ગરદનમાં ચેતાનું સંકોચન (Cervical Radiculopathy)

ગરદનના ભાગમાં આવેલા સર્વાઇકલ મેરુદંડમાંથી બહાર નીકળતી ચેતાંશિકાઓ (nerves) ઉપર દબાણ કે સંકોચન થવાથી જયારે દુખાવો, સુજન, ઝણઝણાટ અથવા નબળાઈ હાથ કે ભાંયમાં અનુભવાય છે ત્યારે તેને ગરદનમાં ચેતાનું સંકોચન એટલે કે Cervical Radiculopathy કહેવામાં આવે છે. આ સ્થિતિ સામાન્ય રીતે હર્નિયેટેડ ડિસ્ક, સ્પોન્ડિલોસિસ અથવા ઈજા જેવા કારણોથી થઈ શકે છે. સમયસર સારવાર, વ્યાયામ અને ફિઝિયોથેરાપી દ્વારા ઘણા દર્દીઓમાં રાહત મળી શકે છે.

આ દબાણને લીધે ચેતાના માર્ગમાં દુખાવો, ઝણઝણાટી, સુન્નતા અને નબળાઈ જેવા લક્ષણો અનુભવાય છે, જે ગરદનથી શરૂ થઈને ખભા, હાથ અને આંગળીઓ સુધી ફેલાય છે.

સર્વાઇકલ રેડિક્યુલોપથી શું છે?

આપણી કરોડરજ્જુ (Spinal Cord) અનેક નાના હાડકાં (કરોડરજ્જુના મણકા – Vertebrae) થી બનેલી છે, જે એકબીજાની ઉપર ગોઠવાયેલા છે. દરેક બે મણકા વચ્ચે ડિસ્ક (Disc) નામની કુદરતી ગાદી હોય છે જે આંચકા શોષવાનું કામ કરે છે. કરોડરજ્જુમાંથી ચેતાના મૂળિયાં નીકળીને શરીરના વિવિધ ભાગોમાં જાય છે. સામાન્ય રીતે, C5, C6, C7 અને C8 ચેતા મૂળિયાં સૌથી વધુ અસરગ્રસ્ત થાય છે.

કારણો:

સર્વાઇકલ રેડિક્યુલોપથીના ઘણા કારણો હોઈ શકે છે, જેમાં સૌથી સામાન્ય કારણો નીચે મુજબ છે:

• જ્યારે ગરદનની ડિસ્કનો નરમ આંતરિક ભાગ બહાર આવે છે અને નજીકની ચેતા પર દબાણ લાવે છે, ત્યારે પીડા થાય છે. આ અચાનક ઈજા (જેમ કે વ્હિપ્લેશ) અથવા ધીમે ધીમે ઘસારાને કારણે થઈ શકે છે.
• આ સામાન્ય રીતે ઉંમર વધવાને કારણે હાડકાંના ઘસારા (ઓસ્ટિઓફાઇટ્સ – Osteophytes) અથવા લિગામેન્ટ્સના જાડા થવાને કારણે થાય છે.
• ડીજનરેટિવ ડિસ્ક ડિસીઝ (Degenerative Disc Disease): ઉંમર વધવા સાથે ગરદનની ડિસ્ક સુકાઈ જાય છે અને ઘસાઈ જાય છે, જેનાથી ડિસ્કની ઊંચાઈ ઘટે છે અને ચેતા પર દબાણ આવી શકે છે.

લક્ષણો:

સર્વાઇકલ રેડિક્યુલોપથીના લક્ષણો ચેતાના કયા મૂળ પર દબાણ આવ્યું છે તેના પર આધાર રાખે છે. સામાન્ય લક્ષણોમાં શામેલ છે:

• દુખાવો: ગરદન, ખભા, હાથ અને કેટલીકવાર આંગળીઓ સુધી ફેલાતો દુખાવો. આ દુખાવો તીવ્ર, બળતરા કરતો, અથવા ઝણઝણાટી જેવો હોઈ શકે છે. ગરદનને અમુક દિશામાં ફેરવતી વખતે, ખાંસી ખાતી વખતે, છીંક ખાતી વખતે અથવા માથું પાછળ નમાવતી વખતે દુખાવો વધી શકે છે.
• ઝણઝણાટી (Tingling) અને સુન્નતા (Numbness): અસરગ્રસ્ત હાથ અને આંગળીઓમાં ઝણઝણાટી અને સુન્નતા અનુભવાવી. આ સુન્નતા ઘણીવાર ચોક્કસ આંગળીઓમાં અથવા હાથના અમુક ભાગમાં થાય છે, જે કઈ ચેતા સંકોચાઈ છે તેના પર આધાર રાખે છે (દા.ત., C6 – અંગૂઠો અને તર્જની; C7 – મધ્યમા આંગળી; C8 – અનામિકા અને કનિષ્ઠિકા).
• નબળાઈ (Weakness): અસરગ્રસ્ત હાથના સ્નાયુઓની નબળાઈ, જેના કારણે વસ્તુઓ પકડવામાં, હાથ ઉંચકવામાં અથવા દૈનિક કાર્યો કરવામાં મુશ્કેલી પડી શકે છે.
• રીફ્લેક્સમાં ઘટાડો: અસરગ્રસ્ત હાથના રીફ્લેક્સમાં ઘટાડો થઈ શકે છે.
• કોઓર્ડિનેશનમાં ઘટાડો: કેટલાક કિસ્સાઓમાં, હાથના હલનચલનમાં સંકલન (coordination) માં ઘટાડો થઈ શકે છે.

જો તમને નીચેના ગંભીર લક્ષણો જણાય તો તાત્કાલિક તબીબી મદદ લેવી:

• બંને હાથ અને પગમાં નબળાઈ.
• ચાલવામાં તકલીફ અથવા સંતુલન ગુમાવવું.
• પેશાબ અથવા મળ પર નિયંત્રણ ગુમાવવું (Bladder or Bowel Incontinence).
• આ લક્ષણો માયલોપેથી (Myelopathy) ના સંકેતો હોઈ શકે છે, જે કરોડરજ્જુ પર જ દબાણ દર્શાવે છે અને તે એક મેડિકલ ઇમરજન્સી છે.

નિદાન:

સર્વાઇકલ રેડિક્યુલોપથીના નિદાન માટે ડોકટરો નીચેનાનો ઉપયોગ કરી શકે છે:

• ચેતાના કાર્ય, સ્નાયુઓની તાકાત, સંવેદના અને રીફ્લેક્સનું મૂલ્યાંકન કરશે. ગરદનને જુદી જુદી દિશામાં ફેરવીને ચેતા પર દબાણ વધે છે કે કેમ તે ચકાસશે (જેમ કે સ્પર્લિંગ્સ ટેસ્ટ – Spurling’s Test).
• ઇમેજિંગ ટેસ્ટ્સ (Imaging Tests):
  • એમઆરઆઈ (MRI): આ સૌથી અસરકારક પરીક્ષણ છે જે ડિસ્ક, ચેતા અને કરોડરજ્જુના અન્ય નરમ પેશીઓની વિગતવાર છબીઓ પ્રદાન કરે છે. તે ચેતા પરના દબાણનું ચોક્કસ કારણ દર્શાવી શકે છે.
  • સીટી સ્કેન (CT Scan).
• નર્વ કન્ડક્શન સ્ટડી (NCS) અને ઇલેક્ટ્રોમાયોગ્રાફી (EMG): આ પરીક્ષણો ચેતા અને સ્નાયુઓની વિદ્યુત પ્રવૃત્તિને માપે છે. તેઓ ચેતા ડેમેજનું સ્થાન અને ગંભીરતા નક્કી કરવામાં મદદ કરી શકે છે અને અન્ય સમાન પરિસ્થિતિઓ (જેમ કે કાર્પલ ટનલ સિન્ડ્રોમ) ને અલગ પાડી શકે છે.

સારવાર:

સર્વાઇકલ રેડિક્યુલોપથીની સારવાર લક્ષણોની ગંભીરતા અને કારણ પર આધાર રાખે છે. મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં, બિન-સર્જિકલ (રૂઢિચુસ્ત) સારવાર અસરકારક હોય છે.

રૂઢિચુસ્ત સારવાર:

• આરામ: પીડા વધારતી પ્રવૃત્તિઓ ટાળો અને ગરદનને આરામ આપો.
• ગરદનનો કોલર (Soft Cervical Collar): ટૂંકા ગાળા માટે ગરદનને સ્થિર રાખવા અને વધુ ઈજા અટકાવવા માટે સોફ્ટ કોલરનો ઉપયોગ કરી શકાય છે.
• દવાઓ:
  • સ્નાયુ રિલેક્સન્ટ્સ (Muscle Relaxants): ગરદનના સ્નાયુ ખેંચાણ ઘટાડવા માટે.
  • ન્યુરોપેથિક પેઈન મેડિકેશન્સ: જેમ કે ગેબાપેન્ટિન અથવા પ્રેગાબાલિન, જો ચેતાનો દુખાવો તીવ્ર હોય.
• ફિઝીયોથેરાપી (Physiotherapy):
  • ગરદન અને ખભાના સ્નાયુઓને મજબૂત કરવા અને ખેંચવા માટે યોગ્ય કસરતો.
  • ટ્રેક્શન (Traction): ગરદનને હળવાશથી ખેંચીને ચેતા પરનું દબાણ ઘટાડવામાં મદદ કરી શકે છે.
  • હીટ અને કોલ્ડ થેરાપી.
  • યોગ્ય મુદ્રા (Posture) જાળવવા અને ગરદન પરનો ભાર ઘટાડવા માટે માર્ગદર્શન.
• એપિડ્યુરલ સ્ટીરોઈડ ઇન્જેક્શન (Epidural Steroid Injections): આ એક અસ્થાયી રાહત આપી શકે છે અને ફિઝીયોથેરાપીને સરળ બનાવે છે.

સર્જિકલ સારવાર: જો રૂઢિચુસ્ત સારવારથી રાહત ન મળે (સામાન્ય રીતે 6-12 અઠવાડિયા પછી), લક્ષણો ગંભીર હોય, અથવા જો માયલોપેથી જેવા ગંભીર લક્ષણો હોય, તો સર્જરીની ભલામણ કરી શકાય છે.

• એન્ટેરીયર સર્વાઇકલ ડિસ્કેક્ટોમી અને ફ્યુઝન (ACDF): આ સૌથી સામાન્ય સર્જરી છે જેમાં ડિસ્કનો અસરગ્રસ્ત ભાગ દૂર કરવામાં આવે છે અને મણકાને ફ્યુઝ કરવામાં આવે છે.
• આર્ટિફિશિયલ ડિસ્ક રિપ્લેસમેન્ટ (Artificial Disc Replacement): કેટલાક કિસ્સાઓમાં, ક્ષતિગ્રસ્ત ડિસ્કને બદલે કૃત્રિમ ડિસ્ક મૂકવામાં આવે છે.

નિવારણ:

સર્વાઇકલ રેડિક્યુલોપથીને સંપૂર્ણપણે અટકાવવું શક્ય ન હોઈ શકે, પરંતુ જોખમ ઘટાડવા માટે નીચેના પગલાં લઈ શકાય છે:

• યોગ્ય મુદ્રા: બેસતી વખતે, ઉભા રહેતી વખતે અને ઊંઘતી વખતે ગરદનની યોગ્ય મુદ્રા જાળવો. કમ્પ્યુટર પર કામ કરતી વખતે સ્ક્રીન આંખોના સ્તર પર રાખો.
• નિયમિત કસરત: ગરદન અને ખભાના સ્નાયુઓને મજબૂત અને લવચીક રાખવા માટે નિયમિતપણે કસરત કરો અને સ્ટ્રેચિંગ કરો.
• આરામ: લાંબા સમય સુધી એક જ સ્થિતિમાં બેસવાનું કે ઉભા રહેવાનું ટાળો. નિયમિત વિરામ લો અને ગરદનને સ્ટ્રેચ કરો.
• સ્વસ્થ વજન: સ્વસ્થ વજન જાળવવાથી કરોડરજ્જુ પરનો તાણ ઓછો થાય છે.
• ધુમ્રપાન ટાળો: ધુમ્રપાન ડિસ્કને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે.
• યોગ્ય ગાદલું અને ઓશીકું: ઊંઘતી વખતે ગરદનને યોગ્ય ટેકો આપતું ગાદલું અને ઓશીકું વાપરો.

નિષ્કર્ષ

સર્વાઇકલ રેડિક્યુલોપથી એક પીડાદાયક સ્થિતિ હોઈ શકે છે જે દૈનિક પ્રવૃત્તિઓને અસર કરી શકે છે. જોકે, મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં તે રૂઢિચુસ્ત સારવારથી સુધરી જાય છે. જો તમને ગરદનમાંથી હાથ સુધી ફેલાતા દુખાવા, ઝણઝણાટી, સુન્નતા અથવા નબળાઈ જેવા લક્ષણોનો અનુભવ થાય, તો સચોટ નિદાન અને યોગ્ય સારવાર યોજના માટે તાત્કાલિક ડોકટરની સલાહ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે. સમયસર સારવાર અને જીવનશૈલીમાં ફેરફારથી તમે આ સ્થિતિમાંથી રાહત મેળવી શકો છો અને સામાન્ય જીવન જીવી શકો છો.