનો રોગ ‘સોરાયસીસ’ (Psoriasis) હોય છે, તેમાંથી અમુક લોકોને આગળ જતાં સાંધાનો દુખાવો પણ શરૂ થાય છે. આમાં ચામડી પર લાલ ચાંઠા પડવાની સાથે સાંધામાં સોજો અને દુખાવો જોવા મળે છે.
વા (Arthritis) ના સામાન્ય લક્ષણો
દરેક પ્રકારના વાના લક્ષણો અલગ હોઈ શકે છે, પરંતુ નીચે મુજબના લક્ષણો સામાન્ય રીતે જોવા મળે છે:
- દુખાવો: સાંધામાં સતત અથવા હલનચલન વખતે દુખાવો થવો.
- સોજો: સાંધાની આસપાસ સોજો આવવો અને તે ભાગ લાલ થઈ જવો.
- જકડન (Stiffness): ખાસ કરીને સવારે ઉઠ્યા પછી અથવા લાંબો સમય બેસી રહ્યા પછી સાંધા જકડાઈ જવા.
- હલનચલનમાં ઘટાડો: સાંધા પૂરેપૂરા વળી કે ખૂલી ન શકવા (Reduced Range of Motion).
- અવાજ આવવો: સાંધા હલાવતી વખતે ‘કટ-કટ’ અવાજ આવવો (ખાસ કરીને ઓસ્ટિયોઆર્થરાઈટિસમાં).
- થાક: સંધિવા (Rheumatoid Arthritis) જેવા પ્રકારોમાં દર્દીને સતત થાક અને તાવ જેવું લાગે છે.
કારણો અને જોખમી પરિબળો (Risk Factors)
વા થવા પાછળ કોઈ એક કારણ જવાબદાર નથી હોતું. નીચેના પરિબળો જોખમ વધારે છે:
- ઉંમર: ઉંમર વધવાની સાથે ઘસારાનો વા થવાનું જોખમ વધે છે.
- લિંગ: સ્ત્રીઓમાં સંધિવા (RA) અને ઓસ્ટિયોઆર્થરાઈટિસનું પ્રમાણ પુરુષો કરતાં વધુ હોય છે, જ્યારે ગાઉટ પુરુષોમાં વધુ જોવા મળે છે.
- આનુવંશિકતા (Genetics): જો પરિવારમાં કોઈને વા (ખાસ કરીને સંધિવા કે એન્કિલોઝિંગ સ્પોન્ડિલાઈટિસ) હોય, તો તે વારસામાં આવવાની શક્યતા રહે છે.
- વજન: વધુ પડતું વજન ઘૂંટણ, થાપા અને કરોડરજ્જુ પર દબાણ વધારે છે, જે ઓસ્ટિયોઆર્થરાઈટિસનું મુખ્ય કારણ છે.
- ઈજા: ભૂતકાળમાં સાંધામાં થયેલી ઈજા ભવિષ્યમાં આર્થરાઈટિસનું કારણ બની શકે છે.
નિદાન (Diagnosis)
જો તમને સાંધામાં દુખાવો હોય, તો ડોક્ટર નીચે મુજબના રિપોર્ટ કરાવી શકે છે:
- શારીરિક તપાસ: ડોક્ટર સાંધાનો સોજો, લાલાશ અને હલનચલન તપાસશે.
- એક્સ-રે (X-ray): હાડકાંનો ઘસારો, બે હાડકાં વચ્ચેની જગ્યા ઘટવી કે હાડકાં વધી જવા જેવી બાબતો એક્સ-રેમાં જોઈ શકાય છે.
- બ્લડ ટેસ્ટ:
- RA Factor & Anti-CCP: સંધિવા (Rheumatoid Arthritis) માટે.
- Uric Acid: ગાઉટ માટે.
- CRP & ESR: શરીરમાં સોજાનું પ્રમાણ જાણવા માટે.
- MRI: સાંધાની ગાદી (કાર્ટિલેજ) અને સ્નાયુઓની સ્થિતિ જાણવા માટે.
સારવાર (Treatment)
આર્થરાઈટિસની સારવારનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય દુખાવો ઓછો કરવો અને સાંધાને વધુ નુકસાન થતું અટકાવવાનો છે. સારવાર પદ્ધતિ રોગના પ્રકાર પર આધારિત છે.
૧. દવાઓ (Medications)
- Painkillers (Analgesics): સામાન્ય દુખાવો ઘટાડવા.
- NSAIDs: દુખાવો અને સોજો બંને ઘટાડવા માટે.
- DMARDs: સંધિવા (RA) માં રોગપ્રતિકારક શક્તિને નિયંત્રિત કરવા માટે.
- Biologics: ગંભીર પ્રકારના આર્થરાઈટિસ માટે ખાસ પ્રકારના ઇન્જેક્શન.
૨. ફિઝીયોથેરાપી (Physiotherapy) – સૌથી મહત્વનું પાસું
વા માં દવા જેટલી જ, કે તેનાથી પણ વધુ મહત્વની ભૂમિકા કસરતની છે. ફિઝીયોથેરાપીસ્ટ નીચે મુજબ મદદ કરે છે:
- કસરત: સાંધાની આસપાસના સ્નાયુઓને મજબૂત બનાવવાની કસરતો કરાવવામાં આવે છે, જેથી સાંધા પર આવતું વજન ઘટે.
- મોબિલાઈઝેશન: જકડાયેલા સાંધાને ખોલવા માટે મેન્યુઅલ થેરાપી.
- ઇલેક્ટ્રોથેરાપી: અલ્ટ્રાસાઉન્ડ, TENS અને IFT જેવા મશીનો દ્વારા દુખાવો અને સોજો ઓછો કરવામાં આવે છે.
- ગરમ/ઠંડો શેક: જૂના દુખાવા માટે ગરમ શેક અને તાજા સોજા માટે બરફનો શેક ઉપયોગી છે.
૩. જીવનશૈલીમાં ફેરફાર (Lifestyle Changes)
- વજન ઘટાડવું: શરીરનું ૧ કિલો વજન ઘટવાથી ઘૂંટણ પર આવતું ૪ કિલો જેટલું દબાણ ઘટી જાય છે.
- આહાર: પૌષ્ટિક આહાર લેવો. ગાઉટના દર્દીઓએ પ્રોટીનયુક્ત આહાર અને દારૂનું સેવન ટાળવું જોઈએ. સંધિવાના દર્દીઓએ ઓમેગા-3 ફેટી એસિડ (અખરોટ, અળસી) વાળો ખોરાક લેવો જોઈએ.
૪. સર્જરી (Surgery)
જ્યારે દવા અને કસરતથી કોઈ ફરક ન પડે અને સાંધો સંપૂર્ણપણે ખરાબ થઈ ગયો હોય, ત્યારે જોઈન્ટ રિપ્લેસમેન્ટ સર્જરી (TKR – Knee Replacement / THR – Hip Replacement) કરવામાં આવે છે. આજના સમયમાં આ સર્જરી ખૂબ જ સફળ અને સુરક્ષિત છે.
વા વિશેની ગેરમાન્યતાઓ (Myths vs. Facts)
| ગેરમાન્યતા | હકીકત |
| વા માત્ર વૃદ્ધોને જ થાય છે. | ના, સંધિવા અને જુવેનાઈલ આર્થરાઈટિસ બાળકો અને યુવાનોને પણ થઈ શકે છે. |
| વા હોય તો કસરત ન કરવી જોઈએ. | આ ખોટું છે. યોગ્ય કસરત કરવાથી સ્નાયુ મજબૂત થાય છે અને સાંધાને સારો આધાર મળે છે. |
| ખાટી વસ્તુ ખાવાથી વા થાય છે. | આનું કોઈ વૈજ્ઞાનિક પ્રમાણ નથી. માત્ર ગાઉટના દર્દીઓએ અમુક પરેજી પાળવી પડે છે. |
| વા મટી શકે છે. | મોટાભાગના આર્થરાઈટિસ મટી શકતા નથી, પણ તેને કાબૂમાં રાખીને સામાન્ય જીવન જીવી શકાય છે. |
નિષ્કર્ષ
વા (Arthritis) એ જીવનભર સાથ આપનારી સમસ્યા હોઈ શકે છે, પરંતુ તેનો અર્થ એ નથી કે તમે લાચાર બની જાઓ. વહેલું નિદાન, યોગ્ય દવાઓ અને નિયમિત ફિઝીયોથેરાપી દ્વારા તમે દર્દ મુક્ત જીવન જીવી શકો છો. જો તમને સાંધામાં દુખાવો કે જકડન લાગે, તો ઘરગથ્થુ ઉપચારોમાં સમય બગાડ્યા વિના તરત જ ઓર્થોપેડિક ડોક્ટર અથવા ફિઝીયોથેરાપીસ્ટનો સંપર્ક કરવો હિતાવહ છે.
યાદ રાખો, “સક્રિય રહો, સ્વસ્થ રહો.” તમારા સાંધાનું ધ્યાન રાખો, સાંધા તમારું ધ્યાન રાખશે.
Disclaimer: આ લેખ માત્ર માહિતી માટે છે. કોઈપણ તબીબી નિર્ણય લેતા પહેલા તમારા ડોક્ટરની સલાહ અવશ્ય લો.
