ખભાના સર્જરી પછી રિહેબિલિટેશન

ખભાનો સાંધો (Shoulder Joint) માનવ શરીરના સૌથી જટિલ અને ગતિશીલ સાંધાઓમાંનો એક છે. રોટેટર કફ ટીયર, બેન્કાર્ટ લેઝન, અથવા શોલ્ડર રિપ્લેસમેન્ટ જેવી ગંભીર ઈજાઓ માટે સર્જરી જરૂરી બની શકે છે. જોકે, સર્જરી પોતે જ સફળતાની ખાતરી આપતી નથી. ખભાની સર્જરી પછીની સફળતાનો મોટો આધાર વ્યવસ્થિત અને સતત રિહેબિલિટેશન પ્રોગ્રામ (Rehabilitation Program) પર રહેલો છે.

રિહેબિલિટેશનનો મુખ્ય ધ્યેય પીડા ઘટાડવો, ખભાની ગતિશીલતા (Range of Motion – ROM) પુનઃસ્થાપિત કરવી અને સ્નાયુઓની શક્તિ પરત મેળવીને દર્દીને તેની દૈનિક પ્રવૃત્તિઓ અને રમતોમાં સુરક્ષિત રીતે પાછા ફરવામાં મદદ કરવાનો છે.

રિહેબિલિટેશનના મુખ્ય તબક્કાઓ (Phases of Rehabilitation)

ખભાની સર્જરી પછીનો પુનર્વસન કાર્યક્રમ સામાન્ય રીતે 3 થી 4 તબક્કામાં વહેંચાયેલો હોય છે. આ તબક્કાઓનો સમયગાળો સર્જરીના પ્રકાર (દા.ત., રોટેટર કફ રિપેર વિરુદ્ધ શોલ્ડર રિપ્લેસમેન્ટ) અને ડૉક્ટરની સલાહ મુજબ બદલાઈ શકે છે.

તબક્કો 1: રક્ષણ અને નિષ્ક્રિય ગતિ (Protection and Passive Range of Motion – P-ROM)

સમયગાળો: સર્જરી પછીના પ્રથમ 4 થી 6 અઠવાડિયા.

આ તબક્કો સર્જરી કરેલા પેશીઓ અને સ્નાયુઓને સાજા થવાનો સમય આપવા પર કેન્દ્રિત છે. આ તબક્કે, ખભાને સ્લિંગ (Sling) માં રાખવામાં આવે છે.

મુખ્ય લક્ષ્યો:

• પીડા અને સોજો નિયંત્રણ: આઇસ પેક અને ડૉક્ટર દ્વારા સૂચવેલ દવાઓનો ઉપયોગ.
• સર્જરી વિસ્તારનું રક્ષણ: સ્લિંગમાં હાથને સ્થિર રાખવો.
• P-ROM ની જાળવણી: સર્જનની મંજૂરી મળ્યા પછી તરત જ નિષ્ક્રિય ગતિની કસરતો શરૂ કરવામાં આવે છે.

કસરતો:

1. પેન્ડુલમ કસરતો (Pendulum Exercises): કમરથી આગળ ઝુકીને, સર્જરી વગરના હાથનો ટેકો લઈને ઈજાગ્રસ્ત હાથને ઢીલો છોડીને નાના વર્તુળોમાં ફેરવવો. આ કસરત માત્ર ગુરુત્વાકર્ષણ બળનો ઉપયોગ કરે છે, ખભાના સ્નાયુઓનો નહીં.
2. સહાયિત ગતિ (Assisted Motion): તંદુરસ્ત હાથ અથવા લાકડીનો ઉપયોગ કરીને સર્જરી કરેલા હાથને ધીમે ધીમે વિવિધ દિશાઓમાં (જેમ કે આગળ ઉઠાવવો કે બાજુ પર ખસેડવો) હલાવવો. યાદ રાખો, આ હલનચલન સ્લિંગ હટાવ્યા પછી જ અને ડૉક્ટરની મંજૂરીથી થવું જોઈએ.

તબક્કો 2: સક્રિય ગતિ અને હળવું મજબૂતીકરણ (Active Range of Motion – A-ROM and Light Strengthening)

સમયગાળો: 4 થી 12 અઠવાડિયા.

જ્યારે પેશીઓ પૂરતા પ્રમાણમાં સાજા થઈ જાય, ત્યારે સ્લિંગ કાઢી નાખવામાં આવે છે અને ખભાના સ્નાયુઓની શક્તિનો ઉપયોગ કરીને ગતિશીલતા વધારવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવે છે.

મુખ્ય લક્ષ્યો:

• A-ROM પુનઃસ્થાપિત કરવી: ખભાના પોતાના સ્નાયુઓનો ઉપયોગ કરીને હાથને ઉઠાવવો.
• રોટેટર કફનું હળવું મજબૂતીકરણ: સ્નાયુઓના ટ્રોફી (નબળાઈ) ને અટકાવવું.

કસરતો:

1. સક્રિય ગતિની કસરતો (Active ROM): હાથને ધીમે ધીમે બાજુ પર અને આગળ ઉઠાવવો.
2. આઇસોમેટ્રિક કસરતો (Isometric Exercises): ખભાને સ્થિર રાખીને (સાંધાને હલાવ્યા વિના) સ્નાયુઓને સંકોચવા. આ કસરતો સ્નાયુઓની તાકાત પુનઃસ્થાપિત કરવામાં મદદ કરે છે.
   • ઉદાહરણ: દીવાલ સામે ખભાને ધીમેથી દબાવવો.
3. હળવા પ્રતિકારક કસરતો: ફિઝિયોથેરાપિસ્ટની સલાહ મુજબ હળવા પ્રતિકારક બેન્ડ (Resistance Band) નો ઉપયોગ કરીને આંતરિક અને બાહ્ય પરિભ્રમણ (Internal and External Rotation) ની કસરતો શરૂ કરવી.

તબક્કો 3: મધ્યમથી અદ્યતન મજબૂતીકરણ (Intermediate to Advanced Strengthening)

સમયગાળો: 3 થી 6 મહિના.

આ તબક્કે, પીડા લગભગ દૂર થઈ ગઈ હોય છે અને ગતિશીલતામાં નોંધપાત્ર સુધારો જોવા મળે છે. ધ્યાન હવે સ્નાયુઓની સંપૂર્ણ શક્તિ અને સહનશક્તિ પર કેન્દ્રિત હોય છે.

મુખ્ય લક્ષ્યો:

• સંપૂર્ણ સ્નાયુ શક્તિ: સર્જરી પહેલાની સ્નાયુ શક્તિ પાછી મેળવવી.
• ખભાની સહનશક્તિ (Endurance): લાંબા સમય સુધી કાર્ય કરવા માટે સ્નાયુઓને તૈયાર કરવા.

કસરતો:

1. વજન સાથેની કસરતો: ડમ્બબેલ્સ અથવા કેબલ મશીનનો ઉપયોગ કરીને ધીમે ધીમે વજન વધારવું.
2. સ્કૅપ્યુલર (Scapular) સ્થિરતા: ખભાના બ્લેડ (Shoulder Blade) ને ટેકો આપતા સ્નાયુઓને મજબૂત કરવા માટેની કસરતો.
3. ઉપરના હાથની કસરતો: માથા ઉપર હાથ ઉઠાવવા જેવી કાર્યાત્મક કસરતો શરૂ કરવી.
4. પુશ-અપ્સ અને પ્લૅન્ક: નીચા સ્તરથી શરૂ કરીને ધીમે ધીમે શરીરનું વજન સહન કરવાની કસરતો ઉમેરવી.

તબક્કો 4: રમતગમત અથવા કાર્ય પરત ફરવું (Return to Sport or Work)

સમયગાળો: 6 મહિના અને તેથી વધુ.

આ અંતિમ તબક્કામાં, ઇજાગ્રસ્ત ખભાને રમતગમત અથવા ભારે શ્રમ માટે તૈયાર કરવામાં આવે છે.

મુખ્ય લક્ષ્યો:

• પ્લાયમેટ્રિક તાલીમ (Plyometric Training): ફેંકવા અથવા ઝડપી ધક્કો મારવા જેવી ગતિવિધિઓ માટે સ્નાયુઓની શક્તિ અને ઝડપ સુધારવી.
• કાર્ય-વિશિષ્ટ કસરતો (Sport/Work Specific): ગોલ્ફ, ક્રિકેટ, કે ભારે વજન ઉઠાવવા જેવી પ્રવૃત્તિઓનું ધીમે ધીમે અનુકરણ કરવું.
• પુનરાવૃત્તિ નિવારણ: યોગ્ય વોર્મ-અપ અને ઠંડા શેકના પ્રોટોકોલ સાથે સ્નાયુઓને જાળવી રાખવા.

રિહેબિલિટેશનમાં ફિઝિયોથેરાપિસ્ટનું મહત્વ

ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ (Physiotherapist) આ પ્રક્રિયામાં એક માર્ગદર્શક તરીકે કાર્ય કરે છે. તેઓ:

• તમારી સર્જરીના પ્રકારને આધારે વ્યક્તિગત યોજના બનાવે છે.
• તમને કસરતોની યોગ્ય ટેકનિક શીખવે છે, જેથી ઈજા ફરી ન થાય.
• પીડા વ્યવસ્થાપન માટે અલ્ટ્રાસાઉન્ડ, TENS જેવી ઇલેક્ટ્રોથેરાપી પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરે છે.
• તમને ક્યારે આગળના તબક્કામાં જવું તે અંગે સલાહ આપે છે.

યાદ રાખો: સર્જરી પછી પુનર્વસન એ ધીરજ અને પ્રતિબદ્ધતા માંગતી પ્રક્રિયા છે. દરેક કસરત પીડામુક્ત રીતે અને ડૉક્ટર તેમજ ફિઝિયોથેરાપિસ્ટની સલાહ મુજબ જ કરવી જોઈએ. ઉતાવળ કરવાથી પેશીઓને નુકસાન થઈ શકે છે અને પુનઃપ્રાપ્તિનો સમય લંબાઈ શકે છે.